پلورالیسم سیاسی در اندیشه اسلامی معاصر عرب

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: واژه پلورالیسم مانند دموکراسی، جامعه مدنی و سکولاریسم در فرهنگ اسلامی واژه ای نورسیده است. رد پای آن احتمالاً به آثار اصلاح طلبان قرن نوزدهم باز می گردد، اما اشاره به آن در آثار پیشین به ندرت یافت می شود. هدف این پژوهش تشریح مختصر برخی نمونه های رفتاری است که در آنان اندیشه اسلامی معاصر به مسئله پلورالیسم پرداخته است.

در آغاز بحث مایلم بر این نکته تاکید ورزم که نگارنده هیچ دلیلی در تایید این عقیده نمی یابم که آن دسته از متفکران اسلامی که از دموکراسی و پلورالیسم دفاع می کنند و در پی اثبات سازگاری آنان با اسلام هستند، مدافع و یا کاملاً دلباخته غرب هستند. در حالی که عنصر شیفتگی و تحسین غرب را مسلماً نباید از نظر دور داشت اما انگیزه اصلی این متفکران ارائه پاسخ به چالش های نوخاسته تمدنی و در اختیار گذاشتن ـ منبعث از زمینه های اسلامی ـ آنچه که ایده های روشن و سودمند تشخیص می دهند بوده است. متفکران اسلامی معاصر تحت تاثیر انگیزه دیگری نیز بوده اند و آن عبارت است از جستجوی جدی در جهت ارائه راه حل هایی برای مسائل و مشکلات معاصر، مشکلاتی که در اندیشه کلاسیک به اندازه کافی مورد توجه یا پردازش قرار نگرفته اند.

آغاز تفکر اسلامی معاصر در جهان عرب معمولاً به رفاعه طهطاوی (1873-1801) بر می گردد. او در کتاب خود «تخلیص الابریض الی تلخیص بارز» (1834) پلورالیسم سیاسی را با اشکال پلورالیسم ایدئولوژیکی و حقوقی که در تجربه اسلامی موجود بود مقایسه نمود. او آزادی مذهبی را به آزادی ایمان، عقیده و فرقه تعریف می نمود مشروط بر اینکه با بنیادهای دین مغایر نباشد. به باور او همین امر در مورد آزادی عقیده و کنش سیاسی توسط حکمرانان برجسته که سعی می کنند قواعد و مقرراتی را طبق قوانین کشورشان تفسیر کرده و به کار برند قابل اطلاق است. او توضیح می دهد که شاهان و وزرا این اجازه را دارند که در حوزه سیاست برای رسیدن به یک مقصود که عبارت است از حکمرانی خوب و عدالت، مسیرهای مختلف را تعقیب نمایند.

محمد عبدو (1905-1849)، کسی که طرفدار دموکراسی پارلمانی بود از پلورالیسم دفاع می کرد و در پی رد این ادعا بود که پلورالیسم وحدت امت را تضعیف می نماید. او در این خصوص استدلال می نمود که ملت های اروپایی با اعتقاد به پلورالیسم دچار تقسیم و انشعاب نگردیدند. به نظر او دلیل این امر این بود که آنان در اهداف مشترک بودند و فقط در روش های دست یابی به آنان اختلاف داشتند.

عبدالرحمان کواکبی (1903-1849) در «طبایع الاستبداد» خود به مسئله استبداد و پیوند بین دین و سیاست پرداخته است. او با این ادعا که اسلام مسئول اشکال مختلف حکومت های استبدادی که به نام آن ظهور و سقوط کرده اند نیست، موفقیت ملت های غرب در دوران معاصر را در اتخاذ قواعد منطقی و مطلوب می داند. به نظر او این قواعد در این کشورهای پیشرفته به تکالیفی اجتماعی بدل شده اند و از آنچه که تقسیم به احزاب و گروه ها پنداشته می شود آسیب نمی بینند. در ارزیابی او این تقسیم نه راجع به خود قواعد که تنها بر سر روش های کاربرد آنانست.

اظهارات مشابهی از این دست در آثار اصلاح طلبان دیگر قرن نوزدهم نظیر افغانی [سیدجمالدین اسدآبادی]، خیرالدین التونسی و رشید رضا یافت می شود. اما بعد از جنگ جهانی اول که منجر به فروپاشی خلافت عثمانی و تجزیه آن شد، چالش رویاروی روشنفکران مسلمان دیگر استبداد نبود. دموکراسی های اروپا که الهام بخش و مورد تحسین اصلاح طلبان عرب بودند اغلب جهان عرب را مستعمره خود کرده بودند.

تهدیدی که استعمارگرایی و استلزام آن غربی سازی - خود تهدیدی برای هویت اسلامی عرب- موجب می شد، آزادسازی سرزمینهای اسلامی را اولویت بخشید. از این رو جنبش های احیاگرا که پرچم جهاد برای آزادی امت از غل و زنجیرهای استعمارگرایی و باز تاسیس خلافت اسلامی را برافراشته بودند جایگزین فراخوان اصلاح شدند.

حسن البنا (1049-1904) که خود شاگرد رشید رضا بود اخوان المسلمین را در سال 1928 در شهر اسماعیلیه که دفتر مرکزی شرکت کانال سوئز و فرماندهی نیروهای بریتانیا در مصر بود بنیان نهاد. اشتغال فکری اصلی البنا هشدار به افکار عمومی نسبت به کنترل بریتانیا نه تنها بر مصر بلکه اکثر مناطق جهان اسلام در آن دوران بود. او قدرت های اروپایی را در مورد «تجزیه امپراتوری اسلامی و نابودی دولت اسلامی و حذف آن از فهرست دولت های فعال قدرتمند» مسئول می دانست. اهداف جنبش او آن بود که خود به آنان اشاره می کند: نخست آزادسازی ممالک اسلامی از چنگال قدرت های بیگانه و دوم استقرار دولتی اسلامی در این ممالک.

البنا به پلورالیسم سیاسی باور نداشت زیرا در نظر او احزاب سیاسی تهدیدی برای وحدت امت به شمار می آمدند. تحلیل گران اسلامی در مورد انگیزه واقعی البنا در رد پلورالیسم سیاسی نظرات متفاوتی ارائه نموده اند. برخی این امر را به فساد و خیانتی نسبت می دهند که در دوران البنا ادعا می شود دامنگیر رهبران احزاب سیاسی شده بود. برخی دیگر معتقدند که سال های دهه سی سال های شیفتگی جنبش های آزادی بخش در جهان سوم به نظام تک حزبی بود. باور بر این بود که در آن زمان فاشیسم الگویی بود که اغلب جنبش های آزادی بخش به دنبال آن بودند.

در دهه پنجاه چالش دیگر نه از استعمار مستقیم بلکه از دولت بومی در شرف تکوین که وارد منازعه با جامعه مدنی شده بود نشات می گرفت. مصر، در این دوران بسط یک گفتمان جدید را به خود می دید که در آثار سید قطب عرضه می شد. بازداشت، شکنجه و اعدام فعالان برجسته اسلامی در مصر واکنش انکاری همه چیز، جز آنچه که شیوه ها و روش های اصیل اسلامی پنداشته می شدند را در پی داشت. دموکراسی و هر چیز وابسته به آن بیگانه و غیر اسلامی تلقی و «دیگری» به دشمن بدل گردیده بود. تقریباً دو دهه طول کشید تا جنبش های اسلامی در دنیای عرب مواضع خود علیه دموکراسی و پلورالیسم سیاسی را مورد تجدید نظر و سید قطب را با دیدی انتقادی مورد بازخوانی قرار دادند. این تحول با آنچه که تمایل عمومی در بخشی از حکومت های عرب نسبت به آزادسازی سیاسی به نظر می رسد همزمان بود و یا شاید مورد تشویق قرار گرفت. این امر همچنین با ظهور نسل جدیدی از متفکران اسلامی که برخی از آنان از چهرهای برجسته در جنبش های اسلامی و برخی دیگر محققانی مستقل بودند توام بود.

سلیم العواء (Salim Al-Awwa) وکیل سرشناس مصری و متفکر اسلامی مستقل اظهار می دارد که پلورالیسم پدیده ای طبیعی است که هیچ کس را یارای انکار آن نیست. او برای اثبات این نکته به قرآن رجوع کرده و آیات متعددی را نقل قول می آورد که به اختلاف و تنوع اشیاء در عالم هستی، همچنین تفاوت هایی که به اراده خداوند علی رغم یگانه بودن منشاء همه انسانها در میان خود آنان نهاده شده است، اشاره می کنند. نژاد آدمی بیانگر تکثر در نژادها، وابستگی ها، مسئولیت ها، برنامه ها، استعدادها، قابلیت ها و توانمندی هاست. او در ادامه استدلال می کند که اگر کسی ماهیت پلورالیستی انسانها، همچنین حق مخالفت و اختلاف نظر آنان را بپذیرد، به ناگزیر باید پلورالیسم در عرصه سیاسی را به رسمیت بشناسد.

العواء در مورد اینکه چرا اندیشه اسلامی در برخی مواقع در باب پلورالیسم دچار بدنمایی یا سوءتفاهم گردیده، آن را در سه دلیل می بیند. اول به دلیل محدودیتی است که مسئله تقلید تحمیل می نماید. یعنی پذیرش بی چون و چرای افکار و ایده های گذشته که برای شرایط و دوران دیگری مناسب بوده اند. دلیل دوم عبارت است از اتخاذ رویکرد گزینشی در زمان بازبینی تاریخ اسلام برای درس آموزی ها و سوابق. در نظر برخی افراد تاریخ کاملاً روشن و ایده الیستی است در حالی که برخی دیگر آن را به نحوی مایوس کننده تاریک و بی ربط می بینند. سومین دلیل این امر فقدان اجتهاد پویا در درون و نیز توسط گروه های طرفدار اصلاحات اسلام ـ محور است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 569]