نگاهی به بنای تاریخی بقعه هارونیه در مشهد

واضح آرشیو وب فارسی:ایرنا: نگاهی به بنای تاریخی بقعه هارونیه در مشهد مشهد - ایرنا - بقعه هارونیه بنایی ارزشمند از جنبه های تاریخی و معماری در نزدیک آرامگاه فردوسی و منطقه باستانی توس جزو آثار برجسته و جذاب برای گردشگران و تاریخ دوستان داخلی و خارجی در سفر به مشهد است.

نگاهی به بنای تاریخی بقعه هارونیه در مشهد

هارونیه بنایی ناشناخته و پررمز و راز و یگانه اثر برجای مانده از شهر باستانی طوس است. این بنا در 25 کیلومتری شمال‌غربی مشهد در حاشیه غربی جاده مشهد - توس و ورودی شهر توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع ‌شکل است. فضاهای داخلی آن شامل ورودی ایوان، چهار شاه ‌نشین، گنبدخانه و سهاتاق فرعی می باشد که تمامی آنها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌ شکل بزرگی نیز طبق نقشه اولیه بنا رو به‌روی ایوان ‌هارونیه طراحی و ساخته شده است.بنای هارونیه چشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است که از توس بر جای مانده، این بنا تا حدود 100 سال پیش ویرانه‌ ای بی ‌نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سالهای 1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را "زندان هارون یا بقعه هارونی" نامیدند. حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچگونه شباهتی به زندان ندارد بلکه طبق مستندات تاریخی نیز نمی‏توان هیچگونه ارتباطی بین این اثر و هارون ‏الرشید خلیفه عباسی یافت زیرا هارون سال ‏193هجری قمری جان باخت در حالی که اصل بنا را با توجه به شکل معماری از دوره ایلخانی(قرن هشتم هجری) می‏دانند که بخشهایی در دوره تیموری به آن افزوده شده است.از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معماری بنا به معماری رازی(چهارمین و در عین حال کامل‌ترین سبک در شیوه‌های معماری ایران) این بنا را مربوط به قرن ششم هجری می‏دانند.در حفاریها سال 1354 در این بنا ضمن پیدا شدن سفال‌های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی لایه ای بسیار قطور از سنگ و ملاط ساروج که یادآور پی‌ بنای آتشکده‏های ساسانی است مشاهده شد. آثار به‌دست آمده نشان می‌دهد پی این بنا سابقه‏ای خیلی پیشتر از قرن ششم داشته است.بررسی سفرنامه‏ ها و نوشته ‏های جهانگردان و پژوهشگران داخلی و خارجی که از حدود 100 سال پیش تاکنون در نوشته ‏های خود به این بنا اشاره کرده‏اند نیز نشان می‌دهد تنها عوام و مردم بومی بودند که بنا را نخست نقاره ‏خانه و سپس زندان هارون نامیدند و در پی آن نام "گنبد هارون و هارونیه " هم بعدها بکار برده شد.درباره هدف از احداث بنا و کاربری آن نیز اختلاف ‏نظر وجود دارد. برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می‏دانند(قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می‏دانند که بعد از ورود مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است. از آنجا که در قسمت ‏شمالی بنا یک ردیف اتاق دیده می ‏شود این پرسش در ذهن بیننده جرقه می زند که این مکان باید محل تدریس و علم‌آموزی بوده باشد. با این فرضیه می توان ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریافت زیرا وی پس از آنکه تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در توس ماند و همانجا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه‏ای برای طلاب دایر کرد و شبانه‏ روز خویش را به عبادت خدا و خدمت‏ به خلق می‏گذراند.امام محمد غزالی هنگامی که سرگرم این کار بود اجلش فرا رسید و در طابران توس که موطن وی بود بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پایان مرمت بقعه هارونیه سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ مقبره‏ای به عنوان یادبود این عالم بزرگوار در جلو بنا نصب کرده است. عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی هارونیه را خانقاه خواجه عثمان‌ بن ‌هارون استاد معین ‏الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می‏داند که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران توس ساخته است.وی این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می‏کند زیرا مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به توس سفر کرده‏اند مدفن غزالی را خارج از باروی شهر در قبرستان عمومی ذکر کرده‏اند حال آنکه طبق برخی منابع مکتوب هارونیه داخل حصار توس قرار داشته است.تحقیق در موقعیت دقیق شهر توس عهد غزنوی و سلجوقی یا طابران و اختلاف محل آن با توس در دوره مغول که به دست پسر تیمور ویران شد و تطبیق حاصل تحقیق بر زمین‌های کنونی توس ویران ممکن است محل مدرسه و خانقاه غزالی را به مقبره کنونی فردوسی نزدیک‌تر از محلی نشان بدهد که امروز در آن جا نشان قبر غزالی را باید جست.بنابراین لازمه روشن ‌شدن آن حفاریهای گسترده باستانشناسی در ویرانه‏های توس است. همچنین گفته شده اوایل نیمه سده هشتم هجری یکی از سادات معتبر ولایت توس به نام امیر نظام‌الدین علی این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدالله غرجستانی ساخته است.از مجموعه یافته‌های تاریخی و خصوصیات معماری بنا و شباهت‏ سبک آن به سبک رازی و مقایسه با نمونه‏های مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌ سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره ‌بودن بنا بسیار منطقی‌ تر به نظر می‌رسد. غیر از خصوصیات معماری، طاق کوچکی که در ضلع شمالی بنا وجود دارد و جمله "الدنیا ساعه" که بر روی گچبری آن منقوش است خود دلیل دیگری بر مقبره‌ بودن بناست‏ زیرا این جمله را فقط در مقبره ‌ها بکار می‏برند.هر چند حفاری که در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص ‌شدن پی بناهایی که در مجاورت آن وجود داشته این گمان را که این مکان بخشی از یک مجموعه معماری بوده تقویت می‏کند.تمام بنای هارونیه آجری است و هیچگونه تزیین کاشی در آن بکار نرفته است. این بنا به ‌صورت چهارضلعی است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسی نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالی 19.5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28متر و ضلع غربی ‏29 متر است.ارتفاع گنبد از کف بنا 26 متر، ارتفاع ایوان 21 متر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت ‏شمالی 11متر، طول و عرض گنبدخانه 12 در 12 متر و ارتفاع کمرپوش بنا از کف ‏9 متر است. دارای یک ورودی در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزیینات کاشی و بطور کامل آجری و نیز گنبدخانه‏ای می باشد که در سطح وسیعی پوشیده است.چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌‏ها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی قرار دارد و درون گنبد ساده است. مقرنس ‌کاریهایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبدخانه دیده می‏شود.بقعه هارونیه بخاطر اندازه و انفراد و حجم جمع ‌و ‌جورش بنایی بسیار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به یاد می‏آورد. مقایسه این دو بنا با بنای جبل سنگ (گنبد جبلیه) در کرمان که از قرن هفتم‌‌ هجری قمری است و روشن‌تر از دو بنای یاد شده، خصلت‏ ساسانی در آن آشکار است پیشرفت معماری را مدنظر قرار می‏دهد. قاعده مدور گنبد که بیشتر در دوره‏های پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنه‏ای بود، دارای رواق‌هایی است که دهلیزهای آنها با آجر چینی‏های مشبک تزیین شده و بدین طریق بدون اینکه چیزی از سادگی کل بنا بکاهد صلابت‏ حجم آن را تعدیل کرده است.استان خراسان رضوی دارای 1540 اثر تاریخی ،فرهنگی و معنوی ثبت شده در فهرست آثار ملی است.7496/1858**خبرنگار: آرزو جاودانی **انتشاردهنده: حسین کریم زاده

28/12/1395

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ایرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 33]