لندن، مدافع حكومت شاه

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: انگلستان در سالهاي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي نه تنها با حكومت شاه رابطه اقتصادي و سياسي گسترده.اي داشت، بلكه مقامات لندن خود را به نوعي متعهد به حفظ حكومت شاه مي.دانستند.
«سرآنتوني پارسونز» آخرين سفير انگلستان در ايران كه از مقامات بلند پايه سازمان جاسوسي انگليس ـ اينتليجنت سرويس ـ بوده و همزمان با ريچارد هلمز ـ رئيس سابق سازمان سيا ـ به سفارت در تهران منصوب شده بود، (1) در خاطرات خود دربارة نوع حمايت دولت انگليس از شاه و تلاش آن دولت براي جلوگيري از سقوط اين رژيم مي.نويسد:
«... مي..توان چنين استدلال كرد كه منافع انگلستان در ايران در اواسط دهه 1970 از چنان اهميتي برخوردار بوده است كه سقوط رژيم مستقيماً به منافع ملي ما زيان مي.رسانده و مي.بايست از همه امكانات خود براي جلوگيري از سقوط اين رژيم استفاده كنيم.
طبيعت رژيم ايجاب مي.كرد كه براي حداكثر بهره.برداري از روابط خود با ايران بيش از پيش به شاه نزديك شويم و از برانگيختن سوء ظن او نسبت به خود بپرهيزيم. اتخاذ چنين سياستي در آن شرايط بدون ريسك نبود، ولي من هنوز هم معتقدم كه مي.بايست همين سياست را دنبال مي.كرديم. صاف و پوست. كنده واقعيت اين است كه ايران دوران پهلوي براي انگلستان، هم يك متحد با ارزش و هم يك بازار وسيع و پرمنفعت بود. آرامش نسبي و سياست طرفدار غرب ايران از اواسط دهه 1950 تا اواخر دهه 1970، در دوراني كه تمام منطقه از كشورهاي خاورميانه عربي تا شبه قاره هند آشفته و در معرض خطر نفوذ شوروي و بالقوه براي منافع انگلستان خطرناك بود، ارزش و اهميت زيادي داشت. به طور مثال با خروج نيروهاي انگليسي از خليج فارس در پايان سال 1971، همكاري با ايران براي حفظ امنيت و استقلال كشورهاي اين منطقه يك شرط اساسي به شمار مي.رفت. اگر مسئله قيمت نفت را كنار بگذاريم، اطمينان از جريان نفت ايران، در شرايطي كه نفت كشورهاي عربي همواره در معرض تهديد تحريم به دلائل سياسي بود براي انگلستان اهميت فوق. العاده.اي داشت.از همه اينها گذشته، ايران در فاصله سالهاي 1974 تا 1978 وسيع.ترين بازار صادرات انگلستان در خاورميانه به شمار مي.رفت و هزاران ميليون پوند ارز مورد نياز انگلستان را در شرايط دشوار اقتصادي تأمين كرد. من موارد بسيار ديگري را نيز در زمينه.هاي سياسي و بازرگاني مي.توانم نام ببرم و ترديدي ندارم كه اگر ما براساس ارزيابي.هاي بدبينانه سياست دو پهلو و مبهمي نسبت به شاه در پيش مي.گرفتيم از بسياري منافع حاصله محروم مي.مانديم. خلاصه كنم، ما روي شاه قمار كرديم و ساليان درازي در اين قمار برنده بوديم. من از معدل اين سياست متأسف نيستم.»
«پارسونز» مي.نويسد: بعيد به نظر مي.رسيد كه رژيم ديگري بتواند منافع اقتصادي، و بازرگاني و هدفهاي سياسي و استراتژيك انگلستان را بهتر از رژيم شاه تأمين كند. (2)
روابط اقتصادي تهران و لندن قبل از پيروزي انقلاب
دهه 1350 را بايد دوران اوج روابط اقتصادي وبازرگاني ايران و انگلستان ناميد. اين روابط با وقوع جنگ رمضان ( 1352 / 1973 ) و تيره شدن شديد روابط رژيمهاي عربي با كشورهاي غربي و قطع ارسال نفت به اروپا و امريكا،.وسيع و گسترده شده و رژيم شاه بعد از تحريم نفتي غرب توسط دولتهاي عضو اوپك مهمترين منبع تأمين مخفيانه سوخت مورد نياز آمريكا و اروپا بود.
چهارم بهمن 1352 و در شرايطي كه تنها سه ماه از شروع تحريم نفتي كشورهاي غربي مي.گذشت، گروهي از صاحبان صنايع انگليس به سرپرستي رئيس اتاق بازرگاني و صنايع اين كشور به شهر «سن موريتس» كه محل ويلاي زمستاني شاه ايران بود رفته و با وي ملاقات كردند. روز بعد موافقتنامه.اي به امضاي طرفين رسيد كه طي آن قرار شد ايران در سالهاي 1353 و 1354، 5 ميليون تن نفت بيش از رقم اعلام شده در قراردادهاي منعقده پيشين به انگلستان بفروشد و در عوض انگلستان نيز سالانه 110 ميليون ليره اضافه بر حجم صادراتي خود به ايران كالا ارسال نمايد. در بيانيه.اي كه در پايان مذاكرات «سن موريتس»از سوي اتاق بازرگاني و صنايع انگلستان انتشار يافت اعلام شد « با افزايش 5 ميليون تن صادرات نفتي ايران به انگليس جمعاً 25 درصد واردات نفتي انگلستان از ناحيه ايران تأمين مي.شود.»
واردات نفتي انگليس از ايران در 1352 ش. حدود بيست ميليون تن در سال بود كه با انعقاد اين قرارداد، به 25 ميليون تن بالغ مي.گرديد. وزير تجارت خارجي انگليس پس از انعقاد اين قرارداد اعلام كرد قيمت نفت صادراتي ايران به انگلستان كمي بيش از 7 دلار است. در حالي كه در همان زمان رژيمهاي عربي در جريان تحريم نفتي جهان غرب بهاي هر بشكه نفت را از 39/3 دلار ابتدا به 13 و سپس به 28 دلار رسانيده بودند.
علاوه بر اين هيأت انگليسي از مقامات ايراني در «سن موريتس» خواستند كه ايران سپرده.هاي خود در بانكهاي لندن را به موازات افزايش صادرات نفتي خود به انگلستان افزايش دهد كه اين پيشنهاد نيز با موافقت مقامات ايراني روبه.رو شد.
در 10 تير ماه 1353، يك هيأت انگليسي به رياست معاون خزانه.داري آن كشور جهت مذاكره درباره همكاري.هاي اقتصادي و مالي ايران و انگليس وارد تهران شده و طي مذاكراتي كه بين طرفين صورت گرفت توافق شد ايران اعتباري به مبلغ 2/1 ميليارد دلار در اختيار شركتها و مؤسسات دولتي انگليس قرار دهد.
در 19 مهر 1354 وزير خزانه.داري انگلستان به دعوت هوشنگ انصاري وزير امور اقتصادي و دارايي وقت ايران در رأس هيأتي وارد تهران شد. در مذاكراتي كه بين طرفين صورت گرفت موافقت شد 4 كميته دايمي به منظور مطالعه در زمينه. جزئيات همكاري.هاي دو جانبه در امر ايجاد يك بازار سرمايه بين.المللي تشكيل شود.
در 27 مهر 1354 ايران و انگلستان دو قرارداد در زمينه تأسيسات انرژي اتمي به امضا رساندند كه به موجب آن قرار شد مهندسان و متخصصان انگليسي نيروي انساني مورد نياز سازمان انرژي اتمي ايران را آموزش دهند. اين قرارداد ميان رئيس وقت سازمان انرژي اتمي ايران و سفير انگليس به امضاء رسيد.
در دي 1354 وزير تجارت خارجي انگلستان در رأس يك هيأت اقتصادي بازرگاني وارد تهران شد. وي پس از مراجعت در مجلس عوام انگليس گفت كه يك قرارداد جديد همكاري اقتصادي با ايران به امضاء رسانده است . اين قرارداد در مورد سرمايه.گذاري مشترك شركتهاي انگليسي و ايراني در زمينه..هاي كشاورزي و صنعتي و همكاري.هاي وسيع در زمينه برقي كردن راه.آهن ايران، مسكن، بيمارستانها، توزيع كالا، وسايل آموزشي و آزمايشگاهي، ساخت كشتي.هاي اقيانوس پيما به ظرفيت.هاي 15 الي 20 هزار تن براي ايران و به كار گرفتن هواپيماهاي كنكورد در خطوط هوايي ايران بود.
در اسفند 1354 جيمز كالاهان وزير امور خارجه انگلستان به ايران آمد و مذاكرات محرمانه.اي با شاه انجام داد. حجم روابط بازرگاني ايران و انگليس در 1354 ش. دو برابر حجم مشابه در سال قبل از آن بوده و اين روند در طول سالهاي 1355 و 1356 نيز ادامه داشت.
در اواخر 1356 ش. «سرآنتوني پارسونز» سفير انگلستان در تهران در مصاحبه.اي به روابط گسترده اقتصادي و سياسي انگليس با ايران اشاره كرد. وي گفت:
«هم اكنون پانزده هزار كارشناس و مهندس و متخصص انگليسي در برنامه.هاي مختلف صنعتي و اقتصادي ايران مشاركت دارند و بايد توجه داشت كه ايران بزرگترين صادر كننده نفت به انگلستان و در عين حال بزرگترين بازار وارداتي كالاهاي انگلستان در تمام قاره آسيا مي.باشد. از سال 1353 ظرفيت بازرگاني انگليس در ايران سه برابر شده و چندين شركت عمده انگليسي در تهران صاحب نمايندگي دائمي هستند.»
در 1356 جمعاً 10 هزار دانشجوي ايراني در دانشگاههاي انگلستان مشغول تحصيل بودند. در اين سال يك موافقتنامه 750 ميليون ليره.اي بين مقامات دو كشور براي تأسيس يك كارخانه اسلحه سازي در اصفهان به نام «مجتمع صنايع دفاعي اصفهان» منعقد شد.
متعاقب انعقاد اين موافقتنامه روزنامه تايمز چاپ لندن در مه 1978 (ارديبهشت 1357) نوشت: «ايران هم اكنون بزرگترين خريدار تكنولوژي نظامي انگيلس است و 60 درصد صادرات اسلحه انگليس توسط ايران خريداري مي.شود.» (3)
علاوه بر اين در اين سال انگليسي.ها موفق به پايان عمليات احداث يك پايگاه نيروي دريايي با هزينه 30 ميليون ليره استرلينگ شده بودند. اكثر مؤسسات بيمه و حسابرسي در ايران را شركتهاي انگليسي تأسيس نمودند و بيمه شدن كشتي.هاي نفتي و تجاري و حمل و نقل دريايي از طريق اين مؤسسات صورت مي.گرفت.
تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي جمعاً 7 بانك معروف انگليسي در ايران دفتر نمايندگي داشتند و در واقع انگليسي.ها در سيستم بانكداري ايران و كاربرد شيوه.هاي مدرن حسابرسي و بانكداري كشور نقش مهمي ايفاء مي.كردند.
در 1355 ارزش مبادلات بازرگاني ايران و انگليس 495 ميليون ليره استرلينگ بود كه اين رقم در 1356 به 650 ميليون ليره بالغ گرديد. در اين سال ارزش كل صادرات دارويي انگلستان به ايران 150 ميليون ليره استرلينگ بود و بازار دارويي انگلستان در ايران قبل از انقلاب 30 تا 40 درصد رشد ساليانه داشت. در 1356 كارخانه ايران ناسيونال تنها يكصد هزار اتومبيل انگليسي را در ايران مونتاژ كرد. صادرات لوازم اتومبيل از انگلستان به ايران در 1352 معادل 3/1 ميليون ليره، در 1354 معادل 5/2 ميليون ليره و در شش ماهه اول 1355 به چهار ميليون ليره بالغ گشت و اين رقم در سال 1356 از 5 ميليون ليره فراتر رفت و به تدريج صنايع اتومبيل سازي به يكي از جنبه.هاي اصلي تأمين منافع اقتصادي انگليس در ايران تبديل گشت. (4)
همكاري.هاي اقتصادي ايران و انگليس تا بدان حد افزايش يافت كه جيمز كالاهان وزير خارجه وقت انگليس در اواخر1356 ش. در مصاحبه..اي اعلام كرد: « ايران بزرگترين مشتري انگلستان در خاورميانه و بزرگترين خريدار تجهيزات نظامي انگليس و در مقابل انگلستان بزرگترين مشتري نفتي ايران مي.باشد.»
«سرآنتوني پارسونز» به تلاش وسيع انگلستان براي توسعه روز افزون روابط اقتصادي و بازرگاني با ايران در سالهاي مياني دهه 1350 اشاره مي.كند:
«مهمترين اولويت ما در آن سالها افزايش صادرات انگليس به ايران و ترتيب مسافرت و ملاقات هيأتهاي بازرگاني انگليس با مقامات ايراني و تهيه اطلاعات و راهنمائي.هاي لازم درباره فرصتهاي بازرگاني در ايران بود. ترتيب كارها و ملاقاتهاي بازرگانان انگليسي كه سيل.آسا به ايران مي.آمدند، بخش مهمي از فعاليتهاي ما را تشكيل مي.داد. بخش ديگري از فعاليتهاي ما در اين زمينه مراقبت مستمر درباره سياست نفتي ايران، تشويق سرمايه.گذاري ايران در انگليس، كمك و راهنمائي شركت.هاي انگليسي كه قصد سرمايه.گذاري يا مشاركت در امور صنعتي و خدماتي ايران را داشتند، تهيه مقدمات تشكيل يك اتاق بازرگاني مشترك ايران و انگليس، مشورت و اظهار نظر در برنامه تبديل تهران به يك مركز مالي بين.المللي ـ توسعه بازار بورس سهام تهران و موارد متعدد ديگري از اين قبيل بود
به طور خلاصه در چنين بازار وسيع و پر رونقي كه به سرعت رشد مي.كرد براي من و اعضاي سفارت به قدر كافي كار وجود داشت و تقويت قسمت بازرگاني سفارت امري ضروري بود و ما بر تعداد پرسنل اين قسمت افزوديم.
قسمت بازرگاني سفارت به مغز و كانون اصلي فعاليت سفارت انگليس در ايران تبديل شد. حتي وابسته.هاي نظامي سفارت در ارتش و نيروي هوائي و نيروي دريائي ايران هم بيشتر به كار فروش تجهيزات نظامي انگليس به ايران يا ترتيب اعزام هيأتهايي براي تعليم استفاده از سلاحهاي خريداري شده و مورد سفارش از انگلستان اشتغال داشتند و وظايف سياسي و اطلاعاتي آنها در درجه دوم اهميت قرار گرفته بود.»
«پارسونز» همچنين درباره حجم فعاليت.هاي اقتصادي سفارت انگلستان در تهران طي سالهاي دهه 1350 چنين مي.گويد:
«سفارت انگليس در تهران در درجه اول حفظ منافع اقتصادي و بازرگاني و مالي انگلستان را در ايران در مد نظر داشت و بيشتر به صورت يك نمايندگي بازرگاني براي افزايش صادرات انگليس در ايران عمل مي..كرد. نه فقط اعضاي قسمت بازرگاني كه مسنول مستقيم انجام اين وظايف بودند، بلكه مأموران سياسي و نظامي سفارت هم به نحوي بيشتر اوقات خودرا به امر توسعه صادرات انگليس و ايران اختصاص داده بودند. حتي شوراي فرهنگي بريتانيا هم كه در تهران و شيراز و اهواز و مشهد و تبريز فعاليت مي.كرد از اين جو تجارتي مصون نماند و علاوه بر گنجاندن اصطلاحات اقتصادي و تجارتي در آموزش زبان انگليسي و تشكيل كلاسهاي ويژه براي امور بازرگاني دست.اندر كار عرصه خدمات فرهنگي و آموزشي به ايران شده بود... .
... در تهران و شهرستانها در حدود پانزده تا بيست مؤسسه توليدي و صنعتي يا شركت و سازمان مشترك انگليسي ايراني بوجود آمده بود كه در رشته.هاي مختلفي از توليد لوازم و مونتاژ اتومبيل تا توليد دستكشهاي لاستيكي فعاليت مي.كردند. پيمانكاران انگليسي به فعاليت در رشته.هاي گوناگون از قبيل ساختمان نيروگاههاي برق و تأسيسات نظامي و دريائي، اسكله و كارگاه و مجتمعهاي ساختماني اشتغال داشتند. تهران مركز فعاليت عده كثيري از بانكداران و حسابرسان و معلمين و بازرگانان و پيمانكاران انگليسي بود كه اكثراً در كار خود موفق و راضي بودند.»
روابط سياسي تهران و لندن قبل از پيروزي انقلاب
انگليسي.ها در سالهاي قبل از سقوط شاه و به ويژه يك سال پيش از پيروزي انقلاب بالاترين ميزان مناسبات و روابط سياسي را با تهران و با هدف حفظ حكومت شاه و دلگرم ساختن اين رژيم برقرار ساخته بودند.
طي 6 ماه اول 1357ش. وزير دفاع و رئيس ستاد مشترك ارتش انگليس، هارولد ويلسون ـ نخست.وزير سابق ـ ، 10 عضو پارلمان انگليس، ادوارد هيث نخست.وزير اسبق، مارگارت تاچر ـ رهبر حزب كارگرـ و جيمز كالاهان نخست.وزير وقت، مهمترين شخصيتهاي انگليسي بودند كه با هدف ابراز حمايت سياسي از شاه به تهران آمدند.
در اول آبان 1357 تلويزيون بي. بي. سي مصاحبه.اي با «ديويد اوئن» ـ وزير خارجه انگلستان ـ درباره ايران ترتيب داد. در اين برنامه از «ديويد اوئن» سئوال شد كه چگونه دولت انگليس مي.تواند حمايت خود از شاه را توجيه كند، در حالي كه خود را با حقوق بشر كارتر همراه مي.داند؟
«ديويد اوئن» پاسخ داد: «به همان دلائلي كه فكر مي.كنم پرزيدنت كارتر ارسال پيام پشتيباني خود را از شاه توجيه نمود. ما همواره دوستان صريح.اللهجه.اي بوده..ايم و بعضي از مسايل حقوق بشر را در ايران مورد انتقاد قرار داده.ايم. من تصور مي.كنم كه بايد علناً و به طور منصفانه گفته شود كه در ايران اقداماتي در جهت آزاد سازي فضاي سياسي انجام گرفته و من معتقدم كه استقرار رژيم ايران به نفع منطقه است. به ويژه در حال حاضر به علت تغيير حكومت در افغانستان، تشنج در تركيه و نگراني پاكستان از اوضاع افغانستان و اين كه نمي.داند روابط خود را با شوروي تحكيم كند يا خير، مسأله حضور شاه در ايران اهميت زيادي دارد.»
وزير خارجه انگليس افزود: «ما بايد از شاه حمايت كنيم تا بتواند برنامه.هاي آزاد سازي اوضاع سياسي كشور و مدرنيزه كردن آن را ادامه دهد.»
«ديويد اوئن» در پاسخ به اين سؤال كه انگلستان چگونه حاضر است تحمل كند كه دولت ايران از تانكهاي چيفتن انگليسي براي سركوب تظاهرات مردم استفاده كند، گفت «اگر ما وقتي دولت ايران مورد حمله قرار مي.گيرد خودر ا كنار بكشيم و بي.تفاوت بمانيم، چگونه مي.توانيم از شاه ايران انتظار داشته باشيم كه به خاطر منافع جهان غرب بهاي نفت خود را افزايش ندهد؟» (5)
«آنتوني پارسونز» در ملاقات 31 شهريور 1357 خود با شاه و در شرايطي كه كمتر از 5 ماه به پايان حيات حكومت پهلوي مانده بود به او اطمينان داد كه دولت.هاي انگلستان و امريكا كاملاً حامي و پشتيبان مواضع، سياستها و اركان رژيم وي هستند. پارسونز مي.گويد: «در اين ديدار پيام جيمزكالاهان نخست.وزير انگليس را در حمايت از شاه به او تسليم كردم و اطمينان دادم كه مي.تواند روي اين قول حساب كند كه انگلستان نه از انجام تعهدات خود طفره خواهد رفت و نه درصدد بيمه كردن منافع آينده خود با مخالفان برخواهد آمد.»(6)
«پارسونز» پيرامون اين ديدار مي.گويد:
«... شاه مي.خواست مجدداً از پشتيباني انگليس اطمينان حاصل كند و من اين اطمينان را به او دادم. من تأكيد كردم كه بين ما و امريكائيها در تهران و همچنين بين لندن و واشنگتن در سطوح بالاتر تماس و همكاري نزديك درباره مسائل مربوط به ايران برقرار است و او مي.تواند اطمينان داشته باشد كه وحدت نظر درباره ايران بين ما كاملاً وجود دارد. من اضافه كردم كه حتي ترديد دارم دولت شوروي هم از فعاليتهاي ضد رژيم ايران به طور جدي حمايت نمايد.»
و يا در جاي ديگري از كتاب خاطرات پارسونز مي.خوانيم:
«من و سوليوان سفير آمريكا در ملاقاتي كه در اواسط اكتبر (اواخر مهر ماه 57) با ژنرال اويسي فرماندار نظامي تهران داشتيم هرگونه شايعات در مورد اينكه امريكا و انگليس به اتفاق يكديگر قصد دارند در ايران مبادرت به يك كودتا عليه رژيم شاه كنند تكذيب كرديم. ما همچنين تأكيد كرديم كه شايعات مربوط به كاهش پشتيباني انگليس و آمريكا از شاه حقيقت ندارد.»
ملكه انگليس هم در دهم آبان 1357 در مراسم افتتاح پارلمان آن كشور ضمن سخناني گفت «بريتانيا عميقاً آرزومند بقاي رژيم سلطنتي ايران است.» (7)
مهمترين بخش ديدگاه «پارسونز» اعتراف صريح وي به شكست سياست خارجي انگلستان در برابر انقلاب اسلامي است. وي در اين اعترافف با بياني روشن به معنويت، ايمان و وحدت مردم ايران در انقلاب و همچنين به ناتواني لندن در درك اين حقايق اشاره مي.كند. آنجا كه مي.نويسد:
«آنچه ما را دچار اشتباه كرد و مانع از پيش.بيني صحيح سير حوادث بعدي ايران شد، عدم توجه به اين مسئله بود كه يك حادثه مي.تواند نيروهاي پراكنده مخالف و گروههاي ناراضي را كه تشكلي ندارند براي وصول به هدف شتركي دور هم جمع كند و از اين جويبارها سيلي به وجود آيد كه سرانجام بنيان رژيم شاه را از زمين بركند. حتي اگر پيش.بيني بهم پيوستن نيروهاي مخالف براي ما امكان پذير بود يك مشت مردم بي.اسلحه را در برابر نيروي مجهز و قوي ارتش،.كه تصور مي.شد متحد و نسبت به رژيم پهلوي وفادار هستند ناتوان مي.ديديم و از معنويت و ايمان آنان آگاهي نداشتيم. بنابراين من معتقدم كه ناتواني ما در پيش.بيني آنچه روي داد از نداشتن اطلاعات كافي ناشي نمي.شود، بلكه نتيجه عدم توانائي ما در تجزيه و تحليل و تفسير صحيح اطلاعاتي است كه در دست داشتيم.» (8)

پي.نوشت..ها:
1. سياست خارجي ايران در دوران پهلوي؛ عبدالرضا هوشنگ مهدوي؛ نشر البرز؛ ـ 1373ش؛ ـ ص 485.
2. غرور و سقوط؛ آنتوني پارسونز؛ انتشارات راه نو؛. 1363 ش؛ ـ ص 41.
3. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي؛ ج 2؛ ص 196.
4. روزنامه جمهوري اسلامي؛ 20 آذر 1363؛ «روابط اقتصادي ايران و انگلستان دردهه 1350».
5. همان.
6. غرور و سقوط؛ همان؛ ص 126.
7. خدمتگزار تخت طاووس؛ پرويز راجي؛ ص 283.
8. روزنامه جمهوري اسلامي؛ 22 آذر 1363؛ «تلاش انگليس براي حفظ رژيم شاه»

موسسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 184]