وضعيت و شرايط عراق و ايران‌ قبل از آغاز جنگ تحميلي‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: وضعيت و شرايط عراق و ايران‌ قبل از آغاز جنگ تحميلي‌
مقدمه‌

يكي از عظيم‌ترين رخ‌دادهاي تاريخ معاصر ايران، جنگي است كه صدام رئيس رژيم عراق در 31 شهريور سال 1359 بر انقلاب اسلامي تحميل كرد. اين جنگ كه به مدت هشت سال به طول انجاميد، يكي از استثنايي‌ترين جنگ‌ها در عصر جهان دو قطبي و دوران جنگ سرد بود. در اين جنگ دو ابرقدرت وقت، عملا در يك جبهه واحد و به صورت همگرا از رژيم بعثي عراق، حمايت مي‌كردند. در اين شرايط يكي از آزمون‌هاي سخت ملت ايران به وقوع پيوست كه با مقاومت بي‌نظيري پس از يك سلسله عمليات پي در پي توانست دشمن را از دسترسي به اهداف خود باز دارد.‌

بررسي محيط عراق قبل از آغاز جنگ‌

عراق كشوري است كه با فروپاشي امپراطوري عثماني در جنگ اول جهاني به وجود آمد. در سال 1921 ميلادي، دولت انگلستان با آوردن فردي به نام فيصل از سوريه و حاكم كردن وي بر عراق تحت قيموميت انگليس، عملا دولت پادشاهي عراق را تحت نفوذ خود تشكيل داد. در سال 1932 با استقلال نسبي از انگلستان، كشور عراق در جامعه بين‌الملل پذيرفته شد. در سال 1958 با كودتاهايي كه صورت گرفت، نظام سياسي عراق از پادشاهي به جمهوري تغيير يافت. در سال 1968 حزب بعث زمام امور را در دست گرفت و صدام حسين در تيرماه سال 1358 هجري شمسي، درست حدود شش ماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي با بركناري حسن البكر، رئيس جمهوري عراق شد. در تمام اين دوران، اقليت اعراب سني بر اكثريت شيعيان و كردها، حكومت مي‌كردند. انگليس به خاطر قيام مردم شيعه عراق عليه سلطه آن كشور بر عراق، به هنگام ترك ماوراءالنهر، حكومت عراق را به دست اقليت سني آن كشور سپرد و شيعيان را تا روزهايي كه صدام سرنگون شد، از حكومت محروم كرد و تحت آزار و شكنجه‌ حاكمان وقت عراق قرار داد.‌

قبل از آغاز جنگ تحميلي و در پنج سال قبل از آن، هيچگونه اختلاف مرزي بين ايران و عراق وجود نداشت، زيرا در سال 1975 قرارداد الجزاير بين صدام و شاه ايران براي رفع اختلافات مرزي به امضاء رسيده بود. در دوران حزب بعث، عراق با ديكتاتوري حاكمان آن به يك ثبات نسبي دست يافته و به سرعت خود را از نظر نظامي تقويت مي‌كرد.‌

جغرافياي عراق‌

وسعت عراق حدود يك سوم سرزمين ايران و تقريبا برابر مساحت فرانسه است. در آغاز جنگ تحميلي، جمعيت عراق حدود 13 ميليون نفر و جمعيت ايران حدود 36 ميليون نفر بوده دو رودخانه دجله و فرات كه منشا اصلي هر دوي آنها تركيه است، در عراق جريان داشته كه در جنوب آن كشور در منطقه القرنه به هم پيوسته و رودخانه شط‌العرب را تشكيل مي‌دهند. ساحل عراق در خليج فارس محدود بوده و از طريق خور عبدالله و رودخانه اروند به درياي آزاد راه دارد. بر اين اساس از نظر جغرافيايي، عراق در تنگناي ژئواستراتژيك قرار دارد.‌

در ايام آغاز جنگ تحميلي حدود 60 درصد جمعيت عراق يعني حدود كمتر از هشت ميليون نفر را شيعيان، 20 درصد آن‌ را كردها (حدود 5/2 ميليون نفر) و 20 درصد باقي مانده يعني (حدود 5/2 ميليون نفر) را اعراب سني تشكيل مي‌دادند.‌

وضع ارتش عراق‌

از 22 بهمن سال 1357 كه انقلاب اسلامي در ايران به پيروزي رسيد تا 31 شهريور سال 1359 كه جنگ تحميلي آغاز شد، رژيم بعثي عراق به عنوان يكي از دولت‌هاي تحت نفوذ شوروي سابق در منطقه خاورميانه محسوب مي‌شد. در اين دوراه با انعقاد قرارداد دوستي 15 ساله‌اي كه بين عراق و شوروي منعقد شده بود، تمام نيازمنديهاي تسليحاتي و آموزشي و سازماندهي ارتش عراق از سوي شوروي انجام مي‌شد. براساس دكترين شوروي، ستون فقرات ارتش عراق متكي بر نيروي زميني بود. هسته اصلي قدرت ضربت نيروي زميني را يگان‌هاي زرهي تشكيل مي‌داند كه با آتش پرحجم توپخانه پشتيباني مي‌شدند. بنابراين ارتش عراق توانسته بود حدود هفت هزار تانك و نفربر را در شش لشكر زرهي و مكانيزه سازماندهي كند. در اين زمان ارتش عراق داراي 800 عراده توپخانه صحرايي بود.‌

در زمان آغاز جنگ تحميلي، عراق داراي 12 لشكر زرهي، مكانيزه و پياده، 5 تيپ مستقل و 336 فروند هواپيماي جنگي بود. در اين زمان ارتش عراق شروع به دريافت برخي تجهيزات خود از فرانسه كرد، از جمله نيروي هوايي آن كشور به هواپيماي فرانسه ميراژ ‌‌1‌F مجهز شد.‌

ساختار سياسي عراق‌

تمركز قدرت در عراق در اختيار صدام‌حسين به عنوان رئيس جمهوري، فرمانده كل قوا، رئيس شوراي فرماندهي انقلاب و نخست‌وزير قرار داشت.

صدام بسيار تمايل داشت تا خود را رهبر جهان عرب بنامد. ويژگي‌هاي شخصي او ديكتاتوري، ضدشيعه، ضد ايران و ايرانيان و داراي تعصب عربي بود.‌

شرايط اقتصادي عراق‌

عراق با توليد نفتي به اندازه ايران، درآمد سرانه نفتي و بالاتري نسبت به كشورمان در اختيار داشت و در شرايط اقتصادي مطلوبي به سر مي‌برد.‌

روابط بين‌الملل

رژيم بعثي عراق در آن دوران روابط گرمي را با شوروي و كشورهاي بلوك شرق داشته و درصدد ترميم روابط خود با كشورهاي اروپايي و آمريكا بود. روابط آن كشور با دولت‌هاي عربي نيز گرم‌تر از روابط ايران با اين كشورها در آن زمان، ارزيابي مي‌شود.

آمريكا با از دست دادن شاه درصدد ارتقاي روابط خود با دولت عراق برآمد و در ملاقات مشاور امنيتي كارتر با مسئولين عراقي، تمايل آمريكا به جنگ صدام با ايران آشكار شد.‌

سير اقدامات حزب بعث عراق عليه ايران‌

دولت بعث عراق از لحظه‌اي كه متوجه شد كه نهضت اسلامي مردم ايران در حال اوج‌گيري و به ثمر رسيدن است، اقدامات وسيعي را عليه رهبري نهضت و به نفع رژيم شاهنشاهي ايران، به شرح زير انجام داد:‌

1- محاصره منزل امام خميني(ره) در نجف اشرف در اوايل مهرماه سال 1357 و قطع ارتباط ايشان با مردم ايران و با دوستان خود در نجف به منظور خاموش كردن جريان اسلامي مخالف رژيم شاهنشاهي در ايران ‌

2- اخراج امام خميني(ره) از نجف اشرف به دنبال درخواست رژيم شاهنشاهي از دولت عراق به بهانه اجراي قرارداد 1975 الجزاير‌

3‌- سازماندهي گروه‌هاي دموكرات و كومله در كردستان ايران و تجهيز آنها با سلاح‌هاي كلاشينكف روسي همزمان با پيروزي انقلاب اسلامي به منظور خارج كردن استان‌هاي غربي كشور از كنترل ايران‌

4‌- سازماندهي و مسلح كردن گروه خلق عرب در خوزستان به منظور تخريب خطوط نفتي و ايجاد درگيري‌هاي قومي‌

5- پس از روي كار آمدن صدام كه به شدت روحيات ضدشيعي و ضدايراني داشت، هزاران نفر از عراقي‌هاي ايراني‌تبار از آن كشور اخراج شدند. اكثر اين عراقي‌ها كساني بودند كه اجداد آنها به عراق مهاجرت كرده و خود در آن كشور به دنيا آمده بودند و حتي زبان فارسي نمي‌دانستند.‌

6‌- دستگيري گسترده علماي شيعه در عراق و به شهادت رساندن جمع زيادي از آنان از جمله به شهادت رساندن آيت‌الله سيدمحمدباقر صدر و خواهر دانشمندش در ارديبهشت ماه سال 1359 و به شهادت رساندن شمار زيادي از علماي خاندان آيت‌الله العظمي سيدمحسن حكيم‌

7‌- تعطيل كردن حوزه علميه هزارساله نجف اشرف با دستگيري اساتيد و ايجاد تضييقات فراوان براي طلاب آن‌

8‌- قطع ارتباط مردم ايران با مردم عراق و عدم اجازه براي تردد مردم دو كشور به منظور زيارت عتبات عاليات‌

9‌- ارتباط برقرار كردن با سازمان مجاهدين خلق درايران و تلاش براي به كارگيري آنها عليه جمهوري اسلامي در داخل كشور

10‌- برنامه‌ريزي براي اجراي كودتاي نوژه در تيرماه سال 1359 با كمك برخي از ارتشيان وفادار به نظام شاهنشاهي‌

11‌- حمله به كنسول‌گري ايران در بصره و تقليل سطح روابط سياسي دو كشور در حد كاردار، چند ماه مانده آغاز جنگ‌

12‌- ايجاد درگيري‌هاي مرزي و انجام عمليات براي تصرف برخي ارتفاعات غرب كشور‌

13- ملغي اعلام شدن قرارداد مرزي 1975 الجزاير از سوي رئيس جمهوري عراق در روز 26 شهريور سال 1359، درست چهار روز قبل از آغاز حمله سراسري ارتش بعثي به خاك ايران و پاره كردن آن از سوي صدام حسين رئيس رژيم بعثي‌

به اين ترتيب مشخص مي‌شود كه حزب بعث عراق از زماني كه انقلاب اسلامي در ايران توانست پايه‌هاي نظام شاهنشاهي را سست و در نهايت آن را سرنگون كند، اقدامات خود را عليه حاكميت جديد در ايران آغاز كرده است و آتش تنور جنگ از زماني شعله‌ور شد كه در عراق صدام حسين جاي حسن البكر را در دولت بعثي گرفت.‌

بررسي محيط و شرايط ايران از پيروزي انقلاب اسلامي تا آغاز جنگ تحميلي‌

الف‌-‌ وضعيت ارتش‌

در دوران رژيم شاهنشاهي تجهيز و توسعه ارتش ايران در دستور كار ارتش آمريكا قرار گرفت. ساختار، سازماندهي، آموزش و تجهيز اين ارتش و محل استقرار پايگاه‌هاي هوايي و دريايي و يگان‌هاي زميني براساس برنامه و نظر ارتش آمريكا تعيين مي‌شد. تمام آيين‌نامه‌هاي نظامي و كتاب‌هاي آموزشي و متون مرجع نظامي، ترجمه شده آيين‌نامه‌ها و كتاب‌هاي ارتش ايالات متحده بود. ارتش ايران با 50 هزار مستشار آمريكايي كه مسئوليت‌هاي ستادي، فكري و فني را در سطوح مختلف برعهده داشتند، اداره مي‌شد. در واقع مغز و قواي فكري و فني ارتش ايران در اختيار آمريكا و هيكل و اندام آن در اختيار رژيم شاهنشاهي قرار داشت. ماموريت‌هاي اصلي و اساسي اين ارتش را آمريكا تعيين مي‌كرد. در آن زمان از ارتش ايران براي اجراي سياست در برابر شوروي و نيز به منظور حفاظت و تامين جريان انرژي از خليج فارس به سوي دنياي صنعتي استفاده مي‌شد. همچنين قواي ارتش ايران براي مقابله با جريانات كمونيستي در خارج از مرزهاي ايران، بنا به دستور آمريكا به كار مي‌رفتند. نمونه مشخص آن ورود ارتش ايران به ظفار در كشور عمان در سال 1353 هجري شمسي بود كه عليه چريك‌هاي كمونيستي كه از سوي دولت چپ‌گراي يمن حمايت مي‌شد، وارد عمل شد. بنابراين ارتش ايران ماموريت حفاظت از امنيت رژيم‌هاي طرفدار آمريكا را در برابر مخالفين خود نيز برعهده داشت. با مشخص شدن علائم پيروزي انقلاب اسلامي و فرار شاه در تاريخ 26 دي ماه 1357 از كشور، آمريكا تمام ارتباطات خود را با ارتش ايران قطع و تلاش كرد تا توان نظامي ارتش در داخل كشور، بي‌خاصيت شود، بنابراين تحريم تسليحاتي ايران آغاز و ادامه ارسال سلاح به ايران متوقف شد. از جمله اينكه قرارداد خريد 300 فروند هواپيماي ‌‌16‌F از دولت آمريكا، از سوي دولت بختيار و قبل از پيروزي انقلاب اسلامي لغو شد.‌

از سوي ديگر دولت موقت خدمت سربازي را از دو‌سال به يك سال كاهش و اجازه داد كه اعضاي ثابت ارتش به يگان‌هاي شهرهاي خود منتقل شوند، بنابراين افراد از حوزه تخصصي خود جدا و به واحدهايي بدون توجه به تخصص خويش، ملحق شدند. بر اين اساس به ساختار و سازمان ارتش يك لطمه اساسي وارد شد.‌

ب-‌ وضعيت سپاه‌

سپاه در آن دوران توانسته بود با جذب حدود 30هزار از جوانان مومن، خلاهاي انتظامي و امنيتي كشور را پر كند، ولي داراي سازمان‌دهي نظامي نبود و تجهيزات و جنگ‌افزارهاي نيمه‌سنگين و سنگين از قبيل تانك، توپ، هواپيما، بالگرد، موشك، نفربر و ... را در اختيار نداشت.‌

ج-‌ وضعيت امنيتي كشور‌

از روزهاي آغاز پيروزي انقلاب اسلامي رژيم بعثي عراق، حزب دموكرات و كومله را در كردستان و شمال غرب ايران و جريان خلق عرب را در خوزستان فعال كرد، به گونه‌اي كه آنها توانستند برخي از پادگان‌هاي ارتش را در مهاباد و سنندج غارت كرده و سلاح‌هاي آن را در اختيار بگيرند و ناامني‌هاي فراواني را در استان‌هاي غربي كشور ايجاد كنند و لذا بخشي از توان سپاه و ارتش درگير مسائل امنيت در اين منطقه شد.‌

د-‌ وضعيت سياسي داخلي‌

ايران در آن دوران درگير استقرار نهادهاي جمهوري اسلامي و تثبيت نظام جديد در كشور بود. به دليل ظهور آزادي‌ها در ايران، تمام‌ گروه‌هاي سياسي فعال شده و هريك به دنبال اهداف خود بودند. با نگراني از توطئه‌هاي آمريكا و احتمال بازگرداندن شاه، دانشجويان خط امام(ره) در 13 آبان سال 1358 سفارت آمريكا را در تهران اشغال كردند و موجب سقوط دولت موقت شدند. با تصويب قانون اساسي و امكان انتخاب دولت دائمي و با روي كار آمدن بني‌صدر به عنوان رئيس جمهوري، اختلاف سياسي بين دو جريان طرفدار خط امام(ره) و ليبرال‌ها شدت گرفت و اختلافات سياسي در درون حكومت‌ افزايش يافت.‌

ساختار سياسي ‌

به دليل نگراني‌ها از دوران استبداد، ساختار سياسي در قانون اساسي جمهوري اسلامي، به گونه‌اي طرح‌ريزي شده بود كه با توزيع قدرت در نهادهاي گوناگون از تمركز قدرت تا حد زيادي جلوگيري مي‌شد، بنابراين مي‌توان گفت كه ساختار سياسي ايران، از قدرت كمتري نسبت به ساختار سياسي عراق براي اداره جنگ برخوردار بود. البته نفوذ معنوي و شخصيت عظيم امام خميني(ره) تا حد زيادي توانست اين نقيصه را جبران كند.‌

روابط بين‌الملل‌

قبل از آغاز جنگ تحميلي، روابط ايران با آمريكا قطع شده و روابط با كشورهاي عربي، تشنج‌آميز و اختلاف‌ با شوروي نيز بر سر اشغال افغانستان از سوي اين كشور بالا گرفته بود. در مجموع مي‌توان گفت كه در آن زمان، هم آمريكا، هم شوروي، هم كشورهاي عربي و هم رژيم صهيونيستي از روي كار آمدن جمهوري اسلامي در ايران ناخشنود بوده و همه آنها انقلاب را به ضرر منافع خود تلقي مي‌كردند. آمريكا مهم‌ترين پايگاه‌ خود را در خاورميانه از دست داده بود، شوروي با يك مكتب فكري جديد به نام اسلام در مقابل مكتب ماركسيسم مواجه شده بود. كشورهاي عربي تاج و تخت شاهان خود را در خطر مي‌ديدند و نگران‌ تكرار نهضت اسلامي در بين مردم خود بودند. رژيم صهيونيستي هم احساس مي‌كرد كه مهم‌ترين هم‌پيمان و دوست خود يعني شاه را از دست داده و حكومتي كه معتقد به حمايت جدي از فلسطينيان است، در ايران برسر كار آمده است. قطع روابط سياسي ايران با مصر به دليل امضاي پيمان كمپ ديويد از سوي سادات موجب حساس‌تر شدن آمريكا و اسرائيل نسبت به موضع‌گيري‌هاي دولت جمهوري اسلامي شد.‌

بنابراين مشاهده مي‌شود كه عملا يك نوع فاصله گرفتن از ايران و تلاش براي منزوي كردن آن از سوي بسياري از قدرت‌هاي بزرگ آغاز و جايگاه ايران در روابط بين‌الملل كاهش مي‌يابد.‌

جمع‌بندي‌

تصور صدام از مساعد بودن محيط بين‌الملل، ضعف‌هاي قدرت نظامي ايران، توانايي‌هاي ماشين جنگي ارتش بعثي و اطمينان از پيروزي، موجب شد تا صدام يك جنگ ويران‌گر و خونين را آغاز كند تا ظرف چند هفته به اهداف طرح‌ريزي شده خود برسد. عدم باور ايران به آغاز چنين جنگي گسترده و در واقع غافلگير شدن كشور در برابر تهاجم دشمن نيز به ارتش بعثي در موفقيت‌ روزهاي اول جنگ كمك كرد. به نظر مي‌رسد تحليل، ارزيابي و تصورات رژيم بعثي عراق، براي تصميم به آغاز جنگ تا حد زيادي صحيح بوده است، ولي آنچه ناديده گرفته شده بود، توانايي اسلام و رهبري امام خميني(ره) در بارور كردن ظرفيت‌هاي ملت ايران براي تشكيل قدرت جديد و ناكام گذاشتن دشمن از رسيدن به اهداف خود بود.‌

يکشنبه 31 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2163]