حمام رضوي، تجلي معماري فاخر ايران ‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: حمام رضوي، تجلي معماري فاخر ايران ‌

موزه مردم‌شناسي آستان قدس رضوي در محل حمام مهدي قلي‌بيك (حمام شاه سابق) در ضلع غربي صحن جامع رضوي و در جوار مقبره امير ملكشاه قرار دارد.‌

مجيد مهردوست مسئول اين موزه مي‌گويد: بناي حمام به دستور مهدي‌ قلي‌بيك، ميرآخور شاه عباس اول صفوي، در سال 1027 ه- ق ساخته شد و وقف آستان مقدس حضرت رضا(ع) شد تا مورد استفاده عامه مردم به ويژه زائران حضرت قرار گيرد. مهدي‌ قلي‌بيك از امراي خراسان در عهد شاه عباس اول صفوي بود و منصب ميرآخوري (رياست اصطبل شاهي) را كه از مناصب مهم عهد صفوي به شمار مي‌رفته در سالهاي 1011 تا 1027 ه-‌.ق برعهده داشت و در سه نوبت املاكي را وقف آستان قدس رضوي كرد. وي در شعبان 1027 ه-.ق در قزوين درگذشت و جسدش پس از انتقال به مشهد رضوي، در روضه منوره به خاك سپرده شد.‌

وي مي‌گويد: حمام مهدي قلي‌بيك كه در گذشته به حمام شاه معروف بود و پس از پيروزي انقلاب به حمام رضوي شهرت يافت. تا سال 1367 ه-.ش فعال بوده است، اين بنا در پنجم ارديبهشت سال 1367 در فهرست بناهاي تاريخي كشور به ثبت رسيد و در سال 78 با دستور توليت آستان قدس رضوي عمليات بازسازي آن آغاز شد.

در اين عمليات فضاهايي چون سردر، هشتي ورودي، سربينه (رختكن)، مياندر (هشتي ارتباطي بين دو فضاي گرمخانه و سربينه)، خزينه، تون (گلخن يا آتشخانه) و چاله حوضها و استخر آب سرد حمام توسط كارشناسان و معماران سنتي مورد مرمت و بازسازي قرار گرفت و در نتيجه اين امر، مساحت حمام به 1875 مترمربع رسيد.‌

اين بنا كه يكي از بزرگترين حمام‌هاي كشور است، ساختاري بسيار زيبا از حمامهاي قديمي را به نمايش مي‌گذارد.‌

به گفته مهردوست در حال حاضر محوطه ورودي حمام به وسيله يك پله و با انحنايي ملايم به هشتي كوچكي وصل مي‌شود و با عبور از پنج پله با همان انحنا به سربينه (رختكن) مي‌رسيم كه زيباترين بخش حمام است. در فضاي سربينه هشت ستون سنگي به صورت هشت و نيم هشت، پوشش گنبدي را استوار نگه داشته است.

چهار غرفه در سربينه وجود دارد كه سه غرفه آن براي پوشيدن و قرار دادن لباس عامه مردم بوده و غرفه شاه‌نشين به خوانين و اشراف اختصاص داشته است.‌

وي خاطرنشان مي‌كند: سربينه به وسيله تزئيناتي چون نقاشي و كاشي‌هاي زيررنگي آراسته شده است، تزئينات نقاشي از 13 لايه است كه نخستين و قديمي‌ترين لايه آن مربوط به دوره صفويه و جديدترين لايه متعلق به اواخر دوره قاجار (1343 ه-.ق) است. نقاشي‌ها حاوي موضوعهايي چون تصاوير پهلوانان، داستانهاي شاهنامه، افسانه‌هاي قديمي و زندگي اجتماعي مردم است.‌

مهردوست مي‌گويد: بعد از گذر رختكن، فضايي به نام هشتي يا مياندر وجود دارد كه ارتباط‌دهنده دو فضاي سربينه و گرمخانه است، پس از هشتي وارد گرمخانه مي‌شويم، فضاي گرمخانه، مربع شكل و داراي چهار ستون در وسط است كه پوشش گنبدي شكل سقف مشتمل بر نورگيرها بر روي اين ستونها قرار دارد.‌

در اطراف گرمخانه سه غرفه براي نشستن و استحمام به چشم مي‌خورد. در سمت غربي گرمخانه، خزينه آب گرم حمام را مي‌بينيم كه سطح آن از سطح گرمخانه بلندتر است. خزينه‌ بين دو اتاق قرار گرفته كه يكي از آنها داراي حوضچه‌هاي تصفيه آب است و اتاق ديگر به استحمام افرادي كه به بيماريهاي مسري مبتلا بودند، اختصاص داشته است و اين افراد از طريق دريچه تعبيه شده در اتاق آبگرم مورد نياز خود را از خزينه برمي‌داشتند، اين اتاق به معروف بوده است.

‌مسئول موزه يادآور مي‌شود: در پشت خزينه، تون (گلخن يا آتشخانه) قرار دارد كه محل برافروختن آتش و منبع تأمين انرژي گرمايي حمام است. براي آنكه از منابع سوخت حداكثر استفاده شود، در كف خزينه سيني‌هايي مسي به نام نصب شده تا حرارت را سريعتر به آب خزينه منتقل كند. گرما و دود حاصل از سوخت تون به وسيله انشعاباتي به نام كه از تون شروع و تا سربينه ادامه مي‌يابد به بيرون منتقل مي‌شده است.

آب حمام اوايل از يك قنات كه وقف حمام بوده و بعدها از چاههاي موجود در سربينه و بيرون حمام تأمين مي‌شده است و از طريق شبكه آبرساني، شامل تنبوشه‌ها (لوله‌هاي سفالي آبرساني) و حوضچه‌هاي تصفيه آب به خزينه مي‌‌رسيده و به واسطه تيان‌ها (سيني‌هاي مسي كف خزينه) گرم ميشده است.‌

وي مي‌‌گويد: نور فضاهاي مختلف حمام به دليل قرار داشتن در داخل زمين از طريق نورگير‌هاي بزرگ و كوچك تعبيه شده در سقف تامين ميشده است. از ديگر قسمت‌هاي حمام (استخر آب) است كه براي شنا و آب تني مورد استفاده بوده است. در كنار ساختار اصلي حمام بخشهاي ديگري از جمله سرويس‌هاي بهداشتي، اتاق اداري و تأسيسات مورد نياز موزه برابر با الگوهاي سنتي به اين مجموعه اضافه شده است.‌

مهردوست مي‌‌افزايد: در گذشته پس از مسجد، حمامها از بهترين اماكن براي آگاهي مردم از حال يكديگر بوده است چراكه تمامي مردم در طول ماه به حمام مراجعه مي‌‌كردند و در اين رفت و آمدها با اطلاع از وضع يكديگر و رسيدگي به مسائل هم براي شهر، ده و محله خود برنامه‌ريزي مي‌‌كردند.‌

وي مي‌‌گويد: همزمان با مرمت بنا، باتوجه به كاركردهاي فرهنگي و اجتماعي حمامها در گذشته و نظر مسئولان آستان قدس رضوي، تصميم برآن شد تا فضاي حمام به صورت موزه مردم‌شناسي مورد بهره‌برداري قرار گيرد، كه اين امر با پايان يافتن عمليات مرمتي و بازسازي در آذرماه 1385 محقق شد.‌

وي تصريح مي‌‌كند: آثار به نمايش درآمده در موزه، اشيايي است كه مشتاقان حضرت رضا(ع) به آستانش اهدا كرده‌اند و علاوه‌بر آنكه گوياي عشق و ارادت آنان به هشتمين اختر تابناك آسمان امامت است، بيان‌كننده گوشه‌اي از فرهنگ و زندگي ايرانيان نيز به شمار مي‌‌آيد.‌

غرفه‌هاي موزه‌

غرفه لوازم آرايش - از جمله اشياي اين غرفه جعبه‌اي خاتم كاري شده است كه علاوه برآينه تاشو، كشويي نيز در آن تعبيه شده است كه جاي لوازم آرايش روزگاران گذشته چون حنا، سدر، سرخاب، سفيداب، سرمه و وسمه بوده است.‌

غرفه منسوجات - در گذشته برسطح غرفه‌هاي حمام حصير پهن مي‌‌كردند و برروي حصير هر كس به فراخور حال خود براي نشستن قاليچه، سوزني و لنگ و قطيفه به عنوان زيرانداز پهن مي‌‌كرد. در اين غرفه انواع اين زيرانداز‌ها به چشم مي‌‌خورد.‌

غرفه پوشاك - در حمامها افراد با قوميتها و طبقات اجتماعي متفاوت، رفت و آمد داشته‌اند و پوشاك از بارزترين مشخصه‌هاي فرهنگي و اجتماعي آنها به شمار مي‌‌آمد، غرفه پوشاك بيانگر بخشي از فرهنگ پوشش مردم شامل: تن‌پوشها، پاپوشها و سرپوشها است. از جمله اشياي اين غرفه چاقچور است.‌

غرفه وسايل حمام - در اين غرفه اشيايي كه براي استحمام و نظافت مورد نياز بوده به نمايش گذاشته شده است از جمله اين اشيا است، زيرپايي از سنگ مرمر تراشيده شده و در طرفين با دو گل كوكب تزيين شده است. در اين سنگ دو فرورفتگي وجود دارد كه محل قرار گرفتن پا است تا پاي حنا بسته شده روي زمين قرار نگيرد، گودي حجاري شده مركز زيرپايي جايي براي حنا و آب بوده است.‌

از ديگر اشيايي كه درگذشته در حمامها كاربرد داشته و در غرفه وسايل حمام به نمايش گذاشته شده است مي‌‌توان به جام چهل كليد اشاره كرد. جام چهل كليد كه به نامهاي جام تفأل و غيب‌گويي نيز شهرت دارد، ظرفهايي هستند از جنس برنج يا مس كه در سطح داخل و خارج آن جداول اعداد و حروف ابجد و آيات قرآني، ادعيه و در بعضي نيز نقش صور فلكي كنده مي‌‌شده است.‌

جام چهل كليد موزه از جنس برنج است. كتيبه‌هايي با عناوين آيه‌الكرسي، انافتحنا، سوره حمد، سوره نصر، سوره ناس و سوره قارعه. در بخش بيروني نيز، وان يكاد، اسماء دوازده امام(ع)، دعاي نادعلي، آيه‌هاي قرآني و دوازده صورت فلكي حكاكي شده است. در لبه باريك جام مدخل ريزي وجود دارد كه چهل قطعه كوچك و باريك مستطيل‌شكل برنجي منقوش به كلمات بسم‌الله الرحمن الرحيم دربندي به صورت كلاف در اين مدخل قرار مي‌‌گيرد. اين جام‌ها كه باتوجه به باورهاي ديني و تأثيرگذاري بر وقايع و حوادث زندگي تهيه مي‌‌شده، درحمام‌ها نيز مورد استفاده بوده است.‌

غرفه سماورها - در سربينه حمام‌ها مكاني به‌نام قهوه‌خانه وجود داشته است كه از مراجعين با چاي، قهوه، شربت و قليان و... پذيرايي مي‌‌شده و مسئول آن ناميده مي‌‌شده است.‌

در موزه غرفه‌اي به سمارها اختصاص دارد كه انواع سماور، قهوه جوش و قوري در آن به نمايش گذاشته شده است. از جمله اين سماورها سرويس سماوري از جنس برنج است كه شامل سماور با بادگير، جام، پارچ و ... است.‌بخش چاله حوض و استخر آب سرد حمام، اختصاص به نمايش تابلوهاي قهوه خانه‌اي از استاداني چون حسين همداني، و عباس بلوكي‌فر و همچنين تصاويري از مشاغل سنتي و زندگي گذشتگان دارد. و در مواقع ويژه از اين مكان براي برپايي نمايشگاه استفاده مي‌‌شود.‌

گزارش: محمد ابراهيمي فاروجي‌

يکشنبه 3 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 216]