عالي قاپو و مسجد شيخ لطف الله و چگونگی ساخت

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: عالي قاپو و مسجد شيخ لطف الله چگونه ساخته شد

احداث ميدان هاي دولتي در عهد صفويه از اهميت خاصي برخوردار شد. ميدان عبارت بود از محوطه اي كه بناهاي عمده شهر در آن قرار مي گرفت. اين بناها عبارت بودند از: كاخ سلطنتي يا ديوان خانه حكومتي، بازار، مسجد جامع و بزرگ شهر. از بهترين نمونه هاي موجود در تاريخ ايران مي توان به ميدان نقش جهان اشاره كرد. عناصر تشكيل دهنده ميدان نقش جهان عبارتند از: كاخ عالي قاپو، مسجد شيخ لطف الله، بازار، مسجد امام.

در اين ميان مسجد شيخ لطف الله و كاخ عالي قاپو، رو به روي هم قرار گرفته اند. كوچك بودن مسجد شيخ لطف الله كه رو به روي كاخ عالي قاپو قرار گرفته، باعث شده كه در مورد ارتباط اين دو بنا، افسانه هايي را به پا سازند. اگر به راهنمايان محلي اين دو بنا رجوع كنيم خواهند گفت كه در زير ميدان نقش جهان تونلي ساخته اند كه اين تونل بين مسجد شيخ لطف الله و عالي قاپو حفر شده است تا زنان شاه عباس از درون اين تونل عبور كنند و به مسجد شيخ لطف الله و عالي قاپو برسند. اما آيا واقعا زنان شاه عباس براي رفتن از كاخ به مسجد از اين تونل مخفي عبور مي كرده اند؟
مسجد شيخ لطف الله، بر خلاف مساجد اصفهان حياط ندارد و مناره اي هم براي آن نساخته اند. رنگ كاشي هاي گنبد اين مسجد هم بر خلاف ديگر مساجد ايران به رنگ نخودي است. به راستي داستان بناي عالي قاپو و مسجد شيخ لطف الله چه بود؟

نوروز 1006، اصفهان
سال ها بود كه شاه عباس به اصفهان رفت و آمد داشت. او هر از گاهي به باغ بزرگ شهر اصفهان رفت و آمد مي كرد. اين باغ در زمان شاه طهماسب صفوي ساخته شده بود. سال ها قبل در اين باغ، بنايي را مرمت كرده بودند. اين بنا كاخ كوچكي بود كه در عهد تيموريان بنا شده بود. شاه عباس تصميم گرفت كه عيد سال 1006 هجري قمري را در آن كاخ بگذراند. او پس از آن كه موقعيت مناسب آن باغ را ديد، تصميم گرفت بناي كاخ را توسعه دهد و ساختمان هايي به صورت اندروني و بيروني به آن اضافه نمايد. او دستور داد در اين باغ بزرگ و زيبا، آبدارخانه، اصطبل و ساختمان هاي ديگري هم بنا كنند. او همچنين درباريان را تشويق كرد كه در مجاورت اين باغ خانه هايي براي خود بسازند. شاه عباس تصميم گرفته بود اصفهان را پايتخت حكومت خود قرار دهد.
خبر در بين معماران شهر پيچيد كه شاه عباس قصد آن دارد بناي كاخ تيموريان را توسعه دهد. شاه، معماران زبده شهر را به كاخ خود در محله «دردشت» دعوت كرد و از آنها خواست كه طبقاتي روي طبقات كاخ تيموري بنا كنند. او به معماران گفت كه در صدد طرحي براي باغ كاخ هم باشند. معماران در اين ميان به مشورت پرداختند. پس از چند روز مشاوره به نزد شاه بازگشتند، و پيشنهاد دادند كه درمحل باغ، ميداني بزرگ بنا كند. آنها به شاه گفتند كه اين ميدان محل مناسبي براي تجمع مردم در روزهاي مهم سال خواهد شد. آنها به شاه پيشنهاد دادند كه ساختمان هاي مهم شهر را در اطراف همين ميدان بنا كند. شاه، طرح معماران شهر را پسنديد و دستور داد هر چه سريع تر بناي عمارت ميدان نقش جهان را آغاز كنند.
ميدان نقش جهان به طول 440 قدم و عرض 160 قدم در حال ساخت بود. بناي ميدان به گونه اي ساخته مي شد كه عمارت عالي قاپو در مغرب آن قرار مي گرفت.
معماران ديگري نيز روي كاخ دوره تيموري بنايي سه طبقه بر پا كردند. قسمت پايين عالي قاپور را اختصاص به ديوان خانه قرار دادند. آنها اين قسمت از كاخ عالي قاپو را «دولت خانه مباركه» ناميدند. دولت خانه جايي بود كه كارهاي اداري حكومت در آن انجام مي گرفت. در طبقات بالايي كاخ هم، اتاق هاي اختصاصي شاه عباس قرار داشت.
سر در عالي قاپو از مرمر عالي ساخته شد. براي ورود به عالي قاپو، اختلاف سطحي به ارتفاع 6 انگشت ساخته شد. اين آستانه نيز از مرمر سبز رنگ ساخته شد. رنگ سبز نشانه معصومين عليه السلام بود. مردم هنگام ورود به بنا، هرگز اجازه نداشتند پا روي آن قرار دهند. هر كس كه پاي خود را روي اين سنگ قرار مي داد، به شدت مجازات مي شد. مردم مي بايست اين سنگ را مي بوسيدند.
در چوبي عالي قاپو را نيز به صورت مرتفع ساختند. اين در را از يكي از روضه هاي نجف اشرف آورده بودند. اين در به گونه اي مقدس شده بود كه حتي پادشاه نيز از آن به صورت سواره وارد نمي شد.
پس از اين سر در، دو تالار بزرگ ساخته شد. اين دو تالار، به عنوان ديوان خانه شاه مورد استفاده قرار مي گرفت. در يكي از اين تالارها كارمنداني كار مي كردند و مامور بودند تا نامه هايي را كه براي شاه فرستاده شده بود، تنظيم كنند و جواب آن را تهيه نمايند.
تالار ديگر محل استقرار وزير شاه بود. در كنار اين تالار دو اتاق بزرگ براي استقرار نگهبان شاه ساخته شد. نام اين دو اتاق را «كشيك خانه»مي گفتند. چندي نگذشت كه مردم شهر براي فرار از تنبيه و يا جور ظالمان به اين دو اتاق پناه مي بردند و از شاه طلب كمك مي كردند.

تالار ديگري در درون عالي قاپو ساخته شد. اين تالار مخصوص ديدار شاه با سفيران كشورهاي خارجي بود و در انتهاي باغ كاخ سلطنتي قرار داشت. در اطراف ورودي قصر، پلكان هاي مارپيچ كوچكي ساخته شد. اين پله ها طبقات پايين را به طبقات بالاتر ارتباط مي داد. در هر طبقه نيز يك تالار مركزي ساخته شد. در اطراف، اتاق هاي كوچك ديگري نيز اضافه گرديد.

سال 1011 هجري قمري
چندي از بناي عظيم ميدان نقش جهان نگذشته بود كه به شاه عباس خبر رسيد شيخ لطف الله، از علماي بزرگ شيعه، به قزوين پناه برده است. شيخ لطف الله از علمايي بود كه در جبل العامل لبنان ساكن بودند. هنگامي كه به او خبر رسيده بود در ايران پادشاهان صفوي، مذهب رسمي كشور را تشيع اعلام كرده اند و فقه هاي شيعه را مورد احترام قرار مي دهند، او نيز مانند جمع كثير ديگري از علماي بحرين و جبل العامل، و در اوايل عمر خود از لبنان به ايران مسافرت كرد و در مشهد مقدس مقيم شد. شاه عباس چون از ورود او به ايران آگاه گرديد، شيخ لطف الله را به خدمت آستانه حضرت امام رضا (ع) مفتخر گرداند. شاه عباس تصميم گرفته بود كه علماي شيعه را در پايتخت جديد خود اسكان دهد. بنابراين دستور داد كه شيخ لطف الله به اصفهان عزيمت كند. او معماران شهر را براي احداث محل تدريس شيخ به عمارت نيمه تمام كاخ عالي قاپو فرا خواند و به آنها گفت: «اي معماران بزرگ اصفهاني، نيك مي دانيد كه شيخ لطف الله از علماي بزرگ عالم تشيع، ميهمان كشور ماست. او چندي پيش، براي آن كه از گزند ازبكان در امان باشد، به قزوين، پايتخت ما پناه برده. نيك مي دانيد كه قزوين تا سالي پيش از پايتخت هاي ما به شمار مي رفت، اما اراده كرده ايم كه اين شهر، اصفهان را، پايتخت خود قرار دهيم. به همين دليل، اين عالم بزرگ نيز در پايتخت ما اقامت خواهد كرد و به تدريس مشغول مي گردد. حال از شما معماران اصفهاني، درخواستي دارم و آن اين كه براي اين مرد بزرگ بنايي در خور، جهت تدريس و براي عمارت شيخ ما طرحي نو در اندازيد.»
فرداي آن روز، هر يك از معماران با نقشه اي به دربار شاه رفتند. در اين ميان، پير مردي به نام استاد حسين، نقشه اي متفاوت داشت. او مسجدي كوچك و بدون حياط را طراحي كرده بود. او حتي براي مسجد شيخ هم مناره اي طراحي نكرده بود. اين نقشه باعث تمايز طرح او با ديگر طرح ها مي شد. وقتي كه شاه از طرح استاد حسين خوشش آمد، همهمه در ميان معماران پيچيد. شاه طرح عجيبي را پسنديده بود. يكي از معماران نزد شاه رفت و گفت: «اي پادشاه، امر شما مبارك است؛ اما آخر چگونه مي توان مسجدي را بدون مناره اي طراحي كرد. ما كه براي سر در مسجد خود مناره طراحي مي كنيم، تنها به دليل زيبايي مساجدمان نيست، مناره براي جلوگيري از رانش طاق هاي سر در مسجد است تا مسجد خراب نشود؛ حتي در يزد براي جلوگيري از خراب شدن طاق ها، براي مناره ها دو پشت بند عظيم ساخته اند. حال چگونه اين مسجد و آن سر در بلندش پايدار خواهد بود.»
شاه عباس گفت: «راست مي گويي. من هم مسجد جامع يزد را ديده ام، الحق كه پشت بندهاي عظيمي دارد. حالا چه پاسخي داري، استاد حسين؟»
استاد حسين گفت: «آري، گفته هاي معمار درست است. مناره ها همان كار را مي كنند؛ اما اگر به جاي مناره در اطراف سر در مسجدمان ديوارهايي بسازيم، باز هم سردرها خراب خواهد شد؟»
همه معماران يك صدا پاسخ دادند: «خير، استاد.»
استاد حسين سرفه كوتاهي كرد و گفت: «خوب، اگر سر در عمارت به ارتفاعي معقول باشد تا ديوارها از رانش طاق هاي آن جلوگيري كنند، مشكلي نخواهد بود، همان طور هم كه مي دانيم، دور تا دور ميدان نقش جهان را دكان هايي ساخته اند. همين دكان ها و ديوارهاي آن از خراب شدن سر در مسجد شيخ جلوگيري خواهد كرد.» سپس روي خود را به مرد كرد و گفت: «جز اين خواهد بود اي مرد معمار؟»
مرد كه از پاسخ استاد حسين شگفت زده شده بود گفت: «خير، خير!»
پادشاه كه از اين مناظره به وجد آمده بود، رو به حاضران كرد و گفت: «هان اي معماران شهر، آيا كس ديگري ايرادي مي يابد؟»
سكوت در ميان معماران افتاده بود كه ناگهان يكي ديگر رو به استاد حسين كرد و گفت: «آري، آري اي پادشاه. همانطور كه مي دانيد، مستحب است هنگام ورود به مسجد رو به قبله وارد شوند. در حالي كه استاد مسجد خود را رو به روي عمارت عالي قاپو بنا كرده؛ يعني در مشرق. پس ورودي آن غربي است. چگونه نمازگزار رو به قبله وارد مسجد مي شود، در حالي كه قبله رو به جنوب است؟» استاد حسين گفت: «پرسش نيكويي كردي اي مرد. اول آن كه بهترين مكان براي مسجد و مدرسه شيخ، رو به روي كاخ عالي قاپوست؛ زيرا تقارن ميدان و نظم آن حفظ خواهد شد. از طرف ديگر، براي آن كه نمازگزار رو به روي قبله وارد مسجد شود، مسجد بايد 45 درجه چرخش داشته باشد. از طرف ديگر، جهت ميدان به گونه اي است كه وارد شدن به اين مسجد از سمت ميدان، نياز به چرخشي 90 درجه اي دارد. من هم براي حل اين مشكل از راهرويي استفاده كرده ام كه باعث چرخش 90 درجه اي نمازگزار شده و در عين حال احترام به قبله و نظم ميدان بر هم نمي خورد. هيچ كس هم متوجه اين چرخش نخواهد شد. همان طوري كه ديده ايد، مدرسه شيخ هم در كنار مسجد او ساخته خواهد شد.»
ديگر معماران وقتي استدلال استاد را شنيدند، با صلوات بلندي به تدبير نيكوي او درود فرستادند. شاه نيز از تخت خود بلند شد و گفت: «پس استاد حسين، همان طوري كه نقشه خود را طرح كرده اي آن را اجرا كن.»

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1004]