رستاخیز طبیعت و آداب رسوم نوروزی در استان مرکزی

واضح آرشیو وب فارسی:ایرنا: رستاخیز طبیعت و آداب رسوم نوروزی در استان مرکزی اراک - ایرنا - وجه مشترک آیین های نوروزی استان مرکزی با سراسر ایران در تدارک سفره هفت سین و خانه تکانی است اما در این بین برخی آیین ها باستانی ویژگی های منحصر به فردی را دارند که از سال های گذشته به یادگار مانده و سینه به سینه حفظ شده است.

رستاخیز طبیعت و آداب رسوم نوروزی در استان مرکزی

به گزارش ایرنا، نوروز برابر با اول فروردین ماه (روزشمار خورشیدی)، جشن آغاز سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ ترین آیین های به جا مانده از دوران ایران باستان است، نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است.بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، مجمع عمومی سازمان ملل در نشست چهارم اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به‌ عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشه ایرانی به ‌رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داده است.در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از سه هزار سال دارد و امروز بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند، توصیف شده‌است.پیش از آن در تاریخ ۸ مهر ۱۳۸۸ خورشیدی، نوروز توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، به عنوان میراث معنوی، به ثبت جهانی رسیده‌ بود، در ۷ فروردین ۱۳۸۹ نیز نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران بر‌گزار شد و این شهر به عنوان «دبیرخانه نوروز» شناخته شد.ایرانیان باستان از نوروز به عنوان «ناوا سرِدا» به معنی سال نو یاد می‌کردند، مردمان ایرانی آسیای میانه در دوره‌های سغدیان و خوارزمشاهیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می‌نامیدند.عید نوروز توسط تمام قوم های ایرانی در میان اهالی شهر و روستا و عشایر با هر طبقه اجتماعی برگزار می شود، ایرانی ها، نوروز را در آغاز سال و آغاز گردش طبیعت، جشن می گیرند و معتقدند که سالی دیگر گذشته و بایستی کهنگی ها را به سال کهنه واگذارکرد.استان مرکزی هم با توجه به قدمت و تاریخ کهن خود، آداب و رسوم و عقاید مذهبی و اجتماعی خاصی را مرتبط با این مناسبت دارد که از جمله آن می توان به آیین قالیشویان مشهد اردهال، بیل گردانی شهر نیم ور، رسم اهو اهو روستای خورهه، جشن کوسه ناقلدی یا جشن سده روستاهای استان، مراسم کردعلی شهرستان خمین، مراسم باران خواهی تفرش و انواع بازی ها و رقص های محلی، اشاره کرد.*** آیین تحویل سال در مرکزی به هنگام تحویل سال همه افراد خانواده در منزل بزرگ فامیل یعنی پدر یا پدر بزرگ خود جمع می‌شوند و دور سفره هفت سین می‌نشینند و قرآن می‌خوانند و گاه با حافظ نیز تفال می‌زنند، برخی نیز با حضور در قبور شهدا و از درگذشتگان آغاز سال جدید را در کنار عزیزان شان در بقاع متبرکه و اماکن مذهبی آغاز می کنند.سفره‌های هفت سین مردم استان مرکزی مزین به سبزی، سیر، سنجد، شیرینی، تخمه، نقل، کشمش، نخود، علف سبز، تخم‌مرغ رنگ شده، انواع میوه‌ها و آیینه قرآن و شمع و چراغ است و بعد از تحویل سال کوچک ‌ترها دست بزرگ‌ ترها را بوسیده و همه با هم روبوسی می ‌کنند و عید را به یکدیگر تبریک می‌گویند.*** آیین نوروز در شهر اراک مردم اراک با خانه ‌تکانی و شستشوی وسایل زندگی به استقبال از نوروز می روند، محل زندگی را پاکیزه و مرمت می‌کنند.این روزها حاجی فیروز با لباس نیم‌تنه قرمز و کلاه قرمز و صورت سیاه شده با دایره زنگیش میهمان خیابان ها و کوچه ها در اراک است و با خواندن اشعار فولکور نوید بهار را می دهد و مردم به شکرانه یک سال سلامت به او انعام می پردازند.*** بازی رشکی و ماسی رشکی و ماسی از جمله آیین‌های کهن نوروزی‌ خوانی است که در گذشته در شهر اراک رواج داشته است. این آیین در انتهای فصل زمستان به ویژه در هنگام سختی سرما برای گذران اوقات فراغت و ایجاد شور و شادی در مردم انجام می‌شد و موسم بهار را نوید می‌داد برای انجام این نمایش 2 شخصیت لباس قرمز پوشیده و کلاه مخصوصی را بر سر می‌گذاشتند. سپس تعدادی زنگوله به خود آویزان می‌کردند و به درب خانه‌ها می‌رفتند و با حرکت دادن خود و به صدا درآوردن زنگوله‌ها ترانه های شاد سر می دادند.*** آیین شال سان ماخ (تخم تخم) این آیین در اغلب روستاهای استان مرکزی مرسوم بوده است که شب عید، بعد از شام تعدادی از جوانان روستا به صورت تکی یا در گروه های دوتایی و سه تایی برای گرفتن عیدی به منازل دیگران می رفتند،آنان کیسه ای را با طناب از روی پشت بام منزل همسایگان جلوی در خانه ها آویزان می کردند و در حالی که خود روی پشت بام مخفی می شدند، با اشعار خاصی از صاحب خانه تقاضا می کردند که هدیه ای را داخل کیسه قرار دهد. *** روز علفه در این شب در شهر خمین سعی می کنند در همه اتاق ها چراغ روشن کنند، در روستای مکان در روز علفه، مقداری علف سبز از کنار جوی آب می چینند و در طاقچه اتاق نشیمن می گذارند. در روستای خوگان نیز در روز علفه از کنار جوی آب مقداری علف سبز می چینند و بر سر در همه اتاق های منزل نصب می کنند. مردم این روستا بر روی پشت بام منزلشان آتش روشن می کنند و سعی می کنند اولین آتش را بر روی پشت بام منزلی روشن کنند.*** چهارشنبه آخر سال در کمیجان اگر چه آیین چهارشنبه سوری در تمامی نقاط استان انجام می شود اما در کمیجان ، قبل از عیدنوروز 2 بار آتش روشن می کردند یک بار روز سه شنبه عصر و درواقع شب آخرین چهارشنبه سال را "کوله چارشمه "(چهارشنبه سوری ) حساب کرده و یک بار هم شب قبل از تحویل سال دوباره بربام ها آتش می افروختند.در این رسم مقداری هیزم و چوب و بوته و خلاشه را به پشت بام می بردند و در ساعتی که هوا غروب می کرد ، آن را روشن و با شادی وشور و هلهله از روی می پرند. *** آیین شب عید روستای قورچی باشی خمیندر شب عید همه کوچکترها به منزل بزرگترها می روند و مادر خانواده در آن شب شام را رشته پلو تدارک دیده است و در شب عید بازی که عوام شهر به آن تخ تخی می گفتند انجام می دادند بچه ها یواشکی برای اینکه کسی آنها را نشناسد از روی پشت بام ها می روند و پارچه ای را که به آن طنابی وصل بود را از دریچه خانه (سوراخی برای بیرون رفتن بود زغال کرسی و جلوگیری از گاز گرفتگی) آن را آویزان می کردن و صاحبخانه داخل پارچه پر از تخم می کرد و بچه ها آن را بالا می کشیدند.*** آیین شال اندازیدر بسیاری از روستاهای استان مرکزی رسم است جوانانی که نامزد دارند از روی بام خانه دختر، شال خود را پایین می‌اندازند و دختران در گوشه شال، شیرینی و تخمه می‌پیچند. این رسم را شال‌اندازی می‌گویند. *** سمنوپزان مهمترین نذری ها و غذاها رسم سمنوپزان است که برای برآورده شدن حاجات و طلب شفای عاجل بیمار خود، ریشه گندم نذر حضرت صدیقه کبری می کنند. در ماه اسفند در بیشتر خانه ها دیگ سمنو برپا و پس از حدود 12 ساعت با تلاش زنان سمنوی نذری پخته و دم کشیده می شود و صبح زود به نیت تبرک بین اهالی محل توزیع می شود. *** فتیر نوروز(نان ننه پیر) فتیرپزی از سنت های به جا مانده از گذشته های دور اهالی استان مرکزی به خصوص شهر اراک در روزهای نوروز است در گذشته های دور همزمان با فرا رسیدن عید نوروز و یا دیگر اعیاد مذهبی و ملی، زنان به کمک سایر اعضای خانواده فتیر که به اسامی دیگری چون نان شیرمال، کسمه، و در بعضی اقوام نان ننه پیر خوانده می شود آماده می کردند.اهالی یک محل یا شماری از خانواده های فامیل در خانه یک نفر به خصوص فردی که مسن تر بوده جمع می شدند و فتیر مخصوص نوروزرا می پزند.*** آیین جشن کوسه ناقالی براساس یک سنت دیرینه هر ساله کشاورزان و دامداران برخی روستا های استان مرکزی با گذشت چهل روز از زمستان و پنجاه روز مانده به نوروز یعنی دهم بهمن ماه جشن کوسه ناقالی برگزار می کنند. مردم معتقدند آمدن ناقالی خیر و برکت را به همراه می آورد و آغاز سالی با برکت را نوید می دهد، با برگزاری جشن ناقالی مردم خوشحال می شوند چون بر این باورند که کمر زمستان شکسته و بهار نزدیک است.در این آیین شماری از چوپانان و جوانان و نوجوانان در نقش داماد (کوسه)، عروس با پوشیدن لباس ها و کلاه هایی از پوست و بستن زنگوله هایی به خود به در خانه ها رفته و شعر معروف « ناقالدی گُنده گنده، چهل رفته پنجاه مانده » را خوانده و پایکوبی می کردند. اگر صاحب خانه انعام و نیاز کوسه را کمی دیر می آورد، کوسه غش می کرده و از آنجا که غش کردن کوسه را بَدیُمن می دانستند به محض آمدن کوسه، تنقلات، خوراکی و پول برای کوسه می آوردند. این رسم که به لحاظ ریشه های تاریخی در شمار نمایش های آیینی آورده می شود، به نام های کوسه گری در تفرش، کوسه کوسه در ساوه، کوسه گَلدی در روستاهای شاهسون نشین و نقاط ترک نشین، ناقالدی در اراک و مانند این هاست و با تفاوت هایی در سایر مناطق ایران نیز وجود داشته است. جشن کوسه ناقلدی یادآور جشن سده (از جشن های ایران باستان) است که مردم با پشت سرگذاشتن سرمای شدید زمستان، نوید فرا رسیدن نوروز را جشن می گرفتند. *** نوروز در دلیجانمردم شهرستان دلیجان نیز نوروز را با شور و هیجان غیر قابل وصف جشن می‌گیرند. یکی از رسوم گذشته در این منطقه "هله هله " است. در این رسم که پنجاه روز ماند به عید انجام می شد، عده ای از جوانان در حالی که کوله هایی روی دوش خود داشتند، دور هم جمع می شدند. یکی از آنان لباس زنانه می پوشید و دیگری به نقش تگه ( بز) در می آمد و زنگوله های زیادی به کمر خود می بستند و در روستا به راه می افتند و با سر و صدا و شادی می خواندند: هله، هله، هو، هو صد به غله ، هو، هو. یعنی : صد روز به جمع آوری غله ( گندم و جو) مانده است. پنجاه روز به نوروز داریم. *** نوروز در محلاتدر محلات چند روز قبل از عید، مردم شروع به تمیز کردن خانه‌ها و شستن قالی‌ها می‌کنند، پنبه لحاف کهنه را دوباره حلاجی کرده و تمام خانه را آب و جارو می‌کنند. مردم این شهرستان از یکی از 2 هفته مانده به عید، عدس، نخود، ماش یا گندم سبز می‌کنند و در آخرین پنجشنبه سال بر سر مزار اموات خود رفته و سپس به دیدار کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، می‌روند و با خود گلاب، خرما و حلوا می‌برند. در روستای خورهه محلات قبل از تحویل سال عده‌ای به امامزاده حکیمه خاتون می‌روند و بعد به خانه خود رفته و پس از تحویل سال نیز مراجعت مجدد به امامزاده دارند و به این کار زیارت 2 ساله می‌گویند. مردم شهرستان دلیجان نیز نوروز را با شور و هیجان غیرقابل وصف جشن می‌گیرند، یکی از رسوم گذشته در این منطقه هله‌هله است، این مراسم 50 روز به عید مانده انجام می‌شد، عده‌ای از جوانان در حالی که کوله‌هایی روی دوش خود داشتند، دور هم جمع می‌شدند، یکی از آنها لباس زنانه می‌پوشید و دیگری به نقش تگه(بز) در می‌آمد و زنگوله‌های زیادی به کمر خود می بستند و در روستا به راه می‌افتاندند و با سر و صدا و شادی می‌خواندند: هله، هله، هو، هو صد غله، هو، هو یعنی 100 روز جمع‌آوری غله (گندم و جو) مانده است، 50 روز به نوروز داریم. در شهرستان محلات کاسه ماستی را در سفره می‌گذارند و اعتقاد دارند که ننه پیرزن می‌آید و انگشت به ماست می‌زند و بدین ترتیب ماست برکت پیدا می‌کند. در گذشته به جای سفره هفت سین در موقع تحویل سال سینی بزرگی مرسوم به مجمع را پر از بادام فندق پسته شیرنی، سبزی تخم‌مرغ رنگ شده، کشمش، نخودچی، گردو، انجیر خشک و آیینه و قرآن می‌کردند آنها معتقد بودند در موقع تحویل سال تخم‌مرغ در سینی تکان می‌خورد، حیوانات نشخوار می‌کنند و آب از حرکت می‌ایستد، هر کس در این وقت دعایی بکند، دعایش مستجاب می‌شود، آن‌ها به سفره هفت سین سرفه سال می‌گفتند. در دید و بازدید بعد از تحویل سال، کوچک‌تر‌ها به دیدن بزرگ‌ترها می‌روند و عید مبارکی می‌کنند و عیدی می‌گیرند*** نوروز در خمین آخرین روز سال علفه نام دارد، در این شب مردم شهر خمین سعی می‌کنند در همه اتاق‌ها چراغ روشن کنند. در روستای مکان در روز علفه مقداری علف سبز از کنار جوی آب می‌چینند و در طاقچه اتاق‌نشیمن می‌گذارند. در روستای خوگان در روز عرفه از کنار جوی آب مقداری علف سبز می‌چینند و بر سر در همه اتاق‌های منزل نصب می‌کنند و نیز بر روی بام خانه‌ای آتش روشن می‌کنند.در آغاز سعی می‌کنند بر روی بام خانه‌ای آتش روشن ‌کنند که در آن سال یکی از افراد خانواده‌اش مرده باشد. در این شب بچه‌ها پشت در خانه‌های روستاییان می‌آیند و از هر منزل تخم‌مرغ پخته و شیرینی می‌گیرند. در روستای دره شور در روز علفه مقداری علف از بیابان می‌چنیند و داخل طاقچه می‌گذارند و کنارش آیینه، قرآن و چراغ روشن می‌گذارند. به هنگام تحویل سال همه افراد خانواده در منزل بزرگ فامیل یعنی پدر یا پدر بزرگ خود جمع می‌شوند و دور سفره هفت سین می‌نشینند و قرآن می‌خوانند و گاه با حافظ نیز تفال می‌زنند.بر سر سفره‌های هفت سین انواع خوراکی‌ها مانند سبزی، سیر، سنجد، شیرینی، تخمه، نقل، کشمش، نخود، علف سبز، تخم‌مرغ رنگ شده، انواع میوه‌ها و آیینه قرآن و چراغ نفتی می‌گذارند و بعد از تحویل سال کوچک‌ترها دست بزرگ‌ترها را بوسیده و همه با هم روبوسی می‌کنند و عید را به یکدیگر تبریک می‌گویند، سپس بزرگ خانواده به هر یک از حاضرین دو عدد تخم مرغ و یک جفت جوراب و یا پول عیدی می‌دهد، پس از آن نیز به خوردن خوراکی‌های داخل سفره مشغول می‌شوند. پختن رشته پلو در شب عید بسیار مرسوم است.این امر اشاره به پیوستگی رشته زندگی و محبت‌ها دارد، در روستای دره‌شور از توابع شهرستان خمین در ظهر روز عید آشی به نام جودوغ می‌پزند و در شب عید غذای ویژه این شب یعنی سبزی پلو با ماهی، پخته می‌شود.در روستای برزیجان از توابع شهرستان محلات در مجمع‌ای گندم بو داده و تخم مرغ می‌گذارند و معتقدند که این غذاها متعلق به قره یا پیرزن است که در موقع عید می‌‌آید و سهم خود را برمی‌دارد، علاوه بر آن نان‌های سوراخ‌دار می‌پزند و داخل مجمع می‌گذارند تا پیرزن بیاید و از آن بخورد. در روستای قیدو از توابع شهرستان خمین، همه اهالی روستا با خود میوه و شیرینی می‌آورند و در مسجد محل جمع می‌شوند و مراسم دید و بازدید عمومی را آغاز می‌کند. معمولا تا سه روز رفتن به خانه بزرگ‌تر‌ها به صورت دسته جمعی ادامه می‌یابد و پس از آن هر یک از افراد یک روز را برای بازدید مشخص می‌کنند.*** نوروز در ساوهمردم ساوه ازابتدای ماه اسفند، با خانه تکانی و نظافت منازل خود به استقبال عید نوروز که در میان آنان سابقه‌ای چند هزار ساله دارد، می روند. در شب قبل از عید آیینی سنتی توسط زنان ساوجی انجام می‌شود، در این شب زنانی که نذر دارند نیت کرده و اسم خود را روی کاغد می‌نویسند و کاغذ را داخل بستو( کوزه سفالی) می‌اندازند، گاهی به جای نوشتن اسم، یک سکه، انگشتر و یا چیز دیگری را برای نشان داخل ظرف می‌اندازند، صبح روز بعد یکی از زنان مورد اعتماد در حالی که دعا می‌خواند هر یک از نشانه‌ها را بیرون آورده و بدین صورت هرکس به نیتش می‌رسد.در روستای آقچه ‌قلعه در این شب آیین شال سان ماخ اجرا می‌شود، در این شب جوان روستا به گروه‌های سه تا پنج نفری تقسیم می‌شوند، هر یک از گروه‌ها محدوده‌ای از منازل روستا را برای خود مشخص می‌کند و گروه‌ها به پشت بام‌خانه‌ها رفته و با استفاده از طناب، چارقدی که همراه دارند را به داخل ایوان خانه می‌فرستند، صاحب خانه که از این مراسم مطلع است و متوجه حضور آنها می‌شود، تخم‌مرغ، جوراب، پول و یا هر چیز دیگری را که از قبل آماده کرده است، داخل چارقد آنها می‌گذارد.در ایام نوروز در شهرستان ساوه همچون سراسر ایران، شور و نشاط خاصی حاکم بوده و همه چیز در حال تغییر و نو شدن و تازگی است. آنان با پخت و تهیه انواع شیرینی و آجیل ویژه عید، برای پذیرایی از مهمانان نوروز آماده می شوند. مردم این منطقه سپس با باور اینکه پوشیدن لباس نو در زمان حلول سال نو باعث فراوانی رزق و روزی حلال در طول سال می شود به خرید پوشاک نو و رفع نیازمندی‌های خود می‌پردازند. سبزی پلو با ماهی یا زرشک پلو با مرغ اغلب غذای خانواده‌های ساوه‌ای در شب تحویل سال نو است، بانوان و دختران جوان این دیار چند ساعتی قبل از تحویل سال نو، سفره هفت سین را می چینند و می‌آرایند. مردم متدین این شهر، پس از تحویل سال نو به زیارت امامزادگان حضرت سید اسحاق(ع) و سید علی اصغر(ع) و اهل قبور می‌روند و پس از آن دید و بازدید عید نوروز و سال نو آغاز می‌شود. یکی از آیین های جالب ایام نوروز در ساوه این است که در روز عید نوروز تازه دامادها به نو عروسان عیدی ویژه‌ای هدیه می‌دهند. از دیگر آداب و رسوم نوروز در شهرستان ساوه مراسم نوعید است که در این روز خویشاوندان و دوستان برای ادای احترام به خانه صاحبان عزا می‌روند و برای تازه در گذشته فاتحه می‌خوانند. در ایام نوروز بسیاری از بازی‌ها و ورزش‌های سنتی نیز انجام می‌شود. مراسم سیزده به در نیز از دیگر آداب مردم این دیار است که در روز سیزدهم نوروز برگزار می شود. مردم سبزه‌های نوروزی را در روز سیزده به در، با خود به دامان طبیعت می‌برند و در آب روان می‌اندازند تا ناپاکی و پلشتی را بشوید و با خود ببرد. در روستای قارلق از توابع نوبران ساوه نیز رسم است همانند سایر اقوام ایرانی با نزدیک شدن نوروز اقدام به تمیز کردن خانه و وسایل زندگی خود کرده و در صورت امکان وسایل و لباسشان را عوض می‌کنند. خانواده ها با فرا رسیدن سال نو برای تبریک گفتن نوروز به منزل یکدیگر می‌روند. با اینکه فرا رسیدن نوروز نوید رسیدن بهار را پس از زمستان بسیار سرد و سخت می داد اما در روستای قارلق به دلیل طولانی بودن فصل زمستان هنوز بساط کرسی برقرار است و گرمای آن و دور هم نشستن و صحبت از زمستان طولانی و صرف تنقلات روز عید لذت خاصی دارد. در نوروز روی کرسی سفره‌ای پهن می‌کردند و درون سفره تنقلاتی مانند کشمش (از نوع سایه خشک که بسیار خوشمزه بود)، مغز بادام، مغز گردو، باسلق، اگیردک و تخم مرغ رنگ شده به همراه سبزه می‌گذاشتند. بزرگترها دور کرسی می‌نشستند و در باره تلاش و کوشش خانواده در نگهداری از احشام و سختی تامین علوفه آنها و سایر مشکلات زمستان سخت صحبت می‌کردند. کودکان نیز به بازی خود در کنار کرسی مشغول بودند و به مناسب عید به آنها یک یا دو تخم مرغ رنگ شده عیدی می‌دادند. بچه‌ها نیز پس از خاتمه مهمانی در کوچه‌ها با یکدیگر به بازی تخم مرغ شکستن می‌پرداختند. بازی تخم مرغ شکستن بدین صورت بود که یکی از بچه ها تخم مرغ را در میان مشت دست خود می‌گرفت بطوریکه قسمت انتهائی تخم مرغ بیرون می‌ماند و نفر دیگر با نوک تخم مرغش ضربه‌ای به تخم مرغ دیگر می‌زد در صورت شکستن تخم مرغ حریف، تخم مرغ به وی تعلق می‌گرفت و این بازی با بچه‌های دیگر نیز ادامه داشت و همه دور هم از این بازی و رسیدن بهار که بازی در بیرون از خانه و در کوچه را امکان پذیر می‌کرد لذت می‌بردند.*** سیزده بدر در استان مرکزی در روز سیزدهم فروردین یا سیزده بدر مردم از خانه ها بیرون می روند و در دشت های اطراف و روستا ها به بازی و شادی می پردازند. در این روز سبزه هایی را که مدت 13 روز عید در خانه نگه داشتند داخل آب روان می اندازند و دختران با آرزوی ازدواج سبزه گره می زنند. در شهر خمین مردم به کوه بوجه یا کوه سلطان می روند و پس از صرف ناهار جوانان در صحرا بازی می کنند و غروب به خانه های خود بر می گردند. گذاشتن گل‌های خوشبو در فضای خانه، زیارت اهل قبور و شهدا در آخرین پنجشنبه و شب جمعه سال، دادن خیرات و روشن کردن شمع و چراغ ار آیین‌های تاریخی این منطقه است. جنب و جوش برای تهیه لباس نو، خرید آجیل و شیرینی، چیدن سفره هفت‌سین و کنار گذاشتن کمک برای فقرا و ایتام هنگام تحویل سال نو از دیگر سنت‌های رایج در استان مرکزی است.بیش از دو هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 850 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.6991/3075/ خبرنگار: معصومه ابراهیمی*** انتشاردهنده: حسین مهدی زاده اصفهانی

29/12/1395

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ایرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 19]