معاني و ويژگيهاي فرهنگ عامي

واضح آرشیو وب فارسی:سایت ریسک: Rahe Kavir12-07-2008, 09:42 AMفرهنگ مردم را بايد درون زندگي مردم جست. اصولاً ، فرهنگ در متن زندگي جريان دارد. ما زماني مي توانيم به حريم فرهنگ راه پيدا کنيم که آن را به صورت جزئي از زندگي ببينيم . بايد فرهنگ در زندگي روزانه مان حضور داشته باشد. آنچه را که به عنوان فرهنگ مردم مي شناسيم (به طور دقيق) بيانگر زندگي توده مردم است و بررسي و شناخت آن براي تدوين تاريخ و جامعه شناسي ما ضرورت کامل دارد.فرهنگ مردم ترجمه کلمه Folklor است و نخستين بار توسط ويليام . جي . تامس W.j.Thoms) وضع شد. او در توضيح اين اصطلاح تأکيد داشت که مطالب و موضوعاتي از قبيل عادات و آداب و مشاهدات و خرافات و ترانه‌ها و اصطلاحات ... و غير از اينها بايد از ادوار قديم تدوين شود تا درآينده پژهشگران بتوانند از اين طريق به اطلاعات مورد علاقه خود دست يابند . کلمه فولکلور مرکب است از دو جز فولک Folk و لر Lore ، جزء اول را در فارسي به مردم ، توده ، عامه ، خلق و عوام و بخش دوم را به دانش ، آگاهي ، دانستني ، معلومات و حکمت تعبير نموده اند و در مجموع ترجمه فارسي در برابر ( فولکلور) مي تواند اصطلاحات فرهنگ عامه ، فرهنگ توده ، دانش عوام ، حکمت عاميانه ، فلسفه عوام و ... باشد . از مسائلي که باعث اختلاف نظر و تنوع در تعريف اين اصطلاح شده خود کلمه ( فولک ) يا مردم است که برخي از محققان فرهنگ ايالات و عشاير و مردم کوهپايه نشين و روستاهاي دور از شهر را فولکلور و گروهي به فرهنگ جوامع قديم و مردم ابتدايي توجه کرده اند و فرهنگ آن ها را در شمار توده آورده اند ، در حاليکه بايد گفت فولکلور در ميان تمام جوامع هست . مردم شهر ها مانند روستانشينان از فولکلور بهره ورند ، حتي مردم شهر هاي صنعتي و کشورهايي که از تاريخ کهني برخوردار نيستند داراي فرهنگ عامه هستند . بسياري از محققان فولکلور را تمام موضوعاتي مي دانند که به طور شفاهي و دهان به دهان نقل و نشر مي يابد و به طور سينه به سينه از گذشتگان به آيندگان مي رسد . اين تعريف با اينکه طرفداران زيادي دارد تعريف ناقصي است . زيرا جوامعي که از سواد خواندن و نوشتن بي بهره اند تمام موضوعات را به صورت شفاهي مي آموزند . مثل يادگرفتن زبان ، شيوه پيدا کردن خوراک و .... . گروهي فقط ادبيات شفاهي را که شاکل قصه ها ، ترانه ها ، مثل ها ، چيستان ها ، هزليات ، متلک ، شوخي ، لطيفه ، پندار ، باور و داوري ها را شامل مي شود فولکلور مي دانند . ادبيات شفاهي سينه به سينه از پدران و مادران به فرزندان مي رسد و رها از قيد ثبت و ضبط و نگارش است که خود از ويژگي هاي فرهنگ عامه محسوب مي شود . جمعي از محققان از جمله ( وان ژنيب) فرانسوي اعتقادات و اعمالي را که بدون فلسفه و نظريه انجام مي شود فولکلور خوانده اند و معتقدند هر چيزي که عادت آدمي است مي تواند جزئي از فرهنگ مردم باشد مثل غذا خوردن ، خوابيدن و .... . گروهي عادات و رفتاري را فولکلور مي نامند که در مواقعي که مصداق پيدا مي کند تکرار مي شود ، مثلاً بين ترانه هاي عاميانه ترانه هاي مبارک بادا و لالايي ها را فولکلور مي دانند ( چون اين ترانه ها در همه عروسي ها و يا توسط همه مادران تکرار مي شود و مربوط به يکي دوبار نيست ) بلکه در ميان نسلها باقي مي ماند . مرحوم هدايت از قول ( سن تيو ) نقل مي کند : ( فولکلور به مطالعه توده عوام درکشورهاي متمدن مي پردازد . به اين معني که مواد فولکلور در نزد مللي يافت مي شود که داراي دو پرورش باشند : يکي مربوط به طبقه تحصيل کرده و ديگري طبقه عوام . و بالاخره هدايت نتيجه مي گيرد : ( به طور اجمال فولکلور آشنايي به پرورش معنوي اکثريت است در مقابل پرورش مردمان تحصيل کرده در ميان يک ملت متمدن . ) با اين همه نمي توان تعريفي را که سي .اس . برن C.S.Burn کرده ناديده گرفت . او در مقاله اي با عنوان ( فولکلور چيست ؟ ) آن را چنين تعريف کرده است : ( فولکلور در واقع نحوه جهان بيني و روان شناسي انسان عامي و انديشه او در باب فلسفه ، دين ، علوم ، نهادهاي اجتماعي ، تشريفات و جشن ها ، اشعار و ترانه ها ، هنر هاي عاميانه و ادبيات شفاهي است . ) تنها در تعريف فولکلور نيست که اتفاق نظر وجود ندارد ، بلکه در عمل و به هنگام بررسي هم هنوز محقق نمي داند وقتي به تحقيق مسأله اي مي پردازد کدام قسمت را فولکلور بنامد . شايد يکي از نکاتي که اين اغتشاش را موجب شده عدم توجه محققان به فرهنگ مادي باشد . مي دانيم که فرهنگ مجموعه ارزشها و دستاوردهاي مادي و معنوي است که در سرتاسر طول تاريخ انساني توسط انسانها پديد آمده ، تکامل پيدا کرده و به دست ما رسيده است . بنابراين بايد براي آن دو جنبه مادي و معنوي قايل شد . تحقيق پيرامون هر شناسه فرهنگي ايجاد مي کند که ما به اين دو جنبه آن توجه مي کنيم . اين عقيده پذيرفتني است که محقق و فرهنگ عوام بايد تمام جوانب يک تحقيق را در نظر بگيرد . اين نکته را نيز بايد به يادداشت که يادآوري چند ضرب المثل يا ترانه و لالايي به تنهايي معرف يک جامعه نيست بلکه پژوهشگر بايد روابط آن ها را با روحيات ، آرزوها و خواسته هاي مردم نشان دهد . آنچه مسلم است قلمرو فولکلور علاوه بر ادبيات شفاهي ، آداب ، رسوم و اعتقادات عاميانه شامل تمام هنر ها ، تکنيک ها ، صنايع و حرفه هاي توده مردم نيز مي شود . قلمرو فرهنگ عامه گسترده است . ذهنيات هر فرد از باور ها ، پندار ها ، سخن و ادب عامه انباشته است . بسياري از تدابيري را که انسان براي برآوردن نياز هاي اوليه خود از قبيل تهيه پوشاک و خوراک و ابزار کار و مسکن به کار مي گيرد و سهم عمده اي از آن چه را که براي گذراندن اوقات فراغت در نظر دارد و بخشي از رفتار اجتماعي مثل آداب رفت و آمد ، سفر ، نشست و برخاست ، خيز و خفت ، ديد و بازديد ، تعارفات ، مراسم و آداب زندگي از زادن تا مردن همه اين ها گوشه اي از فرهنگ عامه را تشکيل مي دهد . اصولاً تصور اينکه فردي در جامعه بتواند بدون تکيه بر فرهنگ عامه زندگي کند ، محال مي نمايد . براي دريافت قلمرو فرهنگ به جاست به نظريه سي . اس . برن C.S.Burn در همان مقاله اشاره شود او معتقد است موضوعاتي که به نام فولکلور بررسي مي شوند در سه مقوله اصلي و چند مقوله فرعي قرار مي گيرند : الف ـ باور ها و عرف و عادات مربوط به زمين و آسمان ، دنياي گياهان و روييدني ها ، دنياي حيوانات ، دنياي انساني ، اشياي مخلوق و مصنوع بشر ، روح و دنياي ديگر ، موجودات ما فوق بشر ( رب النوع ها ، ربه النوع ها و غيره ) غيبگويي و معجزات و کرامات ، سحر و ساحري ، طب و طبابت . ب ـ آداب و رسوم مربوط به نهادهاي سياسي و اقتصادي و اجتماعي ، شعائر و مناسک زندگي انسان ، مشاغل و پيشه ها ، گاه شماري و تقويم و جشن ها ، بازي ها و سرگرمي هاي اوقات فراغت . ج ـ داستان ها و ضرب المثل ها ، داستان ها ، ترانه ها ، تصنيف ها ، مثل ها و متل ها . انديشه عامه در قيد و بند چارچوب ها و قالب ها محصور نمي ماند ، رها و آزاد است . متحرک و پويا است ، هميشه در حال تحول است و با شرايط تازه زندگي سازگاري دارد . فرهنگ رسمي درون تارهايي که خود تنيده محصور مي ماند و به اين جهت گرفتار رکود و خمودگي مي شود ولي فرهنگ عامه همگام با جامعه متحول شده و در جويبار زمان جريان دارد . فرهنگ عامه ريشه در گذشته هاي دور دارد و با سنت ها و ارزش هاي بشري که به تجربه پيوسته و نيکي و برجستگي آن به ثبوت رسيده همراه است . آن ها را با اوضاع و موقعيت هاي تازه و با نياز ها و خواسته هاي عامه مردم زمان هماهنگ و همگام مي سازد . فرهنگ عامه مجموعه تجربيات و تفکرات بشر در طي قرون و اعصار است و همين تجربيات و آداب و سنت هاي مرسوم يک جامعه است که به آن جامعه شخصيت و هويت و موجوديت مي بخشد . فولکلور بر قامت انديشه لباس عمل مي پوشاند . آنچه انديشمندان و فلاسفه مي انديشند عامه تجربه مي کنند . فرهنگ عامه از منابع با ارزش و دست نخورده اي است که در درون آن روح زندگي و فلسفه حيات جاري و ساري است . احساس و بينش مردم را با ياري گرفتن از نماد ها ، استعاره ها ، رمزها و علايم در قالب الفاظ و در کسوت اعمال و حرکات جلوه گر مي سازد و بدين دليل زندگي پر از رمز و راز و تمثيل و اشاره و کنايه مردم را بازگو مي کند . در فرهنگ عامه ، اميد و خوش بيني موج مي زند و در آن با نوعي جامعه شناسي تعاون روبرو مي شويم . مشارکت ، مساعدت و همکاري در همه امور زندگي مثل نان پختن ، خانه ساختن ، عروسي ، ختنه سوران و حتي به هنگام فوت و عزا . اين عمل حاکي از يک همبستگي و هماهنگي کامل و نحوه جهان بيني مردم عادي است . فرهنگ مردم هر ملتي داراي ويژگي ها و خصايصي است که باعث جدايي و تمايز جامعه اي از جوامع ديگر مي شود . در عين حال فرهنگ عامه همبستگي هاي انساني را نيز در نظر دارد . زيرا پايه آن بر نياز هاي اصلي بشر نهاده شده است وتا حدي زيادي به طور طبيعي در ميان اقوام و قبايل گوناگون اشتراک دارد . انسان ها به لحاظ روحي از وحدت برخوردارند و همين نکته باعث و باني وجود شباهت در داستان ها و موارد مربوط به فولکلور در نقاط مختلف جهان است . باز از طرفي هر فرهنگي در طي قرون متمادي با فرهنگ هاي ديگر برخورد و ارتباط مي يابد و به تبادل مي پردازد و با جذب و ايثار ميان آن ها همرنگي ها و آشنايي ها به وجود مي آيد و اين وجوه اشتراک موجب احساس همبستگي هاي بشري و پيدايش روحيه مسالمت آميز بين ملتها مي شود . صادق هدايت از فولکلور به عنوان زايل کننده دشمني با بيگانگان ياد مي کند و معتقد است که فرهنگ عامه مي تواند همبستگي نژاد بشر را موجب شود . گذشته پژوهش و بررسي در فرهنگ عامه در ايران : لغت فولکلور واژه اي قديمي و کهنه نيست و در کشور ايران مدت زيادي نيست که اهل فن با آن آشنايي يافته و به آن پرداخته اند . نخستين کسي که خرافات و اعتقاد هاي عوامانه زنان زمان خود را گردآوري و تأليف کرده ، مردي روحاني و زاهد به نام آقا جمال خوانساري بوده که کتاب او به نام ( عقايد النساء ) نثري شيوا و آميخته به طنز دارد و حاوي مقداري از آداب و اعتقادات و رسوم و خرافات زنان دوره صفويه است . پس از او پيشاهنگ کار در زمينه فولکلور ( ميرزا حبيب اصفهاني ) متخلص به ( دستان ) ازنويسندگان دوره ناصري و مترجم کتاب ( حاجي بابا ) است که مقداري از اصطلاحات و لغات عوام را جمع کرده است . در دوره مشروطه روزنامه هايي مانند شرافت ، جنگل مولا و کمي بعد جارچي ملت منتشر شده که نويسندگان آن ها مطالب خود را به زبان محاوره و اصطلاحات عوامانه مي نوشته اند . سيد اشرف الدين حسيني صاحب و مدير روزنامه نسيم شمال به همين سبب شهرت فراوان کسب کرد . دو روزنامه توفيق و بابا شمل هم از همين ويژگي برخوردار بوده اند . اما بيش از همه علامه دهخدا با توشتن مقاله هاي ( چرند و پرند ) در روزنامه صوراسرافيل آن هم در صدر مشروطيت ساده نويسي را رواج داد و فارسي زبانان را از ارزش و اهميت اصطلاحات عوامانه و قوت تعبير و قدرت توصيف زبان محاوره آگاه ساخت . علاوه بر مقاله هاي فوق دهخدا با کوشش و تلاش فراوان و دقت چشمگير اقدام به جمع آوري مثل هاي زبان فارسي شامل آنچه در متون کهن و ادبيات رسمي آمده و مقداري مثل هاي عاميانه نمود . ماحصل اين تلاش منجر به انتشار مجموعه چهار جلدي ( امثال و حکم ) گرديد . در کنار آثار علامه دهخدا مي توان به مجموعه داستان هاي کوتاه محمد علي جمالزاده به نام ( يکي بود و يکي نبود ) اشاره کرد که در شيوه بيان هر داستان عشق و علاقه خود را به زبان محاوره و مثل ها و اصطلاحات عاميانه آشکار کرده است و بالاخره کوشش وي به گردآوري و نشر کتاب فرهنگ عوام منجر گرديده است . از ديگر پيش کسوتان امر گردآوري فرهنگ عامه نام امير قلي اميني اصفهاني در خور توجه است . او که از پنجاه سال پيش اقدام به جمع آوري و تحقيق و تفحص در زمينه فرهنگ عامه کرده است نخست کتاب ( هزار و يک سخن ) ـ چاپخانه کاوياني برلين ، 1338 ه . ق ـ و بعد از آن ( داستان هاي امثال ، 1324 ) و سرانجام کتاب پر ارج ( فرهنگ عوام با تفسير امثال و اصطلاحات زبان پارسي ) را منتشر کرده است . صادق هدايت از جمله افرادي است که به کارهاي وسيع و دامنه داري در زمينه فرهنگ عامه دست زد . نخست رساله ( اوسنه ) را در 1310 و پس از آن کتاب ( نيرنگستان ) را در 1312 منتشر ساخت و با اين دو کار مفيد و ارزشمند ذهن پژوهندگان را به معنا و مفهوم فولکلور آشنا کرد . در فاصله سالهاي 1321 ـ 1319 مجله راهنماي زندگي مقداري از ادب عوام را که از خوانندگان شهرستاني مي خواسته و آن ها مي فرستادند با عنوان ( يادگار هاي توده ) چاپ کرده است . در همين اوقات شادروان حسين کوهي کرماني بنا به ذوق ، فطري و راهنمايي استاد ملک الشعرا بهار به گرد آوري چهارده افسانه روستائي و چند سال بعد به گردآوري هفتصد ترانه دروستايي همت گماشت که مقدمه مبسوط ملک الشعرا براي اين کتاب در معرفي فولکلور و ارزش آن و سابقه کهن ترانه هاي عوام هنوز هم تازه و قابل استفاده به نظر مي رسد . با اين حال در بين تمامي افرادي که به پژوهش در زمينه فرهنگ عامه پرداختند ، هدايت بيش از ديگران به اين امر پرداخت و اين کار را بر طبق موازين علمي ادامه داد . او با نوشتن مقاله هاي دقيق در مجله موسيقي ( از سال 1318 به مدت سه سال ) درس خواندگان را به گردآوري مواد ادبي فرهنگ مردم ترغيب کرد وسرانجام در حدود سالهاي 1322 و 1323 نخستين طرح گرد آوري فرهنگ توده را با استفاده از مآخذ فرانسوي آماده و پيشنهاد کرد . احمد شاملو را مي توان از ديگر پيشروان تحقيق در رابطه با فرهنگ عامه دانست.انتشار "کتاب کوچه " را در سالهاي پيش از انقلاب مي توان نقطه بسيار روشني در سابقه تحقيق و مطالعه در زمينه فرهنگ عامه محسوب نمود. امروز بعد از گذشت سالها مي توان مطالعات بيشماري را مشاهده نمود که افراد متخصص و گاه غير متخصص اما علاقه مند در زمينه جمع آوري ادبيات عامه و فولکور مناطق مختلف کشور انجام داده اند. اگرچه افزايش کميت مطالعات انجام شده در رابطه با فرهنگ عامه مي تواند بسيار اميدوار کننده باشد اما در عين حال بايستي توجه داشت که تحقيق در رابطه با فرهنگ عامه کاريست دشوار که دقت وتوجه خاصي را مي طلبد .امانت داري و نقل صحيح مطالب و پرهيز از القاء برداشت هاي شخصي و غير علمي در قالب مطالب گرد آوري شده مهم ترين نکته ايست که در هنگام مطالعه فرهنگ عامع بايستي مورد توجه قرار گيرد. که متاسفانه بسياري از پژوهشهاي صورت گرفته در سالهاي اخير بدليل آنکه توسط افراد غير متخصص و تنها بر اساس علاقه فردي انجام گرفته اند فاقد اين ويژگي هستند. ـ بيتا مصباح كانون ادبيات ايران سایت ما را در گوگل محبوب کنید با کلیک روی دکمه ای که در سمت چپ این منو با عنوان +1 قرار داده شده شما به این سایت مهر تأیید میزنید و به دوستانتان در صفحه جستجوی گوگل دیدن این سایت را پیشنهاد میکنید که این امر خود باعث افزایش رتبه سایت در گوگل میشود

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت ریسک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 355]