مهر ايران در خاندان قائم مقام فراهانى

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: مهر ايران در خاندان قائم مقام فراهانى
داريوش تيمور تاش لوميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانى در خانواده اى سياست پيشه و فرهنگ پرور پا به عرصه وجود نهاد. اجدادش خدمتگزار سلاطين صفويه و عهده دار مناصب و مشاغل ادارى بودند. ميرزاحسين وزارت سه پادشاه زند را به عهده داشت. ميرزاحسن برادر وى نيز كه سمت معاونت وى را داشت داراى فرزندى بود به نام ميرزاعيسى كه بعداً به ميرزا بزرگ قائم مقام شهرت يافت. ميرزاحسين كه فرزند پسر نداشت ميرزاعيسى را تحت تربيت خود گرفت و تجارب سياسى و ادبى خود را در اختيارش قرار داد و دخترش را به عقد وى درآورد. هنگامى كه آغامحمدخان قاجار به سلطنت رسيد به ميرزاحسين و ميرزاحسن تكليف خدمت نمود، آنان به بهانه كهولت عذر آوردند و ميرزابزرگ را معرفى نمودند. ميرزاشفيع صدراعظم وقت، ميرزابزرگ را به نيابت خود معين و لقب قائم مقام صدراعظم به او داد. زمانى كه نايب السلطنه عباس ميرزا حكومت تبريز را داشت ميرزا بزرگ به وزارت خاصه وليعهد منصوب شد. پاكدلى و درستكارى و بى غرضى و ايستادگى در مقابل رجال فاسد و درباريان آزمند و مقابله با سلطه خارجيان، دشمنان زيادى برايش به وجود آورده بود. استخدام معلمين نظام اروپايى براى تربيت قشون و تعيين درجات نظامى و عناوين سرباز و سرجوخه و نايب و سلطان و ياور و سرهنگ و سرتيپ و امير پنجه و اميرتومان و سردار از ابتكارات اوست. ميرزا بزرگ سمت پيشكارى نايب السلطنه را براى پسرش ميرزاحسن گرفت و خود از كار كنار رفت. اما يك سال بعد ميرزا حسن فوت كرد و سمت او به فرزند ديگرش ميرزا ابوالقاسم محول گرديد. آخرالامر ميرزابزرگ در تاريخ ۲۵ ذيعقده ۱۲۳۷ هجرى قمرى در تبريز درگذشت.ميرزا ابوالقاسم كه در سال ۱۱۹۳ در هزاره فراهان اراك متولد شد. وقتى به سن تحصيل رسيد علاوه بر آموختن خواندن و نوشتن به تحصيل صرف و نحو و منطق و معانى بيان و عروض و لغات عرب و عرفان و حكمت و رياضى و كلام و تفسير و اخلاق پرداخت. در املا و انشا و حسن خط گوى سبقت را از همگان ربود. آنگاه به وساطت پدر در دستگاه صدارت ابراهيم خان كلانتر صدراعظم اوايل دوره سلطنت آغامحمدخان مشغول خدمت شد. در ابتداى كار منشات دولتى را مى نگاشت. هم در اين دستگاه بود كه چنان استعداد شگفتى از خود نشان داد كه همه را به حيرت انداخت و پيرامون خود داستان هايى بر سر زبان ها انداخت كه حمل بر اغراق است.نمونه اى از حدت ذهن و تيزى هوش و قوت حافظه ميرزا ابوالقاسم را اعتمادالسلطنه در صدرالتواريخ ذكر مى كند كه واقعاً شنيدنى است. روزى در خدمت پدر بود. شاعرى قصيده اى در مدح و ستايش ميرزا بزرگ انشا كرده بود، نزد او آورده و خواند و مطلوب واقع شد. ميرزا بزرگ محض تشويق روى به ميرزا ابوالقاسم نموده و گفت: اين طور بايد كار كرد و خود را با كمال ساخت. ميرزاابوالقاسم در عالم جوانى مى گويد: اين شعر از من است و نسخه اى به دست او افتاده و دارد به اسم خودش مى خواند. شاعر كه ميرزاحسن نامى بوده حاشا مى كند و ميرزا ابوالقاسم شروع مى كند تمام شعر را از حفظ مى خواند. معلوم است كه ميرزاحسن شعرى را كه ديشب سروده از حفظ ندارد و نمى تواند چيزى را ثابت كند ولى آخرالامر معلوم مى شود كه شعر از ميرزاحسن است و ميرزا ابوالقاسم با يك بار شنيدن همه را ضبط خاطر كرده است.جيمز فريزر در سفرنامه اش به ملاقات خود با وى در خراسان اشاره دارد و مى گويد: قائم مقام داراى چشم هاى برجسته با بينايى محدود است، هنگام مطالعه نامه را تا حوالى بينى به چشم نزديك مى كند. يكى را از ديگرى از فاصله دو قدمى نمى تواند تشخيص بدهد. وى مردى است مدبر و كاردان كه به همه تحكم مى كند و دوست ندارد احدى در كارهايش دخالت كند. سرتيپ گاردان فرستاده ناپلئون به دربار فتحعليشاه درباره قائم مقام مى گويد: اين جوان كه فقط ۲۴سال دارد و از خدمتگزاران عباس ميرزا است به واسطه هنرها و قابليت ها شايسته احترام همه فرانسويان است. شك ندارم كه روزى مرد بزرگى خواهد شد.وزير مختار انگليس سرجان كمپبل مى گويد: تا آنجا كه من سراغ دارم در سراسر ايران تنها مرد كاردانى كه ازعهده مسئوليت هاى دشوارى كه به او محول شده برمى آيد قائم مقام است. وى در جاى ديگر مى گويد: ما احمقانه تصور مى كرديم كه در جنگ استدلال بر قائم مقام فائق خواهيم آمد. سخنان قائم مقام واقعاً شنيدنى است. فريزر مى نويسد عباس ميرزا پندها و نظرات مشورتى قائم مقام را به نصايح سودمند دوستان انگليسى خود ترجيح مى دهد. در نوشته هاى مورخين قاجار ضمن اعتراف به لياقت و كاردانى قائم مقام وى را مردى زودخشم و متفرعن و بدزبان شناخته اند. در شرح زندگى خصوصى ميرزا ابوالقاسم قائم مقام نوشته اند كه وى داراى پنج همسر بوده كه از آنان صاحب چهار دختر و سه پسر گرديده است. همسر اولش دختر فتحعليشاه و خواهر تنى عباس ميرزا بوده. قائم مقام اديب و شاعر برجسته اى بوده كه شعر و نثر ابزار دست وى بودند كه در عرصه هاى سياسى و اجتماعى آنها را به كار مى برده است. قائم مقام در نثر اعتبارى بيشتر از شعر داشته است. يكى از آثار منظوم قائم مقام در بستر هزل و طنز مثنوى جلايرنامه است كه سراسر انتقاد از وضعيت اجتماعى آن دوران و شاهزادگان و درباريان است. در مورد محمد ميرزا (محمدشاه بعدى) مدحى دارد كه به ذم بيشتر قرين است:نديدم مثل شهزاده محمدكه يزدان حافظش باد از هر بدمهندس باشد و سرباز و جنگىزبان ها داند از لفظ فرنگىنه مثلش عالم علم و ادب هستنه منشى مثل او اندر عرب هستقائم مقام را سيدالمرسلين انشاء فارسى خوانده اند. مجموع نوشته هاى او شامل نامه هاى خصوصى، مراسلات دربارى فرمان ها، عهدنامه ها و نامه هايى كه از قول شاه يا وليعهد تحرير يافته در كتابى به نام منشآت قائم مقام گردآورده شده است. قائم مقام در نگارش صاحب سبك است و اولين كسى است كه طرز انشاءقديم را تغيير داد و آن الفاظ غيرمأنوس و جملات معترضه و كلمات مترادفه را از بين برد. در شيوه خط نستعليق نيز سبك نگارش او چنان بود كه اساتيد خط از شيوه او تقليد مى كردند. عباس ميرزا بعد از يك سال كه قائم مقام در خدمت او بود و على رغم شناختى كه از اوداشت تحت تأثير اطرافيان كه بر لياقت هاى ذاتى او حسد مى بردند قرار گرفت. دسايس دشمنان قائم مقام چنان عباس ميرزا را نگران كرده بود كه از پادشاه خواستند او را به تهران بطلبد و از مقام خود معزول نمايد وچنان شد. دوران انزواى او سه سال طول كشيد و طى اين مدت مصائب و مرارت هاى زيادى بر او وارد آمد كه همه را در قصيده اى يكصد و پنجاه بيتى شرح داده است. طى اين مدت دشمنان فرصت يافته املاكش را ضبط و اموالش را غارت كردند سه سال در نهايت تنگدستى به سر برد اما هرگز به شاه يا وليعهد متوسل نگرديد. در نبودن قائم مقام اختلال كلى در اوضاع آذربايجان پيدا شد چاره اى نبود جز اينكه به سر وقت قائم مقام بيايند، شئون و مناصب او را بازپس دهند تا كارها را مجدد به سامان رساند.يك سال بعد زد و خوردهاى مرزى بين ايران و روسيه شدت گرفت، اين برخوردها ناشى از اختلافات باقى مانده و نامشخص بودن خطوط مرزى در عهدنامه گلستان (۲۹ شوال۱۲۲۸) بود. فتحعليشاه بر آن شد كه كارش را با روسيه يكسره كند بخصوص كه اخيراً در جنگ با عثمانى در ارزروم فاتح شده و غرورى در او پيدا شده بود. تملق گويان ابن الوقت كه هميشه تصميمات شاهان مستبد را عين مصلحت و او را عقل كل محسوب مى دارند فكر پوچ جنگ با روسيه را در ذهن او تقويت كردند. فتحعليشاه براى جلب نظر عده اى آذربايجان وارد تبريز شد. مجلسى ترتيب داد و قصد خود را با آنان در ميان گذاشت و نظر آنان را جويا شد، جهت خوشامد آمد شاه همه رأى او را تأييد كردند. قائم مقام كه مخالف جنگ بود ساكت نشسته بود. شاه متوجه سكوت او شد و احتمال داد كه مخالف بوده باشد رأى او را جويا شد قائم مقام گفت من اهل قلم هستم و سران سپاه بيش از من در اظهار عقيده صلاحيت دارند. اين پاسخ شاه را قانع نكرد و اصرار كرد تا قائم مقام نظرش را به صراحت بگويد.قائم مقام گفت اعليحضرت چقدر ماليات مى گيرند شاه جواب داد شش كرورتومان قائم مقام پرسيد دولت روس چقدر ماليات مى گيرد شاه پاسخ داد مى شنوم ششصد كرور.قائم مقام گفت به قانون حساب كسى كه ۶ كرور ماليات مى گيرد با كسى كه ۶۰۰ كرور ماليات مى گيرد از در جنگ درنمى آيد. اين اظهار عقيده صريح قائم مقام به مذاق شاه خوش نيامد و دشمنان كه منتظر فرصت بودند او را به طرفدارى از روسيه متهم نمودند و چون مصمم به جنگ با روسيه بودند صلاح نبود كه وى در آذربايجان باشد از اين رو قائم مقام را به مشهد تبعيد كردند.جنگ ايران و روس با تهاجم ايران شروع شد. اين همان جنگ منحوسى است كه خاطره ننگين آن هرگز از ذهن ايرانيان وطن دوست محو نخواهد شد. نتيجه جنگ چنان فضاحت بار بود كه روس ها تا تبريز پيش آمدند و عباس ميرزا به كوه هاى تركمانچاى متوارى شد. تازه فتحعليشاه فهميد چه اشتباهى كرده است شهرهايش به تصرف روسيه درآمده، خزانه را هم بايد به عنوان خسارت جنگ تقديم روسها كند، حال چه كسى براى مصالحه و عقد پيمان صلح بايد انتخاب شود بديهى است كه اين شخص كسى جز قائم مقام نمى تواند باشد. فتحعليشاه پيشخدمت خاص خود يعنى فرخ خان را به عذرخواهى به مشهد فرستاد هوش و درايت قائم مقام در اين لحظات بحرانى مى توانست لااقل، اندكى از وخامت اوضاع بكاهد. قائم مقام با اختيارات تام به تبريز رفت عباس ميرزاى متوارى در كوه ها را پيدا كرد و براى مذاكره به اردوى روسها برد روسها تلاش زيادى كردند كه تمامى آذربايجان را به تصرف درآورند و اعلام كردند تا غرامت جنگى پرداخت نشود تبريز را تخليه نخواهند كرد. معاهده تركمانچاى در ۵ شعبان ۱۲۴۳ هجرى قمرى منعقد شد و با تدبير قائم مقام رود ارس مرز بين دو كشور معين شد. در سال۱۲۴۵ ه.ق دولت ايران مصمم شد اغتشاشات خراسان و يزد و كرمان و سرخس را فرو نشاند معلوم بود كه محرك اصلى انگليس است و در پى اين بودند كه ايالات شرقى ايران را كه با هندوستان هم مرز است زير سلطه خود درآورند. عباس ميرزا مأمور رفع غائله بود كه اقدامات او به همراه كاردانى قائم مقام قرين موفقيت گرديد بخصوص تسخير سرخس و سركوب تركمانان هراس زيادى در آسياى مركزى ايجاد كرده بود. واتس در تاريخ ايران مى نويسد مادران تركمن براى ترسانيدن بچه هاى خود نام عباس ميرزا را بر زبان مى آوردند عباس ميرزا كه از بيمارى كبدى رنج مى برد در حال محاصره هرات بود كه بيمارى اش شدت گرفت و براى معالجه به مشهد آمد و كار جنگ را به قائم مقام و محمد ميرزا سپرد چون مرگ خود را نزديك ديد قائم مقام و محمد ميرزا را فراخواند و چون از كدورت ديرين آنان اطلاع حاصل كرد آنان را به حرم امام هشتم (ع) فرستاد تا قسم ياد كنند نسبت به يكديگر وفادار باشند. محمد ميرزا قسم خورد كه خون قائم مقام را نريزد و تيغ كشيدن بر وى حرام باشد. با شروع صدارت قائم مقام، اولين گروهى كه در زمره دشمنان وى در آمدند عده اى از درباريان بودند كه راه سوءاستفاده آنان مسدود شده بود چه قائم مقام اجازه نمى داد افراد بدون داشتن لياقت، مناصب و مشاغل دولتى را احراز و از منافع و مزاياى كشور بهره مند شوند. دومين عامل مخالف با قائم مقام سياست خارجى بود. انگليسى ها هرگز نتوانستند قائم مقام را با خود همراه كنند در حالى كه خريدن ساير درباريان و مقامات بسيار آسان بود. سرجان كمپبل وزيرمختار انگليس مى گويد يك نفر در ايران هست كه نمى شود او را با پول خريد و آن قائم مقام است. سومين عاملى كه عليه قائم مقام است حماقت محمدشاه است كه تحت تأثير ميرزا آغاسى نادان واقع شده و او را صاحب كرامات مى داند هرگفته او براى شاه در حكم وحى منزل است. شاه دائم دراين فكر است كه چگونه مى توان قائم مقام را كنار زد و ميرزا آغاسى را به صدارت منصوب نمود. ميرزا آغاسى نيز عواملى در دربار داشت مانند ميرزا نظرعلى حكيم باشى.شاه و ميرزا رحيم پيشخدمت و يكى از خواجه سرايان كه مدام عليه قائم مقام در حال بدگويى و فتنه انگيزى در حضور محمدشاه بودندو با صواب ديد ميرزا آغاسى به هريك از آنان براى سعايت از قائم مقام در نزد شاه مأموريتى داده شده بود به علاوه قائم مقام جلو بذل و بخشش هاى شاهانه را مطلقاً گرفته بود و در ايران اين امر موجب دشمنى هاى سخت گرديده است. شاهان قاجار يك مسئوليت را به خوبى انجام دادند و آن اين كه در تيره شام استبداد آنان هر مرد استوار وطن خواهى كه برخاست، سرنوشت او به دست دژخيمان بيدادگر سپرده شد و با كمال تأسف بعد از قتل قائم مقام ، صدارت ايران به دست كسى افتادكه در انظار خودى و بيگانه مايه رسوايى گرديد.كلمنت ماركام در تاريخ دوره قاجاريه مى نويسد: امور سلطنت ايران به كف كفايت حاجى ميرزا آغاسى مى گذرد، اين وزير اعظم كه از شدت سن به حماقت و جنون رسيده بود در پيشگاه شهريار ايران خيلى موثق و معتمد بود دراين زمان سوءحكومت درجميع ممالك ايران روبه تزايد بود و مردم بيچاره از شدت فقر و پريشانى به هلاكت مى رسيدند و به حكام مملكت نفرين مى نمودند دراين وقت اعليحضرت محمدشاه غازى كارشان اين بودكه روزها در جلو اتاق خود مى نشستند و با گلوله تپانچه گنجشك شكار مى كردند.دراين وقت از حضرت پادشاه كسى به احضار او برسيد و او را طلب فرمود قائم مقام به باغ نگارستان درآمد... برحسب فرمان، دژخيمان ادوات (۱) نگارش را از او گرفتند و در بيغوله اى به نام حوضخانه محبوس داشتند يك هفته بى آب و نان در آن جا بود تا در سلخ صفر(۲) ۱۲۵۴ (۳) هـ.ق خفه اش كردند و شبانه در حضرت عبدالعظيم بى غسل و كفن و با لباس در جنب مقبره ابوالفتوح رازى دفن كردند.منابع تحقيق: قائم مقام در آئينه زمان تأليف بهرام فلسفى - قائم مقام فراهانى چهره درخشان ادب و سياست تأليف پناهى سمنانى - تاريخ ايران دوره قاجار تأليف كلمنت ماركام ترجمه ميرزا رحيم فرزانه۱- محمدشاه گفته بود قلم و كاغذ در دسترس قائم مقام نباشد چون سحرى در قلم اوهست كه اگر خط او را ببينم فريفته شوم و او را رها كنم .۲- آخر ماه ۳- تاريخ قتل قائم مقام مصادف است با ۲۶ ژوئن ۱۸۳۵ ميلادى مطابق با ۶ تير ۱۲۱۴ شمسى
دوشنبه 10 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 199]