قلم زنی و انواع ابزار قلم زنی

تاریخچه قلم زنی 

قلم زنی به زمان های بسیار و به دوره سکاها که نژادی آریایی دارند، بر می گردد. البته پیشینه قلم زنی تاریخ واضح و روشنی ندارد. در کل تاریخ کاربرد فلز در ایران و خاورمیانه به هزار سال قبل باز می گردد. در پایان هزاره دوم و ابتدای هزاره اول قبل از میلاد هنر و صنعت فلز کاری در نقاط گوناگون ایران به خصوص در شمال، شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران این هنر شکوفا گشت. در این دوره آثاری همچون جام طلای حسنلو در سال 1336 پا به عرضه ظهور نهاد. همچنین این اثر دارای نقش های برجسته ای همچون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. قلم زنی در هزاره اول قبل از میلاد در کشور ایران رونق فراوانی یافت و آثار باارزشی از آن دوران، همچون جام های طلای مارلیک بر جای ماند. قلم زنی قدمت دیرینه ای در ایران دارد. 

در عصر حاضر قلم زنی به سه سبک شیراز، اصفهان و تبریز تقسیم می شود. که تفاوت بارز این سه سبک در نحوه ایجاد نقوش بر روی فلز است، که با یکدیگر تفاوت دارند. سبک شیراز دارای نقوشی گلدار با مرغ لطفعلی خان صورتگر است، اما در سبک اصفهان، نقوش دارای گل، بوته و اسلیمی های دوران صفویه هستند. قلم زنی نیاز به حرکت و فشار مچ دست دارد و از ضربات پی در پی چکش با استفاده از یک طرح از پیش آماده شده انجام می گردد. البته در سبک تبریز این فشار مچ دست بیشتر وجود دارد، به طوریکه در سبک اصفهان از ضربات چکش بیشتر استفاده می شود. قلم زنی تبریز با قلمی صاف و کم عمق کار خود را به اجرا در می آورد، ولی قلم زنی اصفهان قلمی عمیق تر برای این کار دارد.

معرفی قلم زنی 

این هنر فرایندی است، که فقط یک قلم زن با استفاده از ابزار قلم زنی قادر به انجام آن است. 

در باب معرفی قلم زنی به مراحل آن اشاره ای اجمالی خواهیم داشت. 

مراحل کار قلم زنی ؛ 

در اولین مرحله در این کار باید قیرگیری نمود. قیرگیری یعنی گچ و قیر را با هم مخلوط نماییم و ملات حاصل را بر روی سطح فلزی مس یا نقره ریخت. در مرحله بعد طراحی باید صورت گیرد. البته امروزه طراحی دیگر زمانبر است و با کاربن طرح آماده را بر روی بستر فلز اجرا می نمایند. البته چه بسا یک قلم زن بایستی بدون هیچ کمکی بتواند طرح خود را به صورت کاملا مسلط بر روی فلز پیاده نماید. سپس اثر را با استفاده از پیچ گوشتی نیم بر می کنند. البته قلم نیم بر در اینجا خطوط کار را بیرون آورده و کمک می کند، اثر نیم بر ایجاد شود.

 مرحله بعدی در قلم زنی، ریختن ملات گچ و قیر به پشت اثر است و به وسیله قلمی به نام غوشه در گویش شیرازی و خوشه در گویش اصفهانی برجستگی ها را ایجاد می نمایند. سپس دوباره مرحله قیرگیری انجام می شود. روسازی مرحله بعدی این فرایند می باشد، به صورتی که در این مرحله قلم های مختلفی مثل قلم های نیم بر، کاس، ناخنی، توپوک و غیره جزئیات را از دل کار خارج می نمایند. مرحله پایانی هنرمند، قلم زنی را اینگونه به پایان می رساند، که با خطوط و برجستگی ها، اثر را مشخص تر می نماید و آخرین قلم های خود را بر روی سطح کار می کوبد.

معرفی قلم زنی

ابزارهای آن

قلم زنی در لغت به کنده کاری و تزئین اشیای فلزی همچون مس، طلا، نقره و برنج می گویند. این هنر از متداول ترین و محبوب ترین هنرهای سنتی کشورمان است و در رده هنرهای ساختگی و در گروه فلز کاری می گنجد. البته گاهی این کنده کاری بایستی با استفاده از ابزاری خاص مثل قلم و چکش، خطوط و نقش های برجسته ای نیز ایجاد گردد. این هنر چند هزار ساله در دوران هخامنشیان مرسوم گشت و در زمان ساسانی به اوج خود رسید. اکثرا این هنر بر روی نقره اجرا می گردد، ولی فلزات دیگر نیز هر کدام طرفداران مربوط به خود را دارند. 

قلم زنی و ابزار قلم زنی برای یک قلم زن از واجبات کار او می باشند. در واقع تا این ابزار نباشد، شما نمی توانید این هنر را به مرحله ظهور در آورید. قلم ها، چکش ها، مشعل، قیر و مواد محافظ آخر مانند شاپن می باشد. در واقع با استفاده از این ابزار می توان این کار را بدرستی اجرا نمود. قلم زنی امروزه بر روی مصنوعات فراوانی همچون مس و برنج نیز انجام می شود و در ایران دارای سابقه ای طولانی و درخشان است.

قلم زنی دارای مواد اولیه ای است، که سازندگان باید این مواد را در دسترس هنرمند قلم زن قرار دهند. فرآورده های مس و برنج و یا تلفیقی از این دو ابزار اصلی این قلم زنان می باشد. البته ابزاری همچون دستگاه خم کاری، موتور فرچه، کوره برقی، سندان، چکش، دستگاه قیر آب کنی، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش و غیره نیز در قلم زنی بسیار رایج و پرکاربرد هستند.

ابزارهای مختلف قلم زنی

سخن پایانی

اصفهان همیشه از مراکز مهم قلم زنی در ایران بوده است. در حال حاضر این شهر دارای بیشترین کارگاه های صنایع دستی است، که شاغلین و هنرمندان بسیاری را جذب خود نموده است. در واقع گستره و طیف وسیعی که این هنر در ایران دارد، بسیار بالا می باشد و روز به روز نیز بر قلم زنان و طرفداران هنر قلم زنی افزوده می شود. از پسندیده ترین نگاره های قلمزنان بر روی ظروف مسی و برنجی، در دوران قاجار نقوش غیر اسلیمی، گلها، حیوانات و پرندگان هستند. البته با نگاهی کوچک می توان متوجه شد، که تصاویر پرندگان و حیواناتی چون میمون و فیل که بومی ایران نیستند، وجه تمایز بین این ظروف است. 

در نهایت اگر راجع به قیمت این نوع مصنوعات بخواهیم در قلم زنی حرفی زده باشیم، باید بگوییم که این محصولات با توجه به مراحل دشوار و بسیاری که برای آماده سازی از سر می گذرانند، قیمت زیادی ندارند. در شهرهای مختلف تاریخی ما می توانیم این سینی ها و گلدان های پر از نقش و نگار مسی و برنجی را با قیمتی بسیار مناسب خریداری نماییم. این محصولات دارای عمری طولانی می باشند و به هیچ عنوان از بین نمی روند. اگر نکات استفاده از آنها را با توجه به نوع فلزات استفاده شده در هر کدام، بدانیم و رعایت نماییم، این وسایل عمر و جلوه زیبای خود را تا مدت های زیادی حفظ می نمایند.

منبع: فروشگاه قلم اسپادانا قلم