محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1832476614
گزارش ايران از جلسه نقد كتاب «تأملي در فلسفه تاريخ عقل» اثر دكتر نصرالله حكمت سرگشتگي عقل فلسفي
واضح آرشیو وب فارسی:ايران: گزارش ايران از جلسه نقد كتاب «تأملي در فلسفه تاريخ عقل» اثر دكتر نصرالله حكمت سرگشتگي عقل فلسفي
سينا شكوري
دكتر نصرالله حكمت، استاد فلسفه دانشگاه شهيد بهشتي از معدود فيلسوفان ايراني است كه مطالعات فلسفي خود را پيرامون «فلسفه در جهان اسلام» سامان داده است، هرچند فلسفه غرب هم در نزد او غريب نيست. گواه اين ادعا، مروري بر آثار تأليفي و ترجمه‌اي اوست، آثار و مقالاتي چون وجود و ماهيت در حكمت متعاليه (1376)، ترجمه شرح فصوص الحكم (شرح و نقد انديشه ابن عربي 1381)، زندگي و انديشه حكيم ابونصر فارابي (1386)، متافيزيك ابن سينا، احوال و آثار ابوالحسن عامري نيشابوري، حيرت فلسفي خيام، فلسفه هنر در عرفان ابنعربي، تفاوت عقول از ديدگاه مولوي و...به اين اعتبار مي‌توان فعاليت‌هاي علمي و قلمي استاد حكمت را در دو دسته معرفي كرد؛ آن دسته از آثاري كه در توضيح و تبيين آراي فلاسفه اسلامي شكل گرفته‌اند كه عناوين كتاب‌ها و مقالات پيش گفته از اين دست هستند و حلقه ديگري از آثار دكتر حكمت كه برآمده از انديشه و ديدگاه‌هاي فلسفي اوست كه با استناد به اين گروه از آثارش مي‌توان «حكمت» را علاوه بر استاد فلسفه، فيلسوف شمرد. اگر بخواهيم از اين دست آثار او مثالي آوريم مي‌توان به كتاب «تأملي در فلسفه تاريخ عقل» اشاره كرد. كتابي كه براي نخستين بار در سال 1376 توسط نشر الهام منتشر شد و اكنون در آستانه چاپ دوم قرار دارد و پيش از چاپ مجدد، دانشگاه شهيد بهشتي به استقبال اين كتاب رفت و با حضور مؤلف، ميزبان سه منتقد شد تا اين اثر را به نقد و بررسي نشينند.دكتر بيژن عبدالكريمي، دكتر رسول رسولي‌پور و دكتر سيد محمدحسن آيت‌الله‌زاده شيرازي، سه منتقدي بودند كه روز 17 آذرماه در دانشكده ادبيات دانشگاه شهيد بهشتي كتاب دكتر نصرالله حكمت را به بررسي گذاشتند.
دعوت به حكمت ايماني
اين جلسه با سخنان دكتر عبدالكريمي آغاز شد. او ابتدا سعي كرد تصويري از وجوه انديشه دكتر حكمت را براي مخاطبان ترسيم كند. او گفت: مؤلف اين اثر، يك استاد فلسفه يا معلم عادي نيست، بلكه صاحب موضع است و اين بسيار مهم است كه استاد فلسفه با انديشه‌ها، توريستي يا منفعلانه برخورد نكند. دكتر حكمت در اين كتاب انديشيده است، شايد كم و ناپيگيرانه، اما به هر حال انديشيده است. اثر او حاصل ترجمه و اقتباس نيست. او با زبان مادري انديشيده و با همين زبان نوشته است.
عبدالكريمي سپس نسبت فكري مؤلف را با سنت‌هاي فكري ما سنجيد و گفت: ويژگي مهم دكتر حكمت اين است كه روند فكري او يا انديشه‌اي كه ما را به آن دعوت مي‌كند، به پشتوانه سنت تاريخي، فرهنگي، ديني، حكمي و معنوي ماست. تلاش‌هاي سترگي در اين مسير صورت گرفته است. اين تلاش ويژگي‌هاي مشتركي با سنت‌گراياني مثل سيد حسين نصر، گنون و ديگران و همچنين همسويي‌هايي با انديشه احمد فرديد و هانري كربن دارد البته تفكر دكتر حكمت، تكرار آنها نيست.
دانشيار فلسفه دانشگاه آزاد هدف مكتب فكري دكتر حكمت را «دعوت به حكمت ايماني» خواند و گفت: اگر بخواهم مكتب فكري دكتر حكمت را خلاصه‌وار بيان كنم، بايد بگويم هدف اصلي او، نيل به حكمت ايماني يا نوعي معرفت معنوي است. اين دعوت در روزگار ما، دعوت رايجي نيست. در روزگاري كه عقل مدرن يا عقل علمي و تكنولوژيك فراگير شده و سوبژكتيويسم جديد و سكولاريسم و نيهيليسم كاملاً بسط پيدا كرده‌اند، انديشه دكتر حكمت بسيار گرانمايه است.
مؤلف كتاب «تفكر و سياست» به ردپاي سنت عرفاني در انديشه دكتر حكمت اشاره كرد و افزود: اين كتاب در پي روزنه‌اي به جهان غيب است و با شوق به جهان غيب نوشته شده است. اما متعلق حكمت ايماني چيست؟ جوابش چند تعبير است: ساحت غيب، غيب جهان يا جهان غيب، حوزه راز يا به تعبير ديگر ساحت وجود. اينجا تأثيرگذاري هايدگر و فرديد يا ردپاي سنت عرفاني مثلاً انديشه ابن عربي را در دكتر حكمت مي‌بينيم.
نويسنده كتاب «ما و جهان نيچه‌اي» در توضيح حكمت ايماني آن را «رازانديشي» توصيف كرد و با اشاره به كتاب ديگري از دكتر حكمت با عنوان «مسأله چيست؟» (نشر الهام/ 1381) براي بيان خود چنين دليل آورد: دكتر حكمت در كتاب «مسأله چيست» از مسأله نام مي‌برد كه مي‌توان با رجوع به گابريل مارسل آن را بهتر شناخت. مارسل بين دو پرسش تمايز قائل مي‌شود: مسأله در برابر راز. ما در فلسفه با مسائل سر و كار داريم، اما اگزيستانس با يك مجموعه راز مواجه است و هر كس بايد خود جواب آنها را بدهد. حكمت ايماني به منزله «رازانديشي» است، يعني قرار نيست ساختار متافيزيكي تأسيس كند يا به مجموعه‌اي از گزاره‌هاي تئولوژيك يا باورهاي نهادينه‌شده تاريخي تقليل پيدا كند. راز چيره‌نشدني است و بر ما چيره است. اين مفهوم بسيار شبيه به امر احاطي ياسپرس است. پرداختن به اين مفهوم، ضربه‌اي به نظام‌هاي تئولوژيك يا الهياتي جزمي به شمار مي‌رود. دكتر حكمت مي‌خواهد سرگشتگي، آشفتگي و بي‌پناهي عقل فلسفي يا متافيزيكي را نشان دهد. از سوي ديگر مي‌بينيم كه امروز، به تعبير واتيمو، هيچ نظام فلسفي نمي‌تواند جهان را تبيين كند و ما با فلسفه‌هاي درهم‌شكسته روبه‌رو هستيم.
نويسنده كتاب «هايدگر و استعلا» با اشاره به دو امكان بنيادين عقل كه دكتر حكمت بنا به سنت عرفاني، آنها را عقل ادبار و عقل اقبال مي‌نامد، در توضيح اين دو عقل چنين عنوان كرد: يكي عقلي است كه به حقيقت هستي پشت مي‌كند و ديگري عقلي كه شورمندانه به حقيقت هستي يا غيب جهان يا ساحت راز روي مي‌آورد. عقل ادبار يعني سوژه خودبنياد كه به امري فراتر از خود قائل نيست. دكتر حكمت، تمام تاريخ متافيزيك از افلاطون به اين سو را حاصل عقل ادبار مي‌داند و از سوي ديگر، انبيا را حاصل عقل اقبال مي‌بيند. او اعتقاد دارد اين عقل ادبار است كه با زمان پيوند دارد در امور فناپذير و گذرا غرق است. اما عقل اقبال، با ورود به ساحت راز، وارد حوزه فراتاريخ و بدون زمان مي‌شود. فراتاريخيت در انديشه كربن و فرديد نيز وجود دارد. اگر عقل ادبار، شكست خود را دريابد و به ساحت راز نزديك شود، خود را نيازمند دستگيري دين و پيامبران مي‌بيند و زمينه براي اسلام آوردن فراهم مي‌شود.
اين محقق و نويسنده حوزه پست‌مدرنيسم در نقد اين اثر به اين نكته متذكر شد كه كتاب «تأملي در فلسفه تاريخ عقل» با اين سؤال به پايان مي‌رسد كه «چرا غيبت امام زمان با ورود فلسفه يوناني به تمدن اسلامي آغاز شد؟» اما اين سؤال از سوي مؤلف بي‌جواب مي‌ماند.
عبدالكريمي در خلال سخنراني خود به خلأ نقد استعلايي در جامعه
علمي-آكادميك ما پرداخت و در توضيح اين ادعا گفت: جامعه ما دير با «عقل نقاد» آشنا شد، لذا گاهي در مواجهه با نقادي، دچار نوعي عقده است. نقدهايي كه در جامعه ما به چشم مي‌خورد، بيشتر دلايل روان‌شناختي يا دلايل سياسي و ايدئولوژيك دارد و نقد استعلايي كمتر ديده مي‌شود. نقد استعلايي بيش از آن كه در پي پشت كردن به متن يا قهر با متن باشد، به دنبال فهم بهتر متن و خواهان ديالوگ با متن است.
دعوت به ساحت بي‌زمان و بي‌زبان
در ادامه جلسه، دكتر رسولي‌پور در مقام منتقد كتاب، تمام قد ظاهر شد و به دو اصل در كتاب دكتر حكمت اشاره كرد و گفت: كتاب با يك روايت آغاز مي‌شود و آن اين كه خداوند عقل را خلق كرد و از عقل خواست به سوي او رو كند و بعد پشت كند و در پايان فرمود كه چيزي بهتر از عقل نيافريدم. اگر دكتر حكمت به متن اين روايت و روايت‌هاي مشابه كه در اصول كافي و بحارالانوار آمده وفادار مي‌ماند، برداشتي كه در سراسر اين كتاب پي گرفته است، متفاوت مي‌بود. او ادبار را به معناي كفر ورزيدن يا عناد و لجاجت گرفته است و اين برداشت عجيبي است كه از قريحه شاعرانه دكتر حكمت برآمده است، زيرا خداوند بعد از توصيف اقبال و ادبار، عقل را هم به حيثيت اقبال و هم به حيثيت ادبار تحسين مي‌كند. پس اين روايت نمي‌تواند بن‌مايه‌اي براي نقد بي‌امان ايشان عليه فلسفه يونان و تعقل و انديشه‌ورزي در سراسر تاريخ باشد.
وي در نقد اصل دوم مؤلف گفت: اصل دوم، اصل جهان غيب است. در خلال اين اصل، داستان هبوط بيان مي‌شود كه باز اين خوانش از هبوط، خوانش متفاوت و بدبينانه‌اي است. اين خوانش، آگوستيني است و ظاهراً در اسلام با آن موافقتي وجود ندارد.
استاديار گروه دين و فلسفه دانشگاه خوارزمي افزود: دكتر حكمت معتقد است هبوط، نوعي عبور از نور به تاريكي است. گويي خدا انسان را ساقط كرده و انسان دچار سقوط شده است. به اين ترتيب، زندگي در اين دنيا و تنفس روي خاك، حضور در يك زندان و نوعي تنبيه محسوب مي‌شود كه انسان بايد هر چه سريع‌تر خود را از آن خلاص كند. اين مقداري به قرائت اديان شرقي مبني بر لزوم خروج از چرخه زندگي هم نزديك است. تأكيد بر هبوط و اهميت دادن به جهان غيب آنقدر شديد است كه دكتر حكمت ناچار شده از عالم شهادت كه جلوه‌اي حقيقي است، دست بردارد؛ حال آن كه اين آيه قرآن كه «ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَه» به نظرم تا حدي به اين سناريو ترك وارد مي‌كند و نشان مي‌دهد همه انسان‌ها به عالم غيب و شهادت باز مي‌گردند كه همان خداست. پس جهان شهادت، جهان بي‌ارزشي نيست، چون اين وصف براي خدا آمده است. عالم شهادت در سراسر اين كتاب، قرباني عالم غيب شده است.
دكتر رسول رسولي‌پور در پايان سخنراني‌اش خود را از نقد كتاب عاجز دانست و چنين توضيح آورد: در مورد كتاب تأملي در فلسفه تاريخ عقل اين سؤال به ذهن مي‌رسد كه آيا اين كتاب ثمره يك انديشه و تأمل فكري فلسفي است يا يك رؤياي رسولانه. فكر مي‌كنم، چنان كه دكتر حكمت قبلاً هم گفته‌اند خيلي از كتاب‌هايشان را در خواب مي‌نويسند، اين يك رؤياي رسولانه است و چاره‌اي نديدم جز اين كه از ايشان خواهش كنم ما را در اين رؤيا سهيم كنند. به هر حال، رهيافت‌هايي كه داشته‌اند، نتيجه انديشه و تفكر نيست، زيرا هرگونه انديشيدن با شيوه‌اي كه در اين كتاب دنبال كرده‌اند، ناموجه مي‌شود. چاره ديگر آن است كه به ما راه رسيدن به اين رؤياهاي شهودي، اشراقي و عارفانه را ياد دهند. اين كتاب، كار نقاد را سخت مي‌كند، چون اگر بخواهم حرف بزنم، بايد بينديشم و سخن را حاصل يك انديشه بدانم، در حالي كه زبان و همچنين به زبان پرداختن در اين كتاب تقبيح شده است. دكتر حكمت هر وسيله نقد و گفت‌وگويي از جمله «فكر»، «زبان» و «زمان» را از ما گرفته و ما را به يك ساحت بي‌زمان و بي‌زبان دعوت مي‌كند كه خود به آن راه دارد، پس بايد ما را راهنمايي كند كه چگونه مي‌شود به چنين جهاني وارد شد.
دعوت به پاسخ براي چند سؤال
در پايان دكتر شيرازي به طرح چند سؤال درباره كتاب پرداخت و گفت: اولين سؤال خيلي جدي است و به تعبيردكتر حكمت از ادبار به عنوان توانايي عقل مربوط مي‌شود كه يك تعبير خاص است. عقلي كه در كتاب «عقل و جهل» كافي به كار رفته، متفاوت است. عقل مدبر در تفسير دكتر حكمت چيزي شبيه هوي يا به تعبيري، جهل در نظر گرفته شده است. در كتاب كافي، عقل نمي‌تواند عقل باشد و ادبار هم در آن وجود داشته باشد. ديگر اين كه به نظر مي‌رسد تأكيد دكتر حكمت روي هويت تاريخي عقل است. عقل مدبر به شكل هويت تاريخي و در بستر تاريخي شكل گرفته است. عقل با ادبارش در تاريخ، به اوج خود مي‌رسد و بعد اقبال را خواهيم داشت. عقلي كه چنين است، چطور مي‌تواند در مقاطعي به صورت منفرد و منفك، اقبال را داشته باشد؟ وقتي از روح زمان يا نوعي روند صحبت مي‌شود، ظهور اقبال در جاي‌جاي آن عجيب مي‌نمايد. از سوي ديگر، در نگاه دكتر حكمت، زبان و زمان و عقل مدبر، هم‌عنان هستند و با هم پيش مي‌روند تا اين كه ناگهان زبان قرآن پديد مي‌آيد و مخاطب جا مي‌خورد كه چطور در يك متن ديني، زبان متفاوت مي‌شود. به همين ترتيب، زمان و زبان در كنار هم هستند و چاره‌اي از عقل مدبر نداريم و هميشه با او هستيم، حتي وقتي كه ايمان مي‌آوريم، دوباره به خاك برمي‌گرديم. بعد از ايمان به خدا، رجوع مقتدرانه به خاك را داريم كه دوباره ما را با عقلانيت درگير مي‌كند و اين هم باز عجيب است.
دكتر شيرازي با اشاره به نسبت عقل مدبر و شيطان در اين كتاب، مؤلف را با چند سؤال ديگر مواجه كرد و گفت: در اين كتاب جايگاه فاعليت شيطان مشخص نيست. اوايل كتاب ظاهراً عقل مدبر، خودش شيطان مي‌شود، يعني فاعليتي به نام ابليس يا شيطان نداريم، ولي بعداً كه شيطان رهبر عقل مدبر مي‌شود و آن را تا ناكجاآباد مي‌برد، فاعليت پررنگي دارد. نسبت عقل مدبر با شيطان چيست؟ سؤال ديگر آن كه اگر نظري تاريخي به فلسفه كنيم، مي‌بينيم كه فلسفه در اين تنازعات، ضعيف ظاهر مي‌شود و حرفي براي گفتن ندارد، در مكتب‌هاي مختلف، راه‌هاي مختلفي براي خروج از اين بن‌بست پيشنهاد شده، اما امروز برداشتي متداول است كه مي‌گويند فلسفه يعني «خوب پرسيدن». اين برداشت آيا به آن چيزي كه دكتر حكمت آن را تأييد مي‌كند، يعني ديد سقراطي، نزديك نمي‌شود؟ اين برداشت در فضاي آكادميك فلسفه، چقدر با سقراط به عنوان الگوي فلسفه خوب متفاوت است؟ سؤال آخرم اين است كه روند شكل‌گيري چنين كتابي اصولاً چگونه است؟ وقتي فكر مي‌كنم اين كتاب را چطور بايد نوشت، پاسخي نمي‌يابم. به عنوان خواننده، مي‌شود كتاب را خواند، اما وقتي فكر مي‌كنم كه كتاب چطور نوشته شده، درمي‌مانم. آيا ابتدا فصل‌بندي شده يا به يك‌باره نوشته شده‌است؟
نقدي از سر همدلي
عبدالكريمي در ادامه به نقد اثر دكتر حكمت پرداخت و گفت دكتر رسولي‌پور و دكتر شيرازي، نظام معرفتي كتاب «تأملي در فلسفه تاريخ عقل» را به رسميت نشناخته‌اند و از منظر يك نظام معرفتي خاص با نظام معرفتي ديگري برخورد مي‌كنند. به همين دليل است كه تعبير خواب‌نما شدن را به كار مي‌برند. اما نقد من از اين جهت متفاوت است كه من با دكتر حكمت همدل هستم. من عقل متافيزيكي و عقل مدرن را يگانه معناي عقل نمي‌دانم. بر مبناي نگاه تاريخي، معتقدم عقل در طول تاريخ، ظهورهاي مختلفي داشته‌است. به تعبير ساده، عقل مسيح با عقل ارسطو يكي نيست. اگر از منظر عقل متافيزيكي بخواهيد كتاب دكتر حكمت را بخوانيد، كم مايه به نظر مي‌رسد.
سخن مؤلف
در پايان دكتر حكمت، ضمن تشكر از ناقدان، تأكيد كرد كه مسأله اين كتاب، فقط مسأله نويسنده نيست. او گفت من به مدت 11 سال در قم، درس حوزوي خواندم و بعد در دانشگاه فلسفه را پي گرفتم، يعني به مدت طولاني، به ايمان و عقل پرداخته‌ام. اگر اشتباه مي‌كنم، بگوييد، اما فكر كنم با نگاهي به تحولات كشور، شما هم تأييد مي‌كنيد كه اصولاً مشكل ما، مشكل عقل و ايمان است. ما در برزخ عقل و ايمان گرفتار شده‌ايم. در برهه‌هاي زماني مختلف، دعواي عقل و ايمان را مي‌بينيم. اگر قرار است دين حاكم باشد، كدام دين و اگر قرار است عقل حاكم باشد، كدام عقل؟ من نگاه بدبينانه به عقل ادبار و جهان شهادت ندارم و اصولاً معتقدم با ادبار، تاريخ ساخته مي‌شود. نكته ديگر اين كه آنچه تئولوژي خوانديد، اعتقادات بنيادين من است و چطور مي‌توانم از آنها سخن نگويم؟ به نظرم اين اعتقادات موجب جزم‌انديشي نمي‌شود و اتفاقاً براي آزادانديشي بايد وارد فضاي ايمان شد.
سه شنبه 26 آذر 1392
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: ايران]
[مشاهده در: www.iran-newspaper.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 63]
-
گوناگون
پربازدیدترینها