شخصیت.های منفی و مثبت شاهنامه

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

...اما شاهنامه فقط این نیست. پر از داستان است و چیزهای عجیب و غریب تا جایی كه روی دست هری پاتر هم بلند شده! اما از شوخی كه بگذریم هر كه...

رستم بود صدا زد سهراب
شنبه 25 اردیبهشت بزرگداشت فردوسی بود. خیلی از ما فردوسی را از شعرهایی كه در كتاب.های درسی از او چاپ شده می.شناسیم و شاهنامه در چند اسم خلاصه می.شود: رستم و سهراب و اسفندیار و زال و تهمینه. شاید بر سر مزارش هم در توس، نزدیكی مشهد، رفته باشیم اما واقعا نمی.دانیم او چه كرده است.
این.طرف و آن.طرف شنیده.ایم كه او زبان فارسی را از نابودی نجات داده و می.دانیم كه در یك تراژدی بزرگ رستم پسرش سهراب را كشت و هنگام جان دادن سهراب فهمید كه او پسرش است. اما شاهنامه فقط این نیست. پر از داستان است و چیزهای عجیب و غریب تا جایی كه روی دست هری پاتر هم بلند شده! اما از شوخی كه بگذریم هر كه شاهنامه نخواند نصف عمرش برفناست. برای شاهنامه.خوانی هیچ.وقت دیر نیست. از تعداد صفحات بالای آن نترسید چون قرار نیست آن را مثل كتاب.های درسی یك شبه تمام كنید! شاهنامه را نباید یك دفعه سر كشید. باید مزه مزه كرد و از طعم خوش آن به مرور زمان لذت برد. آن وقت می.بینید كه خیلی از داستان.ها و افسانه.ها و اسطوره.ها ریشه در شاهنامه دارند.

فردوسی 30 سال وقت صرف نوشتن شاهنامه كرد. شاهنامه اثری است منظوم در حدود 65 هزار بیت در بحر متقارب مثمن محذوف (یا مقصور) (فعولن فعولن فعولن فعل (فعول). سرایش آن حدود 30 .سال به طول انجامید. فردوسی خود در این باره می.گوید:
بسی رنج بردم درین سال سی عجم زنده كردم بدین پارسی
آخرین ویرایش.های فردوسی در شاهنامه در سال.های 400 و 401 هجری قمری انجام شد. شاهنامه شرح روزگار، پیروزی.ها، شكست.ها و دلاوری.های ایرانیان از نخستین پادشاه جهان كه كیومرث بود تا سرنگونی دولت ساسانی است.

منبع اصلی فردوسی در به.نظم كشیدن داستان.ها، شاهنامه منثور ابومنصوری بود كه قبل از شروع شاهنامه از سوی سپهداران خراسان از روی آثار و روایات موجود گردآوری شده بود. فردوسی در شاهنامه از 5 راوی شفاهی هم به نام.های آزادسرو، شادان برزین، ماخ پیر خراسانی، بهرام و شاهوی یاد كرده كه او را در بازگوكردن داستان..ها كمك كرده.اند اما ذبیح.الله صفا در كتاب «حماسه.سرایی در ایران» با ذكر دلایلی آورده كه به احتمال زیاد راویان یادشده مربوط به روزگاران پیشین بوده.اند و فردوسی برای احترام از آنان سخن به زبان آورده و هیچ.كدام معاصر با حكیم توس نبوده.اند.

شخصیت.های منفی شاهنامه
افراسیاب در شاهنامه، شاه توران و پسر پشنگ است. او یكی از شوم.ترین و پیچیده.ترین شخصیت.ها در حماسه ملی ایران است. او پادشاه توران زمین. و دشمن قسم خورده ایران است، اما گاهی می.بینیم به عنوان ناجی ایران هم ظاهر می.شود، دختر خود را به همسری سیاوش، شاهزاده محبوب ایرانی می.دهد، اما مدتی بعد او را به مرگ محكوم می.كند و هنگامی كه كیخسرو، پسر سیاوش به خونخواهی پدرش برمی.خیزد، افراسیاب از در آشتی درمی.آید و هنگامی كه سرانجام به دست كیخسرو محكوم به مرگ می.شود، هرچند بر او دل می.سوزانیم، اما می.دانیم این سرنوشت محتوم را او خود برای خود رقم زده است. افراسیاب یا فرنگرسین اوستا، چهره.ای است كه در اسطوره.شناسی و حماسه.شناسی ایران كمتر به او پرداخته.اند.
وقتی سهراب فهمید پدرش رستم است، تصمیم گرفت به ایران برود، كیكاووس را بركنار كند و رستم را به جای او بنشاند. بعد به توران حمله كند و خود به جای افراسیاب بر تخت بنشیند:
چو رستم پدر باشد و من پسر
نباید به گیتی كسی تاجور

سهراب سپاهی فراهم كرد. افراسیاب چون شنید سهراب جوان می.خواهد به جنگ كیكاووس رود، سپاه بزرگی به سركردگی هومان و بارمان همراه با هدایای بسیار نزد سهراب فرستاد و به 2 سردار خود سفارش كرد تا مانع شناسایی پدر و پسر شوند و پس از آن كه رستم به دست سهراب كشته شد، سهراب را نیز در خواب از پا درآورند.
سهراب به ایران حمله می.كند. نگهبان دژ سپید در ناحیه مرزی، هجیر با سهراب می.جنگد و اسیر می.شود. سپس گردآفرید دختر دلیر ایرانی با سهراب می.جنگد. پس از جنگی سخت، سهراب می.فهمد او دختر است و دلباخته او می.شود، اما گردآفرید با حیله به داخل دژ می.رود، همراه ساكنان آنجا، دژ را ترك و برای كیكاووس پیام می.فرستند كه سپاه توران به سركردگی .جوانی به ایران حمله و دژ سپید را گرفته .است.
نامه كه به كیكاووس می.رسد، هراسان گیو را به زابل می.فرستد تا رستم را برای نبرد با این یل جوان فرابخواند.

ضحاك از پادشاهان اسطوره.ای ایرانیان است. در شاهنامه پسر مرداس و فرمانروای دشت نیزه وران است. او پس از كشتن پدرش به ایران می.تازد و جمشید را می.كشد و بر تخت شاهی می.نشیند. با بوسه ابلیس بر دوش ضحاك 2 مار می.روید. ابلیس به یاری او آمده و می.گوید كه باید در هر روز مغز سر 2 جوان را به مارها خوراند تا گزندی به او نرسد.
و به این.سان روزگار فرمانروایی او هزار سال به درازا می.كشد تا این كه آهنگری به نام كاوه به پا می.خیزد، چرم پاره آهنگری و درفش كاویانی.اش را برمی.افرازد و مردم را به پشتیبانی فریدون و جنگ با ضحاك می.خواند. فریدون، ضحاك را در البرز كوه (دماوند) به بند می.كشد.

كیكاووس دومین شاه از سلسله كیانیان و یكی از 4 پسر كیقباد است. او در شاهنامه شخصیتی تندخو و كم.خرد دارد. خیلی از داستان.های مشهور شاهنامه در زمان پادشاهی او اتفاق افتاده، اگرچه كاووس به معنی پاك، اصیل و نجیب است.
كیكاووس از 3 برادر دیگر خود به سال، بزرگ.تر بود و بر 7 كشور و دیوان و آدمیان سلطنت مطلق یافت و بر البرز كوه 7 كاخ بساخت یكى از زر، 2 تا از سیم، 2 تا از پولاد و 2 تا هم از آبگینه و هر كه از ضعف پیرى در رنج بود چون به آن كاخ.ها مى‏رفت به جوانى بازمى‏گشت و 15 ساله مى‏شد. از تفسیر پهلوى چنین برمى‏آید كه جم و كیكاووس هر دو جاودانى آفریده شده بودند ولى بر اثر خطاهاى خود فناپذیر شدند. بنا به كتاب.های پهلوى از خطاهای كیكاووس آن بود كه می.خواست بر آسمان و جایگاه امشاسپندان دست یابد و چون به آسمان رفت سرنگون شد.

شخصیت.های مثبت شاهنامه
رستم معروف.ترین شخصیت شاهنامه است كه از او به نام رستم دستان هم یاد می.كنند. رستم فرزند زال و رودابه است و تبار پدری او به گرشاسپ و جمشید می رسد و تبار مادری او به مهراب كابلی و ضحاك.
او حماسه.های بسیاری در طول شاهنامه به وجود می.آورد كه از آن جمله می.توان به فتح دژ سپندكوه، نجات دادن كیكاووس و سایر پهلوانان در بند دیو سپید مازندران با گذشتن از هفت.خوان، نجات كاووس از بند شاه هاماوران، بزرگ كردن سیاوش پسر كاووس،. كشتن سودابه همسر كیكاووس به خونخواهی سیاوش، حمله به توران به خونخواهی سیاوش،. نجات بیژن پسر گیو از چاه افراسیاب و پرورش بهمن پسر اسفندیار اشاره كرد. شما معروف.ترین ماجرای او را شنیده.اید، همان تراژدی بزرگی كه در آن رستم پسرش سهراب را می.كشد، اما عاقبت رستم چه شد؟ او در 60 سالگی همراه اسب باوفایش رخش در چاهی پر از نیزه و خنجر كه نابرادری او، شغاد بر سر راه او كنده بود، می.افتد و پیش از آن كه بمیرد، شغاد را با یك تیر به درختی در فراز چاه می.دوزد.

عظمت رستم در شاهنامه به گونه.ای است كه بعد از مرگ رستم خود فردوسی نیز دیگر دلبسته. زندگی نیست و تمایل دارد شاهنامه.اش را به پایان برساند، این معنی را می.توان از فضای پایانی داستان رستم و شغاد بعد از نابودی خاندان زال دریافت. وقتی رستم در فضای شاهنامه نیست، سراینده و خواننده شاهنامه احساس تنهایی می.كند و خود را نومید و بی.یاور می.بیند. یك مفهوم رمزی داستان رستم و شغاد این است كه وقتی نمی.توان جهان.بینی، فكر و آیین انسان را با مبارزه. رویاروی و خصومت آشكار نابود كرد، تنها راه نابود كردنش این است كه آن را از درون خویش نابود كنی و به دست خویش زخمی از درون در آن ایجاد كنی كه هیچ مرهمی آن را بهبود نبخشد.

سهراب پسر رستم و تهمینه دختر شاه سمنگان است. او در سمنگان كه ناحیه.ای از توران محسوب می.شود به دنیا می.آید. رستم بعد از به دنیا آمدن سهراب مهره.ای بر بازوی او می.بندد تا نشانی باشد برای پسرش و بعد توران را ترك می.كند. سهراب بعد از شناختن اصلیت خود و دریافتن این كه فرزند رستم است، تصمیم می.گیرد ابتدا ایران و سپس توران را فتح كرده و پدر خود را بر تخت شاهی هر دو كشور بنشاند. افراسیاب، پادشاه توران پس از دریافتن تصمیم سهراب از فرصت استفاده كرده و سپاهی را همراه او به سوی ایران روانه می.كند. كیكاووس، شاه ایران پس از باخبر شدن از لشكركشی تورانیان رستم را برای مقابله با آنان می.فرستد.
همه چیز دست به دست هم می.دهد تا این كه پدر و پسر رودرروی یكدیگر قرار بگیرند. سهراب با دیدن رستم مهرش را در دل می.گیرد و از او می خواهد خود را معرفی كند و بگوید كه رستم است یا خیر؛ اما رستم هر بار انكار می.كند و خود را معرفی نمی.كند و در آخر پس از 3 روز مبارزه سهراب به دست پدر خود رستم كشته می.شود.

رستم پس از فرو كردن خنجر در قلب سهراب مهره را بر بازوی پسر می.بینید و همان موقع فریاد سر می.دهد كه چرا خنجر بر سینه پسر فرو كرده است:
چو بشنید رستم، سرش خیره گشت
جهان پیش چشم اندرش، تیره گشت
همی ریخت خون و همی كند موی
سرش پر ز خاك و پر از آب روی
همی گفت كای كشته بر دست من
دلیر و ستوده به هر انجمن

بسرعت پیكی به سوی كیكاووس می.فرستد تا برایش نوشدارو بیاورد. كیكاووس كه از زنده ماندن سهراب می.ترسد انقدر در فرستادن نوشدارو تعلل می.كند تا سهراب جان می.دهد:
گرت هیچ یادست كردار من
یكی رنجه كن دل به تیمار من
از آن نوشدارو كه در گنج توست
كجا خستگان را كند تندرست
به نزدیك من با یكی جام می
سزد گر فرستی هم اكنون به پی
مگر كو به بخت تو بهتر شود
چو من، پیش تخت تو كهتر شود

كاوه و فریدون:
چو كاوه برون شد ز درگاه شاه
بر او انجمن گشت بازارگاه
همی بر خروشید و فریاد خواند
جهان را سراسر سوی داد خواند
از آن چرم كاهنگران پشت پای
بپوشند هنگام زخم درای
همان كاوه آن بر سر نیزه كرد
همان گه ز بازار برخاست كرد

كاوه آهنگر، شخصیتی اسطوره.ای متعلق به ایران باستان است. در شاهنامه فردوسی آمده كه او قیامی مردمی علیه فرمانروایی به نام ضحاك (اژیدهاك) را پی می.ریزد. نشان جنبش او، درفش كاویانی، پیش.بند چرمی.اش است كه بر سر نیزه.ای می.آویزد. جالب است بدانید كه اولین بار كاوه از پرچم استفاده كرد و او را مخترع پرچم می.دانند.
كاوه كسی بود كه مردم را به ایستادن مقابل ظلم ضحاك فرامی.خواند. او علیه ضحاك خروشید و آواز دادخواهی سرداد. كاوه پیش.بند چرمی آهنگری خود را به در می.آورد و بر سر نیزه.ای می.كند. نیزه.ای كه بر آن چرم آهنگری كاوه قرار داشت در فرهنگ فارسی به درفش كاویانی نامدار است و نشانه وطن.پرستی و ناسیونالیسم ایرانی است. كاوه از مردم می.خواهد كه فریدون را حمایت كنند و بر ضحّاك بشورند. همان چرم بر نیزه بی.ارزش سبب خیر شد و ضحاكیان را از دادخواهان جدا كرد.

اما فریدون كه بود. فریدون یكی از شخصیت.های اساطیری ایران است. او پادشاه پیشدادی بود كه براساس شاهنامه فردوسی پسر آبتین و از نسل جمشید بود و با یاری كاوه آهنگر بر ضحاك ستمگر چیره شد و او را در كوه دماوند زندانی كرد. سپس خود پادشاه جهان شد.
فریدون در پایان سلطنتش جهان را میان 3 پسرش سلم، تور و ایرج بخشید. او ایران را به ایرج داد، ولی سلم و تور توطئه كردند و ایرج را به قتل رساندند. فریدون پس از آگاهی از این قتل، ایران را به منوچهر، نوه ایرج داد.

عاشقانه.های شاهنامه
تا همین .چند وقت پیش فكر می.كردم حماسه. عاشقانه. بیژن و منیژه را هم نظامی گنجوی در ادامه. منظومه.های عاشقانه. خود سروده، اما فهمیدم كه بیژن و منیژه عشقی است كه از دل شاهنامه. فردوسی بیرون آمده. بیژن پسر گیو و منیژه دختر افراسیاب بود. بیژن پهلوان دربار كیخسروست. او داوطلبانه به ارمنستان می.رود تا گرازهای وحشی را ـ كه كشتزاران ارمنیان را لگدكوب كرده.اند ـ از پای درآورد. كیخسرو، گرگین را همراه بیژن می.فرستد تا راه را به او نشان دهد. در ارمنستان بیژن تمامی .گرازها را از پا در می.آورد. گرگین كه به دلیل پیروزی بیژن به او حسودی می.كند به بیژن پیشنهاد می.كند به توران برود و منیژه دختر زیبای افراسیاب را ببیند. بیژن و منیژه عاشق یكدیگر می.شوند ولی افراسیاب از این بابت بسیار عصبانی می.شود، چون در جنگ اخیری كه با ایرانیان داشته بسختی شكست.خورده است. افراسیاب بیژن را درون چاهی زندانی می.كند. كیخسرو رستم، قوی.ترین پهلوان ایرانیان را برای نجات بیژن رهسپار می.كند. بیژن آزاد می.شود و با منیژه ازدواج می.كند.
داستان بیژن و منیژه در شاهنامه فردوسی با یك خطابه شروع می.شود. شاهنامه آمیزه.ای از روایات مختلف اساطیری و تاریخی است و بیژن و منیژه به خاندان گودرز مربوط می.شوند كه در مرو سكونت داشته و شخصیت.های تاریخی را به تصویر می.كشند.

در شاهنامه خطبه داستان.ها با متن آن پیوندی تنگاتنگ دارد و در داستان رستم و سهراب و رستم و اسفندیار نیز چنین است، زیرا ذهن خواننده را برای ورود به داستان آماده می.كند و ارتباط این مقدمه با متن مشخص است.
بیژن و منیژه داستان مستقلی بوده و بسیاری از داستان.های رستم در شاهنامه نیز به همین صورت مستقل بیان شده و با داستان.های قبلی و بعدی خود پیوند دارند. داستان.های قبلی و بعدی داستان بیژن و منیژه، اكوان دیو و رزم یازده رخ است كه پیوندی استوار با بیژن و منیژه دارد. ماجرای بیژن و منیژه در شاهنامه با این مطلع شروع می.شود:
شبی چون شبه روی شسته به قیر
نه بهرام پیدا نه كیوان نه تیر
دگرگونه آرایشی كرد ماه
بسیج گذر كرد بر پیشگاه

داستان.های زال و رودابه، رستم و تهمینه از دیگر عاشقانه.های شاهنامه.اند، این داستان.ها مثل رودی خروشان در شاهنامه جریان دارند. زنان شاهنامه عاشقانی دلیر، خردمند و سنت.شكن هستند. عشق در شاهنامه مرزهای زبانی، نژادی، طبقاتی و ملی را در هم می.شكند و جالب است بدانید بیشتر زنان عاشق شاهنامه از سرزمین.های بیگانه مثل روم و كابل و توران هستند.

حیوانات عجیب شاهنامه
سیمرغ: پرنده.ای افسانه.ای است و نقش مهمی در داستان.های شاهنامه دارد. مرغی كه دم طاووس دارد، بدن عقاب و سر و پنجه.های شیر. نشان سیمرغ در دوره ایران ساسانی بر بسیاری از جاها و ظرف.ها نقش بسته است. سیمرغ در كوه اسطوره.ای قاف زندگی می.كند. دانا و خردمند است و به رازهای نهان آگاهی دارد. زال را می.پرورد و همواره او را زیر بال خویش پشتیبانی می.كند. به رستم در نبرد با اسفندیار رویین تن یاری می.رساند.
پس از شاهنامه فردوسی كتاب.های دیگری نیز در ادبیات فارسی هست كه در آنها نشانی از سیمرغ و خصوصیاتش آمده.است. ازجمله. آنها كتاب.ها و رساله.های زیر را می.توان بر شمرد: رساله..الطیر ابن سینا، ترجمه. رساله..الطیر ابن سینا توسط شهاب.الدین سهروردی، رساله..الطیر احمد غزالی، روضه..الفریقین ابوالرجاء چاچی، نزهت.نامه. علایی (نخستین دانشنامه به زبان فارسی)، بحرالفواید (متنی قدیمی از قرن 6 كه در قرن 4 و 5 شكل گرفته و در نیمه. دوم قرن 6 در سرزمین شام نوشته شده.است) و از همه مهم.تر منطق.الطیر عطار.

رخش: نام اسب رستم بود. به این دلیل به او رخش می.گفتند كه رنگش بین سیاهی و بور بود: همی رخش خوانیم و بور ابرش است/ بخوبی چو آب و به رنگ آتش است. رخش در هفت.خوان اول نقش بسیار تعیین.كننده.ای دارد. در خوان اول رستم روز و شب می.رفت و راه 2 روزه را یكروز طی كرد تا به دشتی رسید پر از گور كه محل فرمانروایی شیری قدرتمند بود. رستم كمند انداخت، گوری گرفت، آتشی روشن كرد و شكار را بریان كرده و خورد. به رخش استراحت داد و شمشیر خودش را زیر سرش گذاشت و خوابید. نیمه.شب سر و كله. شیر پیدا شد و آمد سر وقت رخش. می.خواست رخش را از پا دربیاورد كه رخش چنان به سر شیر زد كه نقش زمین شد. رستم از خواب برخاست، شیری مرده دید و رخش را نوازش كرد و به او گفت: «اگر تو هلاك می.شدی من با این شمشیر و سنان و گرز گران چگونه باید تا مازندران را می.پیمودم. از این پس قبل از هر كاری مرا بیدار كن.»

دیو: موجودى افسانه.اى است كه در بعضی متون فارسى با جن و غول و شیطان یكسان دانسته شده. شاهنامه فردوسى از كهن.ترین متون ادبى است كه در آن دیوهایى وجود دارند. اصولا دیوهاى شاهنامه و دیگر آثار حماسى فارسى سیاه هستند. نخستین دیو شاهنامه، دیوى سیاه است كه سیامك، پسر كیومرث را می.كشد و فرزند اهریمن است.

اصطلاحات امروزی شاهنامه
پشت كوه. قاف: خیلی از ما وقتی می.خواهیم به چیز دور و پرتی اشاره كنیم، می.گوییم پشت كوه قاف. مثلا فلانی از پشت كوه قاف آمده و از هیچ چیز خبر ندارد. كوه قاف در شاهنامه جایی است كه سیمرغ ساكن آن است. این كوه بلند گرداگرد زمین را پوشانده و خورشید از پشت آن طلوع می.كند. در افسانه.ها آمده.است كه خورشید شب.ها را در چاهی پشت كوه قاف می.گذراند. كوه قاف مكان چشمه آب حیات هم ذكر شده و در ادبیات كنایه از دورترین نقطه جهان است. پیشینیان كوه قاف را میخ زمین می.دانستند. جنس آن را از زمرد سبز نوشته.اند و به باور آنها كبودی آسمان همان روشنایی زمردین است كه از این كوه بازمی.تابد وگرنه آسمان در اصل از عاج سپیدتر است. در كوه قاف هیچ آدمی زندگی نمی.كند. در كوهپایه آن 2 شهر قرار دارد، یكی در شرق آن به نام جابلقا و دیگری در غرب آن به نام جابلسا فاصله كوه قاف تا آسمان به اندازه قد انسان است.

هفت.خوان رستم: یعنی رد شدن از مراحل گوناگون برای رسیدن به چیزی كه دسترسی به آن مشكل است و هفت خوان رستم یعنی مسیر صعب.العبوری كه شاید شما را به آنچه می.خواهید نرساند و وسط راه خسته.تان كند. هفت.خوان در شاهنامه. فردوسی 7 مرحله. دشواری بودند كه رستم و اسفندیار طی كردند.
خوان.ها به این ترتیب بودند: خوان اول نبرد رخش با شیر بیشه، خوان دوم بیابان بی.آب، خوان سوم جنگ با اژدها، خوان چهارم زن جادوگر،. خوان پنجم نبرد با اولاد مرزبان، خوان ششم جنگ با ارژنگ دیو و خوان هفتم جنگ با دیو سفید.

نوشدارو پس از مرگ سهراب: این عبارت را زمانی به كار می.بریم كه كار از كار گذشته و همه. راه.حل.ها بی.فایده باشد. رستم بعد از آن كه به سهراب خنجر. زهرآگین زد فهمید كه سهراب پسرش است. پس فرستاد نوشدارویی بیاورند كه اثر زهر را از بین ببرد، اما نوشدارو دیر رسید و سهراب زیر دستان پدر جان داد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 389]