روانشناسي اجتماعي خرافات

واضح آرشیو وب فارسی:مردم سالاری: روانشناسي اجتماعي خرافات
در روايات ما آمده است كه پيامبر اكرم (ص) اشيا و ايام را به فال نيك مي گرفت اما هيچ وقت فال بد نمي زد به بيان ديگر مي توان گفت باورها چيزهايي نيستند كه فقط درون كاسه سر آدمي قرار دارند بلكه نيروهايي هستند كه رفتارهاي ما را نيز تحت تاثير قرار مي دهند مثلا اگر تعداد درخور توجهي از مردم ايمان داشته باشند كه چهارشنبه آخر هر ماه روز نحسي است همين اعتقاد ممكن است در آن روز به خصوص در رفتار آنان اثر گذارد و آنها را مرددتر، حساستر و مضطرب تر سازد در نتيجه ممكن است اين روحيات باعث بروز تصادفات بيشتر رانندگي در آن روز گردد. در حالي كه بالا رفتن ميزان تصادفات رانندگي در اين روز در واقع پيامدهاي يك چنين عقيده اي است. چنين فرايند علت و معلولي را در روانشناسي اصطلاحا پيشگويي خودكام بخش گويند.
در برخي ازمثل ها نيز مواردي در مورد نحسي و اختيارات روزهاي مختلف مي توان يافت. به عنوان مثال هفت روز در هر ماه نحس است. شب يكشنبه نبايد به خانه كسي رفت. ناخن گرفتن در فلان روز سعد و در فلان روز نحس است. روز يكشنبه حمام رفتن بد است. روز جمعه رخت مرد را بشويند بد است چرا كه مرد فقير مي شود. چنانچه گفته اند روز جمعه رخت نشوي فقير مي شوي به بلا و رنج و غم اسير مي شوي. مطالعه اينگونه اسناد نشان داده است كه بيشتر روايات مربوط به سعادت و نحوست روزها و اعداد ضعيف اند. زيرا يا قسمتي از سند را دارند يا آنكه مرسل و بدون سند هستند.
استاد مطهري مي گويد: متاسفانه بعضي از علماي بزرگ ما يك چيزهايي راجع به اختيارات روزها نوشته اند وقتي نگاه كرديم ديديم، اينها روي يك حساب هايي است كه مي خواهند، مردم را از منجم ها (به خيال خودشان) برگردانند. در واقع از چاه در آورده اند و به چاله انداخته اند. لذا چيزهاي بدون سندي را نقل كرده اند.
شايد بتوان گفت كه بدترين ويژگي خرافه ها اين است كه آسان به وجود مي آيند. ولي به دشواري از بين مي روند. بروز، تقويت و اشاعه يك خرافه معمولا براي اذهان آماده و جادو مزاج و كساني كه كمتر از نيروي عقلاني خود كمك مي گيرند در هر حال و در هر مكاني ممكن است اتفاق بيفتد. شرايط تاريخي، اجتماعي، فرهنگي و زيستي پشتيبان ما نيز جامعه اي را فراهم آورده بود كه اين جامعه هيچ گاه نمي توانست وارد مرحله محاسبات عقلاني و يافتن روابط ضروري بين پديده ها يا اشيا شود. نيروهاي موهوم در اين فرهنگ همواره جايگزين زحمات طاقت فرسا و عقلاني مي شوند به عنوان مثال: گروهي كه زير يك درخت تصميم گرفته بود ماموريتي را بپذيرد چون در كار خود موفق مي شود اين درخت از آن پس خوش شگون و مقدس ناميده مي شود. بر سر راه گروه ديگري زاغي از جاده رد مي شود و چون گروه در انجام ماموريت خود شكست مي خورد از آن پس زاغ پرنده نحسي شناخته مي شود و بالاخره گروه ديگري كه بر سر راه ماموريتش ماري از جاده عبور كرده بود به پيروزي درخشاني دست مي يابد. از آن به بعد، مار حيوان بسيار خوش شگوني به حساب مي آيد.
يكي ديگر از تحولات زندگي آدمي كه همه عناصر لازم را براي به وجود آمدن خرافه باقي داشته بيماري است. مطالعات بيشتر در زمينه خرافات نشان مي دهد كه بيماري اغلب به طور ناگهاني و بدون هشدار قبلي نازل مي شود. از آنجا كه پيشينيان آگاهي ناچيزي از آن داشته اند و چون پديده اي است كه اغلب فشار عاطفي هم به همراه دارد در نتيجه در همه جاي دنيا باورها و آيين هاي خرافي در اين زمينه به وجود آمده است اين امر حتي در جامعه هاي صنعتي نوين نيز در مورد اختلالاتي كه با روش هاي معمول به آساني قابل درمان نيستند، ديده مي شود. در واقع مبهم بودن روابط علت و معلولي همراه پديده زمينه را براي رواج انواع درمان هاي غيرعقلاني و چه بسا شيادانه هموار ساخته است. باورهاي عاميانه ذيل در خصوص درمان پاره اي از بيماري ها گواهي بر اين مدعاست.
به اين باورهاي غلط توجه كنيد: تار عنكبوت براي شكستگي و بريدگي نافع است و خون را بند مي آورد. خون خرگوش براي سل نافع است. مخمل مشكي آب نديده براي سياه سرفه سودمند است. يك وجب از سرمار و يك وجب از دم مار را بزنند و ميانش را پخته، بخورند. براي قوت كمر بسيار خوب است و زهر مار ديگر به آن فرد كارگر نمي افتد. خوردن پياز خام در روز جمعه خوب نيست. فضولات الاغ ماده كه اصطلاحا به آن «انبرمنا»» مي گويند براي كليه دردهاي موضعي نافع است. مخلوط شيرزني كه دختر زاييده به همراه پوست انار و زنگار بيل زنگ زده براي سوختگي مفيد است.
در واقع همانطور كه مطالعات روانشناختي نشان داده است، هر آنچه كه انسان از صميم دل منتظر آن باشد ناخودآگاه براي آن كار مي كند و روي آن پافشاري مي كند و به آن چيزهايي اعتنا مي كند و قدرت مي دهد كه همگي باعث رخ دادن آن اتفاق مورد انتظار باشند. اين انتظارات انسان است كه به طور قدرتمندي روي اعمال هشيارانه و ناخودآگاه ا و تاثير مي گذارند و او را هدايت مي كنند.
اگر انساني انتظار داشته باشد امروز روز بديمن و شومي برايش باشد، بايد مطمئن باشد كه چنين خواهد شد و وقتي انتظار داشته باشد كه امروز برايش روزي پرثمر و عالي باشد نبايد ترديد داشته باشد چرا كه اتفاق خواهد افتاد و انسان مي بيند كه ناخودآگاه در حال انجام اعمالي است كه اين انتظار را برآورد مي سازند. مثال ذيل گواه ديگري براي اين مدعاست. زن ميانسال به ظاهر سالمي در مارس 1965 در يكي از بيمارستان هاي كانادا براي يك عمل جراحي كوچك بستري شد. عمل ساده اي بود و طبق انتظار پيش رفت وزن پيش از ترك اتاق عمل به هوش آمد. اما ساعتي بعد ناگهان از حال رفت و با وجود تمامي تلا ش پزشكان صبح روز بعد درگذشت.
معاينه جسد وجود خونريزي شديدي را كه بيشتر مربوط به غده هاي آدرنال بود، آشكار ساخت. ولي هيچ گونه آسيب ديگري كه خونريزي را توجيه كند، مشاهده نشد. بعدها جراحان اطلا ع يافتند كه بيمار در پنج سالگي به فالگيري مراجعه كرده بود و فالگير به او گفته بود كه وي در سن 43 سالگي خواهد مرد اين درحالي بود كه 43 سال تولد بيمار يك هفته پيش از عمل جراحي بود و به خواهرش و يكي از پرستاران گفته بود كه انتظار ندارد كه از اتاق عمل زنده بيرون آيد. جراحان اين فرض را پيش كشيدند كه پيشگويي فال گير به طور غيرمستقيم علت مرگ بوده است به گفته آنان تنش هاي هيجاني بيمار كه با فشار فيزيولوژيك عمل جراحي همراه شده بود، ارتباطي با مرگ او داشته است.
شما هم مانند بسياري از انسان ها بدون آگاهي و ناخودآگاه در بسياري از عقايد و موهومات خرافه پرستي دخيل هستند در اين باره كمي فكر كنيد آخرين باري كه به تخته زديد آخرين باري كه از نگاه كردن به گربه سياه پرهيز كرديد و آخرين باري كه طالع خود را با دقت و اشتياق مطالعه كرديد به ياد مي آوريد؟ همه اين ها نمونه هايي از عقايد خرافي است كه ما هر روز با آنها سروكار داريم و برخي صاحبنظران به آنها تفكرات جادويي مي گويند.
طبق آخرين آمار نيمي از مردم آمريكا افرادي خرافاتي هستند به طوري كه اعتقاد به خانه ارواح، سحر و جادو و جن و پري طي دهه هاي اخير به شدت افزايش يافته است. اما به راستي علل روان شناختي موجود در اين تفكرات جادويي چيست و آيا اين خرافات و عقايد به نفع ماست يا به ضرر ما؟ بسياري معتقدند كه دعاهاي قبل از مسابقه ورزشي به ورزشكاران روحيه مي دهد و آنها را آرام مي كند اين اعتقادات جزو خرافات نيست و قطعا در بالا بردن روحيه ورزشكاران تاثير دارد اما برخي اعتقادات عجيبي دارند مثلا اين كه قبل از شروع مسابقه بايد چند ضربه به توپ بزنند در غير اين صورت در مسابقه موفق نخواهند شد. شايد براي شماهم جالب باشد كه بدانيد خرافات و موهوماتي از اين دست در نتيجه بروز اختلا لا ت وسواسي رخ مي دهد كه در علم روانشناسي به آن اختلا ل وسواس اجبار يا (OCD) گويند. براي چنين افراد وسواسي عادت به انجام برخي اعمال خاص باعث ايجاد اختلا ل در زندگي روزمره مي شود مثل شخصيت جك نيكلسون در فيلم asitgets Asgoob كه با وسواس خاصي حتما بايد ازروي شكاف ها و درزهاي پياده رو مي پريد يا هر روز فقط روي يك ميز خاص در يك رستوران خاص غذا مي خورد و قادر نبود هيچ گونه تغييري دراين عادت به وجود آورد.
افرادي كه به OCD و اختلا لا ت رفتاري وسواسي مبتلا هستند گمان مي كنند اگر از يكي از اين عادات دست بردارند اتفاقي براي آنان خواهد افتاد و هر اتفاق بد و ناگواري را به گونه اي به آن ربط مي دهند. دكتر پل فاكسمن معتقد است كه بيشتر بيماران درباره چيزي نگرانند و معتقدند اگر نگران نباشند احتمال وقوع آن اتفاق بيشتر مي شود و اين نوع خرافات است براي كنترل اين گونه نگراني ها و تشويش ها كه منجر به پذيرش برخي خرافات مي شوند لا زم است نيروهايي را درون خود به جريان بيندازيم و به دنبال قوانين و توجيه پيدايش هر پديده باشيم بايد اين حقيقت را بپذيريم كه اتفاقات و پديده ها تحت كنترل ما نيستند. درست است كه در زندگي همه ما موقعيت هايي وجود دارد كه ممكن است بسيار مهم و حياتي و سرنوشت ساز باشند. اما مطمئنا به طور كامل در اختيار ما و مطابق ميل و خواسته ما نيستند. برخي افراد معتقدند اعتقاد به خرافات اين توان را به افراد مي دهد كه خود را براي نتيجه و پيامد آن اتفاق آماده كنند.

دوست يا دشمن

احساس امنيت و اعتماد به نفس يكي از پيامدهاي خوب اعتقاد به برخي عقايد اين چنيني (البته در حد معقول) است. مثلا برخي افراد معتقدند اگر فلا ن لباس را بپوشند يا فلا ن شي» خاص را با خود حمل كنند برايشان خوش شناسي و موفقيت به همراه ميآورد و همين حس به آنها اعتماد به نفس كاذب مي دهد.

خرافه اي به نام ستاره بيني

نيكي و بدي كه در نهاد بشر است
شادي و غمي كه در قضا و قدر است
با چرخ مكن حواله كاندر ره عقل
چرخ از تو هزار بار بيچاره تر است
ستاره بيني يا طالع بيني را بايد از شيوه هاي شناخت غيرعلمي مدعي روانشناسي و انسان شناسي دانست. ستاره بينان و طالع بينان در كنار به كار برندگان ساير شيوه هاي غيرعلمي ديگر روانشناسي و پيش بيني آينده مانند فال بيني و فال گيري مانند فال قهوه و نخود تافال تاس و سركتاب باز كردن و رمالي و فال حافظ، كف بيني، چهره بيني، پيشاني بيني، خط بيني، آب بيني، آيينه بيني و غيره مدعي پيشگويي و غيب داني هستند و پيشگويي هاي آنها بر سر محور اساسي زير متمركز است.
1- شخصيت شناسي: مدعيان اين شيوه ها عموما ادعا دارند كه با روش هاي خاص و مرموز خود خصوصيت هاي رواني و رفتاري و شخصيتي افراد را پيش بيني و پيش گويي مي كنند و به آنها مي گويند كه چگونه آدم هايي هستند به عبارتي ديگر مدعي روانشناسي و روانكاوي هستند.
2- حادثه شناسي: اين گونه پيشگويان مدعي هستند كه حوادث و رويدادهاي آينده را مي توانند پيش بيني و پيشگويي كنند و قادرند بفهمند كه بر سر راه هر كس چه حوادث سعد و نحسي كمين كرده و چه قضا و قدرهايي نشسته است.
3- آينده شناسي: اين مدعيان ادعا دارند كه قادرند سرنوشت و آينده افراد را پيش بيني كنند و به آنها بگويند كه تقدير و قسمتشان از آينده چيست و سرنوشت آنها را به كدامين سو مي برد و چه خواب هايي براي آنان ديده است و چه خوشبختي ها و بدبختي هايي قرار است در آينده نصيبشان شود.
برخي از اين مدعيان پيش گويي صاحب اين ادعا هم هستند كه قادرند سرنوشت افراد را تغيير دهند و نحوست ها و نكبت هاي تقدير را به سعادت و نيكبختي تبديل كنند. بدبختي ها را از سر راه افراد بردارند و به جايش خوشبختي و كاميابي بنشانند.
براي نقد علمي اين ادعاها بايد به چند پرسش اساسي زير توجه كرد و پاسخ داد.
1- ريشه و سرچشمه هاي تاريخي، اجتماعي، اعتقادي، فرهنگي چنين عقايدي چيست؟
2- اين گونه مدعيان از نظر روانشناسي و جامعه شناسي و تاريخي چگونه افرادي هستند و چرا چنين ادعاهايي دارند؟
3- چه كساني و به چه دلايلي اين ادعاها را باور مي كنند و علت هاي گرايش به چنين خرافاتي چيست؟
4- از منظر روانشناسي و انسان شناسي علمي، انسان چيست و كيست و ارزش اين ادعاها درباره او زندگي و آينده اش چه قدر است اما در مورد ستاره شناسي و طالع بيني هم مهمترين مساله قابل بحث اين است كه از نظر علمي، نظريات ستاره شناس ها و طالع بين ها چه قدر حقيقت دارد و چه قدر علمي و متكي به واقعيت است.
اين نظريات داراي چه ريشه هاي تاريخي، اجتماعي و معرفت شناسي هستند در تمدن هاي باستاني كه هنوز دانش و آگاهي بشر در مراحل ابتدايي قرار داشت و انسان علت و ماهيت حقيقي كمتر چيزي را به درستي مي دانست وجود مرموز ستارگان دور دست و پرتوافشاني جادويي و شگفت انگيز آنها تشكيل خوشه هاي عجيب ستارگان مانند خوشه پروين و خرس هاي كوچك و بزرگ و تجمع سحابي ها و توده هاي بي شكل و سيال ستارگان و منظومه ها و كهكشانها و حركات عجيب شهاب - سنگ ها و ستاره هاي دنباله دار همچنين نقش شناخته شده ماه و خورشيد در ايجاد پديده هاي مانند جزر و مد و حركات منظم ستاره ها و نقش راهنماي آنها در جهت يابي هاي انسان و بسياري عوامل ديگر كه در اينجا فرصت پرداختن به آن نيست به تدريج اعتقاد به قدرت شگفت انگيز و جادويي ستارگان را در ذهن و تخيل قوي انسان به وجود آورد و به آن پر و بال بخشيد به طوري كه در هزاره پيش از ميلا د مسيح كيش ستاره پرستي شكل گرفت و ستاره پرستي به عنوان دين و آيين قدرتمند به وجود آمد و پيروان و معتقداني بسيار در گوشه و كنار جهان به خصوص در آسيا (شرق وغرب - مركز آسيا) يافت و در تمدن هاي ساحلي مانند بابل - مكه و سرياني و در تمدن هاي بياباني مانند آشوروماد به عنوان ديني فراگير ظاهر شد كه به مرور زمان به كيش صابئي و آئين زردشت منجر شد.
شنبه 9 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مردم سالاری]

[مشاهده در: www.mardomsalari.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 373]