نويسنده: شعيب بهمن نقش روسيه در انقلاب مشروطه

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: شعيب بهمن نقش روسيه در انقلاب مشروطه
خبرگزاري فارس: از عوامل موثر در شكل گيري انقلاب مشروطه كه روس ها در آن نقش مهمي داشتند، اعطاي وام هاي چندميليوني روسيه به ايران بود كه دومين وام، ايران را به كلي به صورت يك مستعمره اقتصادي روس در شمال درآورد و اداره گمرك هاي ايران به استثناي گمرك هاي فارس و بندر خليج فارس به روسيه داده شد.

روسيه يكي از بزرگترين بازيگران صحنه سياسي ايران در انقلاب مشروطه به شمار مي آيد. اين كشور كه همواره مي‌كوشيد به آبهاي گرم خليج فارس دست يابد، ايران را منطقه‌اي جهت استثمار اقتصادي با امكانات سوق‌الجيشي مي پنداشت و سعي داشت از طريق آن عليه منافع بريتانيا در هند اعمال فشار نمايد. بنابراين ايران بايد از يك سو مستقل باقي مي ماند و از سوي ديگر تحت تسلط روس ها قرار مي گرفت. از اين رو انقلاب مشروطه كه طغياني عليه اين سياست و حركتي به سوي حكومت ملي دموكراتيك محسوب مي‌شد، منافع روس ها را در ايران مورد تهديد قرار داد.

از سوي ديگر در زمان روي دادن انقلاب مشروطه، روسيه از موقعيت بهتري نسبت به انگليس در ايران برخوردار بود. به همين سبب تداوم وضع موجود با منافع روس ها همخواني داشت و آنها بر خلاف انگليسي ها به به حمايت و پشتيباني از مستبدين و مخالفت با انقلابيون پرداختند. بر اين اساس پشتيباني از بازگشت محمدعلي شاه و اعلان اولتيماتوم به ايران جهت اخراج مورگان شوستر، مخالفت آشكار با اصلاحات مشروطه‌خواهان و ايجاد اختلال و ناامني و بي ثباتي سياسي، نمونه‌هايي از مخالفت هاي روس ها با انقلاب مشروطه است. بنابراين با توجه به نقش تعين كننده اي كه روس ها در جريان انقلاب مشروطه ايفا نمودند، در ادامه نگاهي اجمالي به سياست ها، اهداف و عملكرد اين كشور در جريان انقلاب خواهيم داشت.

روسيه و وقوع انقلاب مشروطه

در اين بين عليرغم دخالت هاي آشكار و پنهان روسيه در ايران، نبايد از ياد برد كه انقلابيون ايران در آغاز از انقلاب روسيه، الهام هاي زيادي گرفتند و به تبعيت از حركت هاي آزادي خواهانه در روسيه، روحانيون پيشاپيش مردم، نارضايتي خود را از حكومت شاه و صدراعظم وي نشان دادند. تجار كه از تعرفه هاي جديد گمركي سخت ناراضي بودند به جنب و جوش آمده و عليه مسيو نوز بلژيكي و همكارش پريم كه هم دست پنهاني روس ها بودند، تظاهرات وسيعي به راه انداختند و بازارها نيز تعطيل شدند. نوز كه سخت متمايل به سياست روس ها بود، با تعرفه گمركي جديد خود، بازارهاي ايران را براي كالاهاي روس گشود و اندك صنعتي كه در ايران بود به حال احتضار افتاد. در همين زمان بانك استقراضي روس، گورستاني را خريده و به بناي ساختماني در آن پرداخت و در حين كار ساختمان جنازه زني مسلمان از زير زمين بيرون آمد. اين خبر كه به آيت‌الله طباطبايي و آيت‌الله بهبهاني رسيد، واعظان به هيجان آمده و همه منابر، سنگر و دژ آزادي‌خواهان در حمله به اعمال حكومت شد.

از ديگر عوامل موثر در شكل گيري انقلاب مشروطه كه روس ها در آن نقش مهمي داشتند، اعطاي وام هاي چندميليوني روسيه به ايران بود كه دومين وام، ايران را به كلي به صورت يك مستعمره اقتصادي روس در شمال درآورد و اداره گمرك هاي ايران به استثناي گمرك هاي فارس و بندر خليج فارس به روسيه داده شد. خبر وام هاي پي در پي و سفرهاي پرهزينه مظفرالدين شاه به فرنگستان، در حالي كه مردم در فقر و مشقت به سر مي بردند، موجب شدت گيري اعتراض هاي عمومي گرديد.

بدين ترتيب اعمال و اقدامات روس ها در ايران از يك سو و وابستگي دربار ايران به روسيه از سوي ديگر دامنه ي نارضايتي عمومي را افزايش داد و روسيه را به طرح اقدامات نويني بر عليه انقلابيون واداشت. همچنين اعمال روس ها كه ايران را به عنوان جزئي از خاك روسيه مورد ارزيابي قرار مي دادند، حكايت از به خطر افتادن منافع روس ها با وقوع انقلاب مشروطه داشت. از اين رو روس ها به پشتيباني از بازگشت محمدعلي شاه، اعلان اولتيماتوم جهت اخراج مورگان شوستر، مخالفت آشكار با اصلاحات مشروطه‌خواهان، ايجاد اختلال، ناامني و بي ثباتي سياسي اقدام نمودند.

در نهايت نيز سرهنگ لياخوف فرمانده روس واحد مركزي قزاق كه از سوي محمد علي شاه به حكومت نظامي تهران منصوب شده بود و عملا تهران را به تصرف نظاميان قزاق تحت فرماندهي افسران روس در آورده بود، در روز دوم تير ماه 1287 هجري خورشيدي (23 ژوئن 1908 ) به همراه نيروهاي قزاق، نخست به محاصره ي مجلس و مدرسه سپهسالار پرداخت و سپس هنگامي كه با مقاومت مجاهدان رو به رو شد، مبادرت به گلوله باران نمودن ساختمان مجلس نمود. قزاق ها پس از تصرف مجلس به پارك امين‌الدوله حمله بردند و نمايندگان را مضروب و دستگير كردند و به باغ شاه منتقل ساختند. بدين ترتيب مجلس اول مشروطه تنها دو سال پس از شروع در 1287 توسط نظاميان روس و به ياري حكومت وقت به توپ بسته شد.

تلاش براي تضعيف؛ كودتا و قرارداد 1907

روس ها به منظور تضعيف انقلاب مشروطه در مراحل مختلف تاريخي دست به اقدامات گوناگون زدند كه از آن جمله مي توان به پشتيباني از بازگشت محمدعلي شاه ، اعلان اولتيماتوم به ايران جهت اخراج مورگان شوستر، مخالفت آشكار با اصلاحات مشروطه‌خواهان و ايجاد اختلال و ناامني و بي ثباتي سياسي به همراه عقد قرارداد 1907 با انگليس اشاره نمود.

در اين بين نقشي كه روس ها در برپايي كودتا و به توپ بستن مجلس ايفا كردند، از اهميت شاياني برخوردار است. بر اين اساس شواهد بسياري وجود دارد كه از دخالت مستقيم روس ها در كودتاي محمد علي شاه پرده بر مي دارند. در اين زمينه مي توان به چهار نامه اي كه لياخوف در آن دوران به فرماندهي كل قفقاز فرستاده است و رد درخواست وام جديد از روسيه و برنامه ريزي جهت ايجاد يك بانك ملي اشاره نمود كه به شدت وطنخواهي و بيگانه گريزي نمايندگان مجلس را نشان مي داد و از اين رو با منافع روس ها در تضاد بود.

تقاضاي رسمي پناهندگي سياسي محمدعلي شاه قاجار به سفارت روسيه در 25 تير 1288 كه يك سال پس از به توپ بستن ساختمان مجلس صورت گرفت و در نهايت با خروج محمدعلي شاه از ايران در 18 شهريور 1288 با همراهي نيروهاي قزاق خاتمه يافت نيز دليل ديگري براي اثبات ادعاي دخالت مستقيم روس ها در كودتا است.

همچنين طي سال هاي بعدي خصومت روسيه نسبت به انقلاب مشروطه تداوم يافت و در نهايت هنگامي كه مشروطه‏خواهان تصميم گرفتند جهت تقويت خود در برابر تهديدات آشكار و پنهان روسيه و بريتانيا و عناصر داخلي آنان، از برخي مستشاران خارجي در تنظيم امور كشور استفاده نمايند، با اولتيماتومي سه بخشي مبني بر عزل مورگان شوستر، تعهّد بر اينكه هيچ مشاور خارجي بدون موافقت روس و انگليس استخدام نشود و پرداخت غرامت به قواي روس اقدام به اشغال انزلي و رشت مواجه شدند. قصور دولت ايران در اجابت اين خواسته‌ها طي 48 ساعت، منجر به اشغال قسمت عمده كشور توسط نيروهاي روس و انگليس گرديد و دوره دوم مجلس نيز در 24دسامبر1911به پايان آمد و همراه با آن عصر انقلاب مشروطيت نيز به سر رسيد.

علاوه بر كودتا و مسائل مربوط به عزل مورگان شوستر، روس ها به منظور تضعيف انقلاب مشروطه در توافقي با دولت انگليس در 31 اوت1907 ، ايران را به سه قسمت تقسيم نمود. طبق اين توافق، قسمت شمالي ايران شامل شهرهاي پرجمعيت و مراكز عمده تجاري از خط فرضي بين قصر شيرين و اصفهان و يزد و خواف و مرز افغانستان، منطقه نفوذ روسيه شناخته شد و قسمت جنوبي كه داراي ارزش سوق‌الجيشي براي دفاع از هند بود از خط فرضي بين بندر عباس، كرمان، ‌بيرجند، زابل و مرز افغانستان منطقه نفوذ انگلستان و قسمت سوم كه شامل كوير و بيابانهاي بيآب و علف و فاقد اهميت بود، منطقه ي بيطرف متعلق به دولت ايران شناخته شد. آن هم بدين منظور بود كه دو دولت تا حدودي با هم فاصله بگيرند و از برخوردهاي احتمالي و اختلافاتشان در اين منطقه جلوگيري شود.

قرارداد ???? در شرايطي به امضاي لندن و مسكو رسيد كه در ايران اركان حكومت مشروطه به خاطر مبارزات مردمي شكل گرفته بود و فرمان برقراري حكومت مشروطه در مرداد ???? صادر شده بود. اولين مجلس شورا در تاريخ ايران در مهر همان سال تشكيل شده بود و اولين قانون اساسي ايران در دي ماه همان سال تنظيم و تدوين شده بود. از اين رو روسيه و انگليس پس از امضاي قرارداد، تلاش كردند كه اقدام خود را تحت پوشش ايجاد يك جبهه واحد عليه آلمان توجيه كنند. شايان به ذكر است كه در آن زمان هراس از قدرت روزافزون امپراتوري آلمان كه به تدريج به صورت يك خطر جدي براي دول استعمارگر در آمده بود و نفوذ زيادي در بالكان و عثماني پيدا كرده بود، باعث شد كه رقباي آن دولت يعني انگلستان، روسيه و فرانسه اختلافات ديرينه ي خود را برطرف و زمينه ي اتفاق مثلت و ايجاد جبهه ي مشترك عليه آلمان را فراهم كنند.

به هر روي عليرغم آنكه افشاي اين قرارداد در ايران موجب هيجان عمومي و اعتراضات شديدي گرديد و مجلس شوراي ملي به اتفاق آراء آن را مردود و بي‌اعتبار شناخت، با اين حال روس ها و انگليسي‌ها عملاً اين پيمان را به اجرا گذارده و پس از آغاز جنگ جهاني اول، دخالت هاي وسيعي در شهرهاي ايران به عمل آوردند. بدين ترتيب اعتراضات مردم و نمايندگان مجلس و تظاهرات آنها عليه سياست دو دولت متجاوز در تهران و شهرستان‌ها و همچنين چاپ مقالات تند در روزنامه هاي كشور نيز موجب فسخ قرارداد نگرديد.

در همين زمان مارلينگ وزير مختار انگليس به دولت ايران اطمينان داد كه استقلال و تماميت ارضي ايران محفوظ خواهد ماند و قرارداد بين دو دولت فقط به منظور جلوگيري از دخالت هاي يك دولت ثالث (يعني آلمان) در امورداخلي ايران مي باشد، ولي ايرانيان قانع نشدند و وقتي مشيرالدوله پيرنيا وزير امور خارجه اين اظهار نظر را در ?? سپتامبر به اطلاع مجلس شوراي ملي رسانيد، نمايندگان ملت به اتفاق آراء قرارداد منعقدهي بين دو دولت خارجي در مورد ايران را مردود و بي اعتبار دانستند. در اين مورد محمدعلي شاه نيز از نظر مجلس پشتيباني كرد و در نتيجه دولت ايران طي يادداشت دوم نوامبر ???? به دولتين روسيه و انگلستان اعلام نمود كه چون قرارداد مزبور مابين آن دو دولت انعقاد يافته، لذا مواد آن فقط مربوط به خود دولتين مذكور مي باشد و دولت ايران نظر به استقلال تامه اي كه دارد، تمام حقوق و آزادي عمل خود را محفوظ مي دارد و خود را از هر نفوذ و اثري كه قرارداد ميتواند درباره ي ايران داشته باشد مطلقاً مصون و آزاد ميداند.

مع الوصف عليرغم اعتراض هاي صورت گرفته، به علت ضعف دولت ايران، خللي در اجراي قرارداد فوق ايجاد نشد و روسيه و انگليس به تدريج شروع به اجراي مفاد قرارداد و اشغال مناطق نفوذ خود نمودند.

فرجام سخن

نهضت مشروطيت شاهد ظهور و سقوط سه مجلس، سه پادشاه و حدود 30 دولت بود. اگرچه اين نهضت به سلسله 130 ساله قاجار و حكومت مستبدانه آنها خاتمه بخشيد، ولي موفق به جلوگيري از دخالت قدرت هاي خارجي نظير روسيه و انگليس در ايران نشد. از اين رو شناخت سياست و اهداف بيگانگان در انقلاب مشروطه اهميت زيادي دارد. زيرا در اين مقطع حساس تاريخ معاصر ايران، دخالت و نفوذ كشورهاي خارجي روند انقلاب را تغير داد. به نحوي كه شايد بتوان چنين متصور شد كه اگر دخالت بيگانگان در انقلاب مشروطه وجود نداشت، سرنوشت انقلاب نيز تغير مي كرد.

در اين بين عليرغم آنكه خطر تسلط و تجاوز روزافزون قدرت‌هاي استعمارگر روس و انگليس و تهديد استقلال ايران يكي از دلايل شعله ور شدن انقلاب مشروطه بود، با اين حال هيچ گاه مشروطه خواهان به نيات استعماري بيگانگان پي نبردند و سرنوشت نهضت را به دخالت قدرت هاي بزرگ واگذار كردند. نقطه ي اوج دخالت هاي بيگانگان در جريان انقلاب مشروطه را مي توان در دو مسئله ي به توپ بستن مجلس توسط محمدعلي شاه به ياري روس ها و همچنين عقد قرارداد 1907 كه ايران را به مناطق تحت نفوذ دو كشور روسيه و انگليس تقسيم كرد، مشاهده نمود. در نهايت نيز درخواست روسيه مبني بر اخراج مورگان شوستر و حمايت بريتانيا از اين درخواست در سال 1911 تير خلاص را به انقلاب زد. بدين ترتيب اتحاد دولت هاي روسيه و انگليس در مقابل خطر آلمان، تقسيم ايران در قرارداد 1907م و اشغال ايران در جنگ اول از جمله مهمترين عوامل خارجي در شكست مشروطه به شمار مي آيند.

شايد بتوان مصداق كامل تحولات ايران و دخالت بيگانگان در انقلاب مشروطه را در شعري از «سيداشرف‌الدين حسيني» معروف به «نسيم شمال» مشاهده نمود كه در آن گذار از وجود يك حكومت استبدادي به نفوذ و تسلط بيگانگان را شرح داده است :
پيش از اين بود يكي فيل كبود

هيكلش را ملك‌الموت ربود

اندر اين شهر دگر فيل نبود

حال از سعي و تقلاي رنود

خاك ايران شده ويران ز سه فيل

روس فيل، آنگلوفيل، آلمان فيل

...........................................................................
منبع: سايت ايراس
يکشنبه 27 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 401]