ولايت فقيهدر انديشه آيت الله ا‌لعظمى بروجردى طباطبائي

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: ولايت فقيهدر انديشه آيت الله ا‌لعظمى بروجردى طباطبائي
سيد مرتضى مفيد نژاد

مقدمه

نام آيت الله العظمى حسين بروجردى در ميان علما و فقها و مراجع شيعه متقدم و متاخر تلالو ويژه دارد. امكانات علمى و فضيلت اجتماعى و دينى وى تا آن اندازه بود كه انوار وجوديش توانست از مرزهاى شيعه فراتر رود و در جهان اهل سنت نيز جايگاهى بيابد.

ايشان پس از وفات موسس حوزه عليه قم، حضرت آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى (وفات 1393 هجرى قمري) و با وساطت و پادرميانى بسيارى از علماء از جمله حضرت امام خمينى (ره) از بروجرد به قم مهاجرت كرد، و نقشى بى نظير و يگانه در احياى حوزه علميه قم ايفا كرد. ايشان با تدبير و كياست توانست شكوه علمى و فقهى اين حوزه را در جهان اسلام فراگيركند و به پشتوانه همين اقتدار علمى و فقهى حتى به شيعيان سراسر عالم نيز آبرويى بخشيد و با اقدامات پى گيرانه و آينده نگرى پايگاههايى را در برخى از كشورهاى غربى ايجاد كرد و با اعزام نمايندگانى انديشمند به اين پايگاهها، به ترويج انديشه هاى اسلامى از زاويه نگاه اهل بيت پرداخت.

جالب است بدانيم كه آيت‌الله‌العظمى بروجردي، تنها توجه به مباحث و دروس متداول حوزوى نداشت- گرچه اساس كارش بود- بلكه به دانش روز و مدارس امروزى نيز علاقه داشت و كمكهاى مادى و معنوى زيادى در اختيار مدارس نوين قرار مى داد. به اعتقاد وى آگاهى علمي- به معناى خاص- افراد، پيوند آنان را با دين مستحكم مى كند. از اثربخش‌ترين اقدامهاى آن مرحوم توجه به نزديكى مذاهب اسلامى بود كه نشانگر وسعت نگاه وى به جهان اسلام وموقعيت دنياى اسلام در جهان بود. حركت تقريب مذاهب وى به دليل شان علمى و تقوايى اش سبب جلب توجه علما و انديشمندان اهل سنت گرديد و تلاشهاى دو سويه نتايج نيكويى را در برداشت. تدابير ايشان در مديريت حوزه علميه نيز نقطه عطفى است در تاريخ مديريت اين نوع مراكز علمى همان طور كه در شرح احوال اين بزرگمرد آمده است، نحوه تدريس وى در فقه و اصول و ديگر موضوع ها و همين طور نگارش وى نيز باب جديدى است در حوزه هاى علميه كه مرحوم استاد شهيد مرتضى مطهرى به پيگيرى و توجه هر چه بيشتر به روش فقاهتى ايشان تاكيد دو چندان كرده اند.

نكته مهم و حائز اهميت ديگرى كه در انديشه هاى اين مرجع بزرگ بايد مدنظر قرار دهيم ايمان قوى وى به رابطه دوطرفه و محكم دين و سياست است. آيت‌الله بروجردى با درك عميق و صحيح و جامعى كه از دين داشت به خوبى و در نقاط مختلف اين مسئله را گوشزد مى كرد. شاهد اين مدعا گفته آيت‌الله ناصر مكارم شيرازى از شاگردان مرحوم بروجردى است كه در هنگام درس از زبان ايشان شنيده اند.

اين عبارت بدين ترتيب است:

«ما چگونه مى توانيم مسائل سياسى را از مسائل دينى جدا سازيم، در حالى كه حج يكى از عميقترين عبادات اسلامى است كه رابطه انسان را با خدا به طرز نيرومندى برقرار مى سازد و از نظر بعد عبادى چنان است كه انسان را به كلى از ما سوى الله جدا كرده و به خداوند بزرگ مربوط مى‌سازد ولى با اين حال بعد سياسى آن به قدرى نيرومند است كه از مهمترين اركان اسلام محسوب مى شود.» 1

بيان اين عبارت و مسئله حج به عنوان شاهد مثال خود به خوبى نشان دهنده عمق اعتقاد قلبى آن مرحوم به اين مسئله مى باشد كه در ادامه به آن خواهيم پرداخت.

با در نظر گرفتن مطالب بالاآ نچه كه قصد داريم در اينجا به آن بپردازيم نگاهى هرچند كوتاه به مقوله ولايت فقيه از نگاه آيت‌الله العظمى بروجردى است. اگرچه ايشان به روايت شاگردانش مستقلا و تفصيلى بحث ولايت فقيه را در قم مطرح نكرده اند، لكن ما با اشارات پراكنده اى كه ايشان در يكى از كتب فقهى شان آورده اند تا حدود زيادى به ابعاد نظرى شان پيرامون ولايت فقيه و ادله اثبات آن دست يافتيم. نكته اى كه در اينجا حائز اهميت است آنكه محدوديت منابع در دستيابى به اين مسئله مانع بزرگى بود تا بتوانيم به طور تفصيلى و كامل به اين بحث مهم بپردازيم:

«حوزه اختيارات فقيه و ادله اثبات آن»

كتاب «البدرالزاهر» كه به قلم آيت الله حسينعلى منتظرى جمع آورى گرديده است در واقع مجموعه اى از آراء فقهى مرحوم بروجردى در باب «صلاه الجمعه و المسافر» است. در همين حال در بخشى از كتاب ايشان بحثى را تحت عنوان «اشاره الاجماليه الى ولايه الفقيه و حدودها» مطرح مى نمايند. در ابتداى اين بحث مرحوم بروجردى مباحثشان را پيرامون اذن فقيه در اقامه نماز جمعه در عصر غيبت مطرح مى كنند و تصريح مى نمايندكه در عصر غيبت فقها ماذون به اقامه نمازجمعه هستند و جايز است كه مومنين گرد او جمع شوند و نماز را در دو خطبه اقامه نمايند.2

در اينجاست كه با توجه به اذن فقيه بر اقامه نماز جمعه شرايط ديگرى از ولايت فقيه و حوزه اختيارات او توسط آيت الله بروجردى استنباط مى شود و آن اينكه با توجه به اينكه فقيه ماذون به اقامه و برپايى نمازجمعه مى باشد، براى ارائه فتوى نيز جواز دارد، پس نتيجه آنكه در جميع امور حكومت نيز همچون زمان پيامبر گرامى اسلام و خلفاى راشدين زعامت باقى امور را برعهده خواهد داشت. متن دقيق عبارت بدين ترتيب است:

...« استفاد ذلك من ادله ولايه الفقيه و حكومته، بتقريب ان جعل الحكومه له اذن له فى ان يتصدى جميع وظائف الحكام و منها اقامه الجمعه، فانها كما عرفت كانت فى عهد النبى (ص) و الخلفاء الراشدين و غيرهم من الوظائف و المناصب لزعماء المسلمين و حكالهم و كان هذا المعنى مركوزا فى اذهان جميع المسلمين حتى اصحاب الائمه عليهم الاسلام كما مى تفصيليه، و عليهذا يكون جعل الحكومه تشخص ملازما عرفا للكونه ماذونا فى اقامه الجمعه و...» 3

در واقع همانطور كه در متن بالا نيز به آن اشاره شد كسى كه حكومت براى او و اذن حكمرانى در جامعه مسلمين در نزد او رقم خورده است همانا اذن دارد تا قصدى جميع وظايف حكام را برعهده گيرد كه از آن جمله اقامه نماز جمعه است و اين مقوله در زمان نبي، خلفاى راستين از وظايف و مناصب زعيم مسلمانان و حكام بوده است و در ذهن جميع اصحاب ونزديكان ائمه كه از افراد مورد اعتماد و موثق هستند اين مسئله تثبيت و تسجيل گرديده است.

«ادله نقلي»

مرحوم بروجردى براى بيان ادله نقلى ولايت فقيه و ضرورت وجود آن در عصر غيبت به 2 روايت مشهور اشاره مى كند كه از سوى برخى از مراجع و علماى مشهور ديگر نيز مورد استناد قرار گرفته است:

-1 روايت عمربن حنظله -2 روايت ابى خديجه

اما متن روايات:

1) روايات عمربن حنظله:

سالت ابا عبدالله عن رجلين من اصحابنا يكون بينهما منازعه فردين او ميراث فتحاكما الى السطلان او الى القضاه ايمل ذلك؟ فقال: من نخاكم الى الطاغوت فحكم كه فانما ياخذ سخنا و ان كان حقه ثابتا لانه اخذ بحكم الطاغوت و قد امى الله عزوجل ان يكفر به، قلت: كيف يصنعان؟ قال و انظروا الى من كان منكم قد روى حديثنا و نظر فى حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فارضوا به حكما فانى قد جعلته عليكم حاكما، فاذا حكم بحكمنا فلم يقبله منه فانما بحكم الله استغف و علينارد، و الراد علينا راد على الله و هو على حد شرك.

با توجه به اين روايت كسى كه نقل كننده احاديث، محيط بر احكام الهى و شناسنده حلال و حرام باشد (كه همانا فقيه است) حاكم بر مردم محسوب شد و رد و مخالفت با حكم او همچون رد و مخالفت با حكم الهى و دستورات اهل بيت است و مشرك شناخته مى شود. نكته مهم در اينجا آن است كه منظور «عرف احكامنا» كسى است كه در مسائل شرعيه آشنا به مقصود دو منظور امام معصوم در بيان حكم الهى باشد و اين ممارست و تسلط كامل بر علم رجال و آراء مختلف را مى طلبد.

2) روايت ابى خديجه (س:)

قال لى ابوعبدالله: اياكم ان يحاكم بعضكم بعضا الى اهل الجور، و لكن انظروا الى رجل منكم يعلم شيئا من قضائنا فاجعلوه بينكم فانى قد جعلته قاضيا فتحا كموا اليه4

البته اين روايت را در بيان شرايط قاضى مطرح مى كنند لكن برخى اذعان دارند هنگامى‌كه رضايت به قضاوت داده شده است پس آن فرد حاكم بر مردم نيز قرار گرفته است چون از شئون حكومت قضاوت است.

هنگامى كه موارد و مواضع فوق الذكر توسط مرحوم بروجردى در اثبات ولايت فقيه و بيان ضابطه كلى آن مطرح مى گردد، ايشان مسائلى را مطرح مى كنند و تصريح مى كنند كه شئون و حدود امور فقيه متوقف بر اين چند مورد است. آنچه در ادامه مى آيد عينا ترجمه متن عربى نوشته ايشان مى باشد:

1) در جوامع انسانى امورى وجود دارد كه از وظايف افراد محسوب نمى شود و ارتباطى به آنها ندارد بلكه از امور عمومى اجتماع محسوب مى شود و آن امور نيز متوقف بر حفظ اساس نظام اجتماعى است. اين مقولات عبارتند از: قضا، ولايت، برغيب، بيان جايگاه و ميزان مصرف اموال مجهول المالك، حفظ نظم داخلي، امر به جهاد و دفاع در برابر هجوم دشمنان... كه به سياست و اداره كشور مرتبط است و اين امر از امورى نيست كه هر فردى به تنهايى متصدى آن باشد بلكه از وظايف زمامدار جامعه است و برعهده كسى است كه به دست او زمام امور اجتماع رياست و تدبير مى شود.

2) براى كسى كه از قوانين اسلام و ضوابط آن تبعيت مى كند شكر وجود ندارد كه اين دين، يك دين سياسى و اجتماعى است و احكام آن محدود به عبادات محض شرعى براى تكامل افراد و تامين سعادت آخرت نمى باشد بلكه قسمت عمده احكام آن مرتبط به سياست مدون و نظم امور اجتماع و فراهم كردن سعادت و سهولت در اين عرصه است و در واقع آماد ه ساختن زمينه جهت رشد فردى است. از جمله اين احكام مى توان به احكام معاهدات، حدود، قصاص، ديات، قضا، احكام وارد شده براى تامين ماليات دولت اسلامى مثل خمس و زكات... اشاره كرد كه همگى به عرصه زندگى اجتماعى مربوط مى شود و امورى گريزناپذيرند. بنابراين عوام و خواص همگى متفق بر لزوم حضور يك سياستمدار و زعيم در محيط جامعه اسلامى براى تدبير امور مسلمانان هستند و اين از ضروريات اسلام است كه به وضوح در روايات و سيره نبوى مشهود است.

3) پنهان نيست كه سياست مدون و تدبير امور اجتماع دردين اسلام جدا از جهات روحانى و شئون مربوط به تبليغ احكام و راهنمايى مسلمانان نمى باشد بلكه سياست در وهله اول مخلوط و همگون با دين و شئون آن است، همانطور كه رسول خدا اداره امور مسلين را برعهده مى گرفتند و آنها را هدايت مى كردند و براى حل و فصل دعواها و اختلافات نيز به ايشان رجوع مى شد. همچنين ايشان حكامى براى ولايات مختلف نصب مى نمودند و از ايشان مالياتهاى همچون خمس و زكات را دريافت مى كردند و اين سيره اميرالمومنين و خلفاى راشدين نيز بوده است. آنها در ابتداى امر وظايف سياسى‌شان را در مراكز ارشاد و هدايت مثل مساجد انجام مى دادند و مسجد جامع شهر را در نزديكى دارالاماره و محل خلافت خلفا و امراء بنا مى كردند. ايشان برپا كننده اجتماعات مذهبى و مراسماتى مثل اعياد بودند و امورى مثل صبح راهم تدبير و اداره مى كردند اين عبادات (ذكر شده در سطر قبلي) در برگيرنده قوائد سياسى است كه نظير آن در غير ازآن يافت نمى شود و اين نوع اختلاط جهات معنوى و فوائد سياسى با هم از خصايص و امتيازات خاصه دين اسلام است.

4) و خلاصه آنچه كه ذكر كرديم اين است كه : -1 به‌درستى‌كه براى ما نيازهاى اجتماعى وجود دارد كه برطرف كردن آن برعهده اداره كننده و رهبر جامعه است -2 دين مقدس اسلام اين امور را رها نمى كند بلكه اهتمام بسيارى به آن دارد و به لحاظ شرعى احكام كثيرى را براى آنها لحاظ كرده و اجراى آن را به رهبر و اداره كننده امور مسلمانان واگذار كرده است. -3 اداره كننده امورمسلمين در وهله اول بعد از پيامبر اكرم (ص) خلفاى راشدين نمى باشند ودر اين زمان ما شيعيان معتقديم كه خلافت رسول خدا و زعامت مسلمين از حقوق دوازده امام (عليهم صلوات الله) است و رسول خداى خلافت را رها نكرده بلكه بعد از خود على (ع) را تعيين كرده و پس از او اين مسئله به اولاد على (ع) منتقل شده است. پس مرجع بر حق و درست براى امور اجتماعى جميع مسلمانان، ائمه دوازده گانه (عليهم السلام) هستند و اين از وظايف خاصه ايشان است و اين امرى است كه جميع شيعه اماميه به آن اعتقاد راسخ دارند.5

عباراتى كه در بالا ذكر شد خود به خوبى بيانگر موضوع مى باشد و نياز به تفصيل و توضيح نيست ولى آنچه كه بايد به عنوان ركن اصلى بحث مدنظر داشته باشيم آن است كه مرحوم بروجردى احكام اسلام و امور اجتماعى وسياسى آن را در هم تنيده و بهم بافته مى داند و تصريح مى كند اسلام به عنوان كاملترين دين دنيا براى امور اجتماعى و اداره زمام كارها نيز برنامه اى دارد و جامعه را رها نخواهد كرد.

نتيجه گيري:

نكته اى كه در آخر بايد به آن اشاره كنيم كه با توجه به مباحث مطرح شده مرحوم بروجردى اعتقاد به ولايت مطلقه فقيه دارند و بر اين عقيده هستند كه فقيه در زمان غيبت توان و جواز حضور در شئون مختلف زندگى انسانى را به راحتى دارا مى باشد شاهد اين مدعا حكايتى نقل شده از سوى آيت الله مكارم شيرازى (شاگرد مرحوم بروجردي) نيز مى‌باشد كه به ترتيب ذيل است:

«آيت الله بروجردى اگرچه در قم، بحث ولايت فقيه را مستقلا مطرح نكردند، ولى نظر ايشان همانند امام، ولا‌يت مطلقه فقيه بود. شاهدم اين است كه ايشان به هنگام تاسيس مسجداعظم ناچار شدند، حياطى را كه وضوخانه آستانه و در كنار آن، بقعه هايى بود و در اين بقعه ها، قبرهايى وجود داشت خراب كنند و جزء صحن مسجد اعظم قرار دهند. ايشان وضوخانه و بقعه ها را خراب كردند (البته بدون اين اصل قبرها را از بين ببرند) و جزء مسجد اعظم قرار دادند. كسى به ايشان اعتراض مى كند كه: حياط مربوط به آستانه است و بقعه ها مربوط به ديگران، شما به چه مجوزى آنها را تصرف كرديد؟ ايشان لبخندى مى زنند و مى فرمايند: «معلوم مى شود اين آقا هنوز ولايت فقيه، درست برايش جا نيفتاده است.»

معناى سخن ايشان اين است كه: فقيه، ولايت مطلقه دارد، كارى را كه مصلحت ببيند، به حكم اين ولايت مى تواند انجام دهد.»6

منابع:

1) برقله فقه و فقاهت: يادها و يادمان هايى از مرجع اعلاى شيعه آيت الله‌ العظمى بروجردي- يالثارات الحسين 222.

2) البدرالزاهر (فى صلاه الجمعه و المسافر-) حسينعلى منتظرى نجف آبادي- تابستان -1362 دفتر تبليغات اسلامى قم- صفحه50 .

3) همان صفحه50 .

4) همان صفحه 51 .

5) همانص فحه 54-52 .

6) برقله فقه و فقاهت- يالثارات-222 .
سه شنبه 28 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 300]