دانش - به خاطر دو سه ملاقه خاك

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: دانش - به خاطر دو سه ملاقه خاك

دانش - به خاطر دو سه ملاقه خاك

كيوان فيض‌اللهي:در تعطيلات پايان هفته گذشته شايعات فراواني درباره كشف بزرگ فضاپيماي سطح‌نشين فنيكس در مورد احتمال وجود حيات در مريخ، به گوش رسيد. نشريه وايرد (Wired) در اين رابطه با سم كونويز (S. Counaves)، مدير آزمايشگاه شيمي مرطوب ماموريت فنيكس، تماس تلفني برقرار كرد تا حقيقت را جويا شود. البته كونويز به سرعت خبرنگار وايرد را به سخنگوي ناسا حواله داد. اما پيش از آن با يك جمله ساده و صريح گفت: «شايعات هميشه شايعات هستند.» در واقع اين شايعات از مقاله‌اي پا گرفتند كه در شماره اخير نشريه «اوي‌ايشن ويك» (Aviation Week) منتشر شد و كم‌كم به برخي نشريات ديگر راه يافت. شايعاتي كه مي‌گفتند كاخ سفيد از احتمال وجود حيات در مريخ مطلع شده است. كريگ كواولت (C. Covault)، نويسنده مقاله مذكور در نشريه اوي‌ايشن ويك به نقل از منابع ناشناس در گروه آزمايشگاه شيمي مرطوب ماموريت فنيكس مي‌نويسد: «به كاخ سفيد از جانب ناسا اخطار داده شده است كه نسبت به اعلام اكتشافات بزرگ جديد سطح‌نشين فنيكس درباره حيات احتمالي روي مريخ، دست به اقدام عجولانه‌اي نزنند.» با اين حال در مقاله كواولت نشانه‌هايي از محدوديت در اعلام خبر نيز به چشم مي‌خورد. در بخشي از اين مقاله آمده است: «به گفته همان منابع ناشناس، اطلاعات جديد نمي‌توانند مشخص كنند كه كشف اخير به حيات فعلي روي اين سياره مربوط مي‌شوند يا حيات گذشته.» اما به هرحال اصل موضوع به حدي هيجان‌برانگيز بود كه در جريان دست به دست شدن اخبار، چنين جزئيات ظريفي از قلم افتادند و كار به جايي رسيد كه عالم وبلاگ‌ها پر شد از جمله‌هايي از اين دست: «حيات فرازميني ابتدايي، يا نشانه‌هايي دال بر وجود آن در مريخ كشف شد.» سرانجام دوشنبه شب گذشته ورونيكا مك گرگور (V. McGregor)، يكي از كارمندان ناسا، از طريق حساب كاربري اعلام رسمي اخبار ماموريت فنيكس، به تمام شايعات دو سه روز گذشته پاسخ داد. مك گرگور در پيامش اعلام كرد: «در خبرهاي اخير شنيده شد كه ما احتمالا حيات مريخي كشف كرده‌ايم. گزارش‌هايي با اين مضمون، نادرست‌اند. گزارش‌هايي كه در آنها ذكر شده اين موضوع به كاخ سفيد اطلاع داده شده است نيز غيرواقعي و نادرست‌اند.» كواولت در مقاله اخيرش به اين مسئله اشاره مي‌كند كه، آزمايشي كه طي آن آب زميني و خاك مريخي با يكديگر درآميخته شده‌اند، باعث برانگيختن چنين شايعاتي شده است. اما دانشمندان ماموريت سطح‌نشين فنيكس طي روزهاي اخير به دفعات و قويا اعلام كردند كه اين فضاپيماي سطح‌نشين فاقد ابزارهاي لازم براي شناسايي مستقيم حيات است. لئونارد ديويد (L. David)، كارشناس مشهور لايو ساينس (Livescience) درباره شايعات اخير مي‌نويسد «عاملي كه باعث شده است تا تمام اين حرف و حديث‌هاي اخير، محرمانه و سري به نظر برسد، مقاله‌اي است كه به احتمال فراوان در آينده‌اي نزديك از طريق انتشارات انجمن پيشرفت‌هاي علمي آمريكا (AAAS) و نشريه تخصصي‌شان، مجله ساينس (Science)، منتشر خواهد شد. در واقع گفته مي‌شود كه تمام اين اطلاعات به دست آمده از دو سه ملاقه خاك مريخ كه اين همه شايعه را به دنبال داشت، در حال حاضر تحت بررسي‌هاي دقيق پيش از چاپ است.»

Wired, Aug. 03, 2008

اين مسئله كه آيا حيات آلي و تمدن فرازميني در جاي ديگري از جهان وجود دارد يا نه، اگرچه ممكن است براي بسياري از دانشمندان و عموم مردم بي‌هيچ شكي مهم جلوه كند، اما موضوعي است كه بايد بنيادي‌تر به آن نگريست. شايد بايد پيش از طرح چنين پرسشي به لزوم پاسخ دادن به آن انديشيد. با وجود اين حقيقت كه تاكنون هيچ موجود زنده‌اي در خارج از سياره ما كشف نشده است، اما توانايي علمي ما به حدي رسيده است كه بتوانيم اين مسئله را بر مبناي علمي ‌مستحكمي بنا كنيم. در نگاه اول به نظر مي‌رسد كه اطلاعات علمي ‌موجود، امكان پخش گسترده حيات هوشمند در جهان را كاملا تصديق مي‌كنند. در واقع براي چنين فرضي مي‌توان سه دليل ذكر كرد: نخست اگر موجودات زنده به طور طبيعي ضمن تكامل سياره ما در زمين به وجود آمده‌اند، چنين تصوري منطقي است كه تكامل مشابهي مي‌تواند در اجرام فضايي ديگر از نوع زمين و مشابه آن، صورت گيرد. دوم، كربن كه اساس شيميايي ماده زنده به شمار مي‌رود يكي از فراوان‌ترين عناصر در جهان است. سوم، نتايج به دست آمده از تحقيقات «اخترشناسي مولكولي» نشان مي‌دهند كه فرآيندهاي سنتز مولكول‌هاي آلي پيچيده مورد نياز براي به راه انداختن حيات آلي، در توده‌هاي گاز و گرد و غباري كه فضاي بين ستاره‌اي را اشغال كرده‌اند نيز رخ مي‌دهند. اما تمام اين شواهد و استدلال‌ها زماني به كار مي‌آيد كه ما به دنبال نوعي از حيات در جايي از جهان باشيم كه مي‌شناسيم. شايد حيات فرازميني هيچ شباهتي به آنچه ما مي‌شناسيم نداشته باشد.
در مورد سه دليل ذكرشده دست‌كم در مورد سوم مي‌توان استدلال خلافي بيان كرد؛ در واقع هنگامي ‌كه سيارات از توده‌هاي گاز و گرد و غبار به وجود مي‌آيند، مولكول‌هاي آلي موجود در آنها نابود مي‌شوند. به بيان ديگر براي ظاهر شدن موجودات زنده در يك سياره بايد ابتدا تركيبات پيش حياتي در همان كره به وجود آيد. بنابراين به نظر مي‌رسد كه حتي پخش گسترده مولكول‌هاي آلي در فضاي بين ستاره‌اي نيز نمي‌تواند پيدايش حيات آلي در سياراتي مانند زمين را تضمين كند.
يوسيف شكلوفسكي (I. Shklovsky)، اخترفيزيكدان بلندپايه شوروي سابق در اين‌باره مي‌گويد «شايد بتوان تصور كرد كه تمدن زميني در كهكشان ما و حتي در ابركهكشان ما منحصر به فرد باشد.» شكلوفسكي اين‌گونه استدلال مي‌كند: «فرض كنيم كه تمدن‌هاي بسياري در جهان وجود دارند، در اين صورت به دليل اينكه آنها از تكامل يكساني برخوردار نيستند، بايد داراي امكانات علمي ‌و فني متفاوتي باشند. به بيان ديگر بايد تمدن‌هايي عقب‌مانده‌تر و پيشرفته‌تر از ما وجود داشته باشد. به ويژه بايد حداقل چند تمدن بسيار پيشرفته يافت شود كه بتواند انرژي‌هايي معادل انرژي كهكشان‌هايشان را مهار كند. ميزان فعاليت علمي‌ چنين تمدن‌هايي در صورت وجود، به اندازه‌اي است كه زميني‌ها نمي‌توانند از آنها بي‌خبر باشند. ولي از آنجا كه زميني‌ها نتوانسته‌اند نشانه‌هايي از اين‌گونه فعاليت‌ها را كشف كنند، بنابراين چنين تمدن‌هايي وجود ندارد و اگر چنين تمدن‌هايي وجود ندارد، امكان موجوديت تمدن‌هاي فرازميني به طور كلي از بين مي‌رود. زيرا در غير اين صورت بايد برخي از اين تمدن‌ها به تمدن‌هاي بسيار پيشرفته تبديل مي‌شدند. البته برخي ديگر از دانشمندان بر اين باورند كه كشف نشدن تمدن‌هاي فرازميني نمي‌تواند دليلي بر عدم وجود آنها باشد. وسولد تروئيتسكي (V. Troitsky) عضو فرهنگستان علوم شوروي سابق فرضيه‌اي را پيشنهاد كرد كه به «مدل جهان داغ» شهرت دارد. تروئيتسكي در توضيح فرضيه‌اش مي‌نويسد «در مدل جهان داغ در حال انبساط، نخستين مرحله تكامل، مرحله‌اي است كه در آن هيچ ستاره، سياره و حتي مولكول يا اتمي وجود نداشته است (پيدايش جهان) و تمام اينها پس از گذشت مدتي طولاني به وجود آمده‌اند. بنابراين شرايط ضروري براي پيدايش موجودات زنده در مرحله خاصي از تاريخ جهان تكميل شده است.» طبق فرضيه تروئيتسكي پس از آن مرحله ابتدايي، حيات عملا به طور همزمان در اجرام فضايي مختلف به وجود آمده است. به بيان ديگر هيچ تمدني پيشرفته‌تر از تمدن زميني نخواهد بود و به همين دليل ما نمي‌توانيم اثري از آنها پيدا كنيم.
با اينكه بحث‌هايي از اين دست اگرچه با شدت و ضعف متغير، اما هميشه در ميان مجامع علمي و به دنبال آن در ميان عموم رواج داشته است، اما هر چند وقت يك‌بار بهانه‌اي براي داغ‌تر شدن بحث به وجود مي‌آيد كه دوباره آتش زير خاكستر را شعله‌ور و افراد را وادار به اظهارنظر مي‌كند. ماجراي اخير كشف حيات در مريخ نيز بسان بيشتر ادعاهاي گذشته تا حد زيادي به خاطر بازيگوشي رسانه‌اي و سوء برداشت‌هاي غير كارشناسانه از يافته‌هاي علمي جديد بود. اما اصل ماجرا را مي‌توانيد در ترجمه مقاله‌اي در اين‌باره كه در وب‌سايت نشريه معتبر «ساينتيفيك امريكن» منتشر شد، بخوانيد:
يك گام به سوي حيات
آژانس فضايي ايالات متحده، ناسا، در بيانيه‌اي به طور رسمي تاييد كرد تكه‌هاي سفيدرنگي كه ماه گذشته پس از حفاري بازوي روبوتيك سطح‌نشين فنيكس از خاك مريخ، در تصاوير ارسالي اين فضاپيما ديده شد، به راستي آب منجمد بوده‌اند. در واقع دانشمندان با بررسي تصاوير ارسالي از مريخ كه نشان مي‌داد مقدار سفيدي نمايان شده از زير خاك مريخ با گذشت زمان رو به كاهش گذاشته بود، به اين نتيجه رسيده بودند كه اين لكه‌ها بايد آب منجمد باشند كه رفته رفته در حال بخار شدن هستند. اما ناسا در نخستين روز ماه ميلادي جاري به طور رسمي اعلام كرد كه سطح‌نشين فنيكس در نمونه خاكي از مريخ كه چهارشنبه گذشته در تجهيزات آزمايشگاهي آناليز گاز اين فضاپيما مورد بررسي قرار گرفت، توانسته است بخار آب را شناسايي كند. محققان ناسا مي‌گويند نتايج به دست آمده از دستگاه آناليزور حرارتي و گاز (TEGA) نصب شده روي سطح‌نشين فنيكس نشان مي‌دهد كه يخ موجود در نمونه خاك مريخ در 32 درجه فارنهايت معادل صفر درجه سانتيگراد ذوب شده است، درست همان دمايي كه انتظار مي‌رود يخ در آن ذوب شود.
نتايج بررسي‌هاي اخير سطح‌نشين فنيكس، مشاهدات سال 2002 فضاپيماي مدارگرد اوديسه مريخ (Mars Odyssey) را تاييد مي‌كند كه در آن زمان توانسته بود با استفاده از تكنيك‌هاي طيف‌سنجي در نواحي قطبي سياره سرخ، يخ را به شكل اتم‌هاي هيدروژن موجود در لايه‌هاي زير سطح خاك مريخ شناسايي كند. ويليام بوينتن (W. Boynton)، دانشمند ارشد تجهيزات TEGA فنيكس از آزمايشگاه علوم سياره‌اي و قمري دانشگاه آريزونا، در اين‌باره مي‌گويد «ما در تكه‌هاي سفيدرنگ و در حال ناپديدشدني كه در تصاوير ماه گذشته ارسالي از فنيكس نمايان بودند و حتي پيش از مشاهدات فضاپيماي مدارگرد اوديسه مريخ نيز به شواهدي از وجود آب منجمد در لايه‌هاي زيرين خاك مريخ دست يافته بوديم، اما اين نخستين بار است كه آب مريخي مورد تماس و بررسي قرار گرفته است.» البته جمع‌آوري نمونه‌هاي خاك از گودالي به عمق پنج سانتيمتر كه توسط بازوي روبوتيك فنيكس در ناحيه قطبي مريخ حفر شده بود، دردسر‌هايي را نيز به همراه داشت. در واقع فنيكس براي كندن اين گودال موسوم به «سفيدبرفي» ابتدا به كمك ابزار دريل‌مانندش سوراخ‌هايي را تا رسيدن به لايه‌هاي سخت كف گودال حفر كرد و پس از آن دوبار تلاش كرد تا با ملاقه روي بازوي روبوتيكش نمونه‌اي از خاك مريخ را به محفظه دستگاه آناليزور گاز برساند. اما در هر دوبار زماني كه ملاقه وارونه شد تا محتوياتش را درون محفظه دستگاه TEGA خالي كند، اين خاك حاوي ذرات يخ به سرعت به هم چسبيد و به شكل توده‌اي درآمد كه قابل استفاده نبود و ناگزير نمونه‌ها دور ريخته شدند. سرانجام بازوي بوتيك سطح‌نشين فنيكس توانست در چهارشنبه گذشته نمونه‌اي از خاك مريخ را بردارد كه ذرات آن چندان به هم پيوسته نبودند. البته كارشناسان ناسا با توجه به اينكه بيشتر اين نمونه خاك دو روز تمام در معرض هواي آزاد قرار گرفته بود انتظار داشتند كه يخ موجود در آن به طور كامل بخار شده باشد و درنتيجه راحت‌تر از نمونه‌هاي قبل بتوان با آن كار كرد. اما آزمايش‌ها نشان دادند كه هنوز مقداري يخ در نمونه خاك روز چهارشنبه باقيمانده بود. دواين براون (D. Brown)، سخنگوي ناسا در راستاي موفقيت اخير فنيكس اعلام كرد كه ماموريت فضاپيماي فنيكس با اختصاص دادن دو ميليون دلار هزينه اضافي، به مدت پنج هفته ديگر تمديد خواهد شد. ماموريت 420 ميليون دلاري فضاپيماي سطح‌نشين فنيكس كه در 25 مي‌سال ميلادي جاري و پس از سفري 9 ماهه به مريخ آغاز شد طبق برنامه اوليه 90 روزه بود كه تنها 20 روز ديگر از آن باقيمانده است. اما با اعلام نخستين تمديد برنامه اكتشافي فنيكس از سوي ناسا به مدت 35 روز ديگر، به نظر مي‌رسد كه روند پيشرفت اين ماموريت فضايي تاكنون دلخواه مقامات ناسا بوده است. اما فارغ از اين موضوع، مسئله ديگري وجود دارد كه در ادامه فعاليت‌هاي سطح‌نشين فنيكس بسيار تاثير‌گذار خواهد بود: زمستان سخت و طاقت‌فرساي مريخ. در واقع طول مدت 90 روزه اين ماموريت در ابتدا بر اساس ارزيابي كارشناسان ناسا از ميزان انرژي قابل دستيابي براي فنيكس انتخاب شده است. تابش نسبتا ضعيف نور خورشيد در نواحي قطبي مريخ با فرارسيدن زمستان بيرحم سياره سرخ، ضعيف‌تر نيز خواهد شد. در واقع انقلاب تابستاني نيمكره شمالي مريخ-جايي كه فنيكس فرود آمده است-در ميانه ماه جولاي (20 روز پيش) رخ داد، بنابراين از آن تاريخ به بعد ميزان تابش نور خورشيد روندي نزولي به خود گرفته است. اما كارشناسان ناسا بر اين باورند كه نور كافي براي ادامه ماموريت به مدت پنج هفته ديگر وجود خواهد داشت. گاي وبستر (G. Webster)، سخنگوي ناسا از آزمايشگاه پيشرانش جت در كاليفرنيا، در اين‌باره مي‌گويد «اعضاي تيم تحقيقاتي ماموريت فنيكس انتظار دارند تمام آزمايش‌هاي از پيش برنامه‌ريزي شده براي مدت 90 روزه ابتدايي را بتوانند در همان دوره به پايان برسانند.» از جمله اين آزمايش‌هاي باقيمانده مي‌توان به بررسي اين مسئله كه آيا يخ موجود در مريخ در دوره‌اي از سال يا در دوره‌اي از تاريخ مريخ شناختي آن سياره، آب مي‌شود يا آب شده است، اشاره كرد. اما شايد هيجان‌انگيزترين بخش آزمايش‌هاي باقيمانده بررسي وجود مواد اوليه مورد نياز براي حيات از قبيل مولكول‌هاي با پايه كربني در خاك مريخ باشد. وبستر در اين‌باره مي‌گويد «ما از اين مدت پنج هفته‌اي تمديد شده، براي بررسي تغييرات فصلي و نيز حفاري مناطق بيشتري در اطراف سطح‌نشين فنيكس استفاده خواهيم كرد.» تاييد وجود آب در مريخ درست يك روز پس از آن مطرح شد كه ناسا اعلام كرد تكه درخشان زير گودال حفر شده توسط فنيكس موسوم به «سفيدبرفي» تغييراتي ظاهري از خود نشان داده است، تغييراتي شامل ظهور ترك‌هاي كوتاه كه مي‌تواند نشانه فرآيند تصعيد كند يخ باشد.
Scientific American, Aug. 01, 2008
چهارشنبه 16 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 293]