تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1833289531
فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی - بخش دوم و پایانی آینده‌نگاری مطالعات انقلاب اسلامی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی - بخش دوم و پایانی
آینده‌نگاری مطالعات انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی ایران به عنوان آخرین انقلاب قرن بیستم و انقلابی منحصر به فرد از نظر ریشه‌های تاریخی، خاستگاه نظری و فلسفی و نیز از نظر دامنه و عمق تأثیرگذاری در چهار دهه پس از رخداد آن، منشأ تأملات علمی و فلسفی و مطالعات پژوهشی گسترده‌ای بوده است.
بخش دوم و پایانی تمایز حوزه مطالعات «انقلاب اسلامی» و حوزه مطالعات «جمهوری اسلامی ایران» اگر چه استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم ترین و ماندگارترین دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران بوده و در فرآیند تکاملی انقلاب اسلامی ایران ـ به عنوان یک جریان و فرآیند ـ مرحله‌ای مهم محسوب می‌گردد، ولی این امر نباید موجب یکی دانستن دو حوزه مطالعاتی و پژوهشی «انقلاب اسلامی» و «جمهوری اسلامی» گردد. هر چند برخی مسائل مشترک بین این دو حوزه مطالعاتی وجود دارد، ولی اولاً اکثر مسائل و موضوعات این دو حوزه متفاوت‌اند و ثانیاً مسائل مشترک این دو حوزه مطالعاتی، هر یک از منظری متفاوت با دیگری بررسی و تحلیل می‌شود. مسائلی همچون تحولات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در ایرانِ پس از انقلاب اسلامی، روابط بین‌المللی ایران با سایر کشورها، فراز و نشیب‌های سیاسی ناشی از گرایش‌های دولت‌ها و دوره‌های مختلف مجلس شورای اسلامی، از موضوعات حوزه مطالعات جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. اگر چه همچنان انقلاب اسلامی ـ به عنوان یک گفتمان و نیز به عنوان یک جریان ـ این موضوعات را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، ولی این تأثیرگذاری موجب تلقی واحد از این دو حوزه مطالعاتی نمی‌شود. به بیان دیگر، برخی یا بسیاری از مسائل «انقلاب اسلامی ایران» و «جمهوری اسلامی ایران»، در مصادیق واحدی تبلور پیدا می‌کند ولی در تحلیل و مطالعه علمی، لزوماً از منظر واحدی مطالعه نمی‌شود. در دیگر علوم و حوزه‌های مطالعاتی نیز این مطلب آشکار است. مثلاً حوزه علم کلام و دانش فلسفه دو حوزه مطالعاتی و علمی متفاوت است، گرچه بسیاری مسائل مشترک هم در این دو دانش وجود دارد که دارای مصداق عینی واحدی است. همچنین دانش حقوق و دانش فقه در عین حال که مسائل مشترک فراوان دارند، ولی به سبب تفاوت در مبادی، روش، هدف و رویکرد، دو حوزه مطالعاتی محسوب می‌شوند. بنابراین، حوزه مطالعات «انقلاب اسلامی» را نباید با حوزه مطالعات «جمهوری اسلامی ایران» یکی دانست. اکنون به برخی از مهم ترین سرفصل‌ها و موضوعات کلانی که در حوزه «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» باید بدان پرداخته شود، اشاره می‌کنیم و توضیحاتی را ارائه می‌دهیم. 1. نظام مسائل حوزه مطالعات انقلاب اسلامی ترسیم نظام جامع مسائل و مباحث و موضوعات مطالعات انقلاب اسلامی، مستلزم ارائه طبقه‌بندی‌های منطقی و حتی المقدور قیاسی است که بتواند جامعیت و مانعیت آن را تضمین کند. اگر چه در برخی موارد چاره‌ای جز شیوه استقرا نیست، اما در مواردی می‌توان شیوه قیاسی و سَبر و تقسیم منطقی را اتخاذ کرد. مسائل و موضوعات مطالعات انقلاب اسلامی از انواع طبقه‌بندی‌های ذیل قابل استنتاج است: الف) موضوعات مرتبط با «انقلاب» ـ به طور کلی و صرف‌نظر از مصداق «انقلاب اسلامی» یا «انقلاب اسلامی ایران» و به عنوان یک مقوله سیاسی، اجتماعی، علمی، ... ـ موضوعات مرتبط با «انقلاب اسلامی»، موضوعات مرتبط با «انقلاب اسلامی ایران» و موضوعات مرتبط با تحرکات و پویش‌های اجتماعی ـ سیاسی سایر جوامع یا کشورهای اسلامی [و نیز غیر اسلامی] که تحت تأثیر «انقلاب اسلامی» یا «انقلاب اسلامی ایران» شکل گرفته یا متحول شده‌اند. ب) انقلاب اسلامی به مثابه یک «رویداد تاریخی» در سال 1357، انقلاب اسلامی به مثابه یک «فرآیند جاری» در تحولات و معادلات روابط بین‌الملل در طول دهه‌های پس از رویداد انقلاب اسلامی، انقلاب اسلامی به مثابه یک «گفتمان» در برابر گفتمان تجدد غربی که اومانیسم، لیبرالیسم و سکولاریسم را به چالش کشیده و الگوی جامعه‌سازی بدیل و جایگزین را ارائه می‌دهد. ج) رهیافت‌های مختلف بر اساس دیسیپلین‌های علمی حاکم بر مطالعات انقلاب اسلامی [در هر یک از شقوق پیش‌گفته در بخش «الف» و «ب»] که بر حسب یک پیش‌فرضِ غالباً مقدر و ناآشکار، مطالعات انقلاب اسلامی را از سنخ مسائل این دانش‌ها فرض می‌کند. این رهیافت‌ها به شرح ذیل است: ـ مطالعات انقلاب اسلامی به عنوان یک موضوع از شاخه «علوم سیاسی» یا «جامعه‌شناسی سیاسی»؛ ـ مطالعات انقلاب اسلامی به عنوان یک موضوع از مطالعات فرهنگی در ذیل دانش «جامعه‌شناسی»؛ ـ مطالعات انقلاب اسلامی به عنوان یک موضوع «تاریخی»؛ ـ مطالعات انقلاب اسلامی با نگرش اقتصادی؛ (1) ـ مطالعه انقلاب اسلامی به عنوان یک مقوله دینی و یک مسئله «کلامی یا فقهی» در چارچوب تفکر و مبانی اسلامی که با روش مطالعات کلامی و یا فقهی بررسی و تحلیل می‌شود؛ ـ مطالعه انقلاب اسلامی به عنوان یک موضوع «فلسفی» و از منظر هستی‌شناختی آن که رویکردهای عرفانی به انقلاب اسلامی نیز در همین جا قابل بررسی است؛ ـ مطالعه انقلاب اسلامی به عنوان یک مسئله «روانشناختی» و به ویژه از منظر دانش روانشناسی اجتماعی. رهیافت‌هایی که سنخ مطالعات انقلاب اسلامی را بینا رشته ای یا چند رشته‌ای فرض می‌کنند، باید رشته‌های اصلی مورد نظر خود را از میان رشته‌ها و شاخه‌های فوق مشخص کنند. نمی‌توان و نباید به علت اتخاذ رویکرد بینا رشته‌ای یا چند رشته‌ای، از پاسخ به این سؤال طفره رفت که کدام یک از رشته‌ها و شاخه‌های دانش‌های شناخته شده و تعریف شده فوق مدنظر می‌باشد؟ به نظر می‌رسد موضوعاتِ چهارگانه بخش «الف» با رویکردهای سه گانه بخش «ب» و رهیافت‌های هفت گانه بخش «ج»، نظام مسائل حوزه مطالعات انقلاب اسلامی را رقم می‌زند. بی‌توجهی برخی محققان به این طبقه‌بندی موجب خلط مسائل حوزه مطالعات انقلاب اسلامی شده و ابهام‌ها و پرسش‌های فراوانی را ایجاد می‌کند. به عنوان مثال، سخن از گفتمان انقلاب اسلامی به عنوان یک اندیشه برگرفته از اسلام ناب محمدی| که در انقلاب اسلامی ایران مطرح شد و یا تأمل در جریان انقلاب اسلامی به عنوان یک واقعیت تحول‌گرای مستمر نباید با رویداد انقلاب اسلامی که در 22 بهمن 1357 رخ داد، خلط شود. ابتدا با تلفیق موضوعات و رویکردها می‌توان حوزه‌های مطالعاتی قابل مطالعه را با توجه به موضوع و رویکرد استخراج کرد و سپس بررسی کرد که هر یک از آنها با کدام رهیافت قابلیت مطالعه و پژوهش را داراست. بدین ترتیب فهرستی از نظام مسائل کلان حوزه مطالعات انقلاب اسلامی به دست می‌آید. موضوع/رویکرد انقلاب انقلاب اسلامی انقلاب اسلامی مقید به یک کشور یا منطقه جغرافیایی انقلاب اسلامی ایران انقلاب‌ها یا تحولات اسلامی سایر جوامع و کشورها به عنوان رویداد + + + + به عنوان جریان - + + ؟ به عنوان گفتمان - + - - «جدول شماره 2» توضیح اینکه «انقلاب اسلامی» اساساً یک رویداد نیست، بلکه یا به عنوان یک جریانِ عینی تاریخی می‌تواند مورد مطالعه قرار گیرد و یا به عنوان یک گفتمان. البته «انقلاب‌های اسلامی» یک صنف یا گروهی از انقلاب‌ها هستند که در ابتنا بر اندیشه‌های اسلامی با هم مشترکند. همچنین «انقلاب» بماهو، یک نوع رویداد اجتماعی است که می‌تواند مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد، اما لزوماً یک جریان یا گفتمان نیست. انقلاب‌ها و تحولاتِ انقلابی برخاسته از اندیشه‌ها و انگیزه‌های اسلامی که در کشورها یا مناطق جغرافیایی رخ می‌دهد، یک واقعیت عینی اجتماعی و تاریخی است که هر کدام به مثابه یک رویداد و مجموعه آنها نیز به عنوان مجموعه‌ای مشابه از انقلاب‌ها قابل مطالعه و بررسی است. ولی اینگونه نیست که همه آنها لزوماً به عنوان یک جریان مستمر و اثرگذار قابل تحلیل باشند. البته «انقلاب اسلامی ایران» اینگونه بوده است، اما در مورد تحولات اسلامی سایر کشورها ـ مثلاً انقلاب اسلامی مصر یا بحرین ـ هنوز نمی‌توان پاسخ روشنی داد. البته اینکه تحولات یک کشور یا جامعه اسلامی، انقلاب اسلامی دانسته شود، بستگی به شاخص‌هایی دارد که در مطالعات انقلاب اسلامی به مثابه یک گفتمان به دست می‌آید. ممکن است با برخی تعریف‌ها از «انقلاب اسلامی» نتوان تحولات فلان کشور را انقلاب اسلامی دانست، هر چند مردم و رهبرانشان قائل به آن باشند و بالعکس. ممکن است رهیافت مقایسه‌ای به عنوان یک رهیافت مستقل پذیرفته نشود؛ چراکه مطالعات مقایسه‌ای ـ که به اشتباه به مطالعات تطبیقی مشهور است ـ یک روش مطالعه و تحلیل مسائل انقلاب‌هاست و نه یک رهیافت مستقل، اما در عین حال به دلیل اهمیت و حجم آن، می‌توان آن را یک رهیافت تلقی کرد. همچنین برخی مسائل ذیل رهیافت دینی یا رهیافت فلسفی، ممکن است صبغه سیاسی، فرهنگی یا اقتصادی داشته باشد و از این جهت هم‌پوشانی‌هایی در مباحث ذیل رهیافت‌ها دیده شود. این هم نکته قابل اغماضی است؛ چراکه در رهیافت‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی رویکرد علمی محض غالب است و نه رویکرد دینی یا فلسفی. در مورد امکان مطالعه برخی از موضوعات از منظر برخی رهیافت‌ها، تردید وجود دارد؛ چراکه تاکنون پژوهشی در آن صورت نبسته است، اما در عین حال نمی‌توان به صورت قطعی آن را ممتنع دانست. ضمن اینکه حوزه‌های مطالعاتی فوق، علاوه بر آنچه بیان شد می‌تواند توسعه یابد و با پیشرفت و تعمیق مطالعات انقلاب اسلامی، رهیافت‌های جدیدی به آنها اضافه شود. رهیافت‌هایی از قبیل فناوری اطلاعات و ارتباطات، فلسفه‌های مضاف از قبیل فلسفه اجتماع، فلسفه سیاست، فلسفه دین و ... رهیافت‌هایی است که مطالعه برخی از موضوعات با آن منظر مقدور است و در آینده می‌توان بدان پرداخت. موضوعات/رهیافت‌ها انقلاب انقلاب اسلامی (جریان بیداری اسلامی) انقلاب اسلامی (گفتمان) انقلاب اسلامی ایران (رویداد) انقلاب اسلامی ایران (جریان) تحولات انقلابی سایر کشورها (رویداد) جامعه شناختی / اجتماعی سیاسی + + + + + + فرهنگی + + + + + + اقتصادی + - + + - + تاریخی + + + + - + روانشناختی + - - + - + دینی (فقهی ـ کلامی) + + + + + + فلسفی + ؟ + + ؟ + مقایسه ای + + + + + + «جدول شماره 3» رهیافت‌های هشت گانه فوق رهیافت‌های اصلی‌اند. ولی با تلفیق دو یا چند رهیافت ممکن است بتوان به رهیافت‌های فراوان بینا رشته‌ای و میان‌رشته‌ای دست یافت. البته رهیافت‌های هشت گانه دارای قلمروهای مشتـرک هم هستنـد و از جهـت شمـول و سطـح تحلیـل، تفاوت‌هایی دارند؛ چـر اکه به شیوه استقرایی و ـ تا حدودی ـ ناظر به رهیافت‌هایی که در پژوهش‌های مرتبط با انقلاب اسلامی اتخاذ شده، شمارش شده‌اند. مثلاً در رهیافت مقایسه‌ای، ممکن است مقایسه با اولویت یا محوریت یک یا چند بُعد از ابعادی که در سایر رهیافت‌ها مطرح است، انجام پذیرد. تعریف و تحدید اجمالی موضوعات لازم است برای موضوعات شش گانه‌ای که با تلفیق موضوعات بخش «الف» و رویکردهای بخش «ب» از طریق جدول شماره یک به دست آمد، توضیحی کوتاه ارائه شود تا در ارائه تفصیلی نظام مسائل و موضوعات، مرزهای مفهومی این موضوعات رعایت گردد. انقلاب: انقلاب در اصطلاح، مترادف با «Revolution» به معنای دگرگونی دفعی و سریع در نظام سیاسی جامعه و شیوه‌ای از شیوه‌های سقوط رژیم پیشین تلقی می‌شود. (زارع، 1379: 58) این معنای حداقلی انقلاب است که غالباً با قید توأم بودن با خشونت همراه است. (عمید زنجانی، 1376: 10) انقلاب به این معنا به‌عنوان یک «رویداد» که در مباحث کلاسیک اندیشه اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است، (شفیعی‌فر، 1378: 45) قابلیت دارد که با رهیافت‌های هشت گانه (جدول شماره دو) مورد مطالعه قرار گیرد. طبعاً مسائل و ریز موضوعاتی که ذیل هر یک از این رهیافت‌ها درباره مقوله «انقلاب» مطرح می‌شود، بخشی از مطالعات انقلاب اسلامی را تشکیل می‌دهد. چیستی و چرایی و چگونگی این پدیده در جوامع بشری غالباً با رهیافت سیاسی یا تاریخی تبیین می‌شود، ولی سایر رهیافت‌ها هم اهمیت کمی ندارند و لذا مطالعات انقلاب پژوهی، دارای زمینه بسط و تعمیقی ـ بسیار بیش از آنچه تاکنون انجام پذیرفته است ـ می‌باشد. رهیافت مقایسه‌ای در این موضوع، به معنای مقایسه علمی و نظری نظریات گوناگون با رهیافت‌های مختلف و دستیابی به یک نظریه جامع و فرانگر به موضوع انقلاب است. در اینجا «انقلاب» به عنوان یک «رویداد» مطرح است نه به عنوان یک جریان مستمر یا گفتمان، لذا کسانی که معتقدند باید از انقلاب دائمی به عنوان واقعیتی مشکک و متدرج دست شست، (زارع، 1379: 12) به این معنای انقلاب نظر داشته‌اند، وگرنه در موضوع انقلاب اسلامی به عنوان یک گفتمان ـ که بیشتر صبغه فلسفی و کلامی دارد ـ نمی‌توان استمرار و دوام آن را انکار یا نفی کرد. انقلاب اسلامی به عنوان یک گفتمان: «گفتمان» عبارت است از دیدگاه و نظریه‌ای که در ذهنیت عمومی جامعه استقرار یافته و توافق و همراهی بخش مؤثری از جامعه را در مقطع زمانیِ معینی جلب کرده باشد. گفتمان‌ها از نظر دوران اعتبار، حوزه نفوذ و گستره شمول یکسان نیستند. برخی گفتمان‌ها، تنها ناظر به بخش محدودی از زندگی انسان‌ها و برخی ناظر به بخش گسترده‌ای است. برخی گفتمان‌ها، ملی یا محلی‌اند و برخی جهانی. انقلاب اسلامی به مثابه یک گفتمان، دیدگاه و نظریه‌ای بدیع و کارآمد در باب عرصه اجتماع و سیاست را ایجاد کرد که در برابر گفتمان غالب و رایج غرب استعمارگر توانست جای خود را باز کند و حوزه نفوذ عمیقی را برای خود فراهم سازد. گفتمان انقلاب اسلامی، دیدگاه توجیه کننده سلطه کشورهای قوی بر کشورهای ضعیف را به چالش کشید و انگاره «پذیرش سلطه» را به «مقاومت در برابر سلطه» تغییر داد. دیدگاه انزوا و عدم کارآمدی اسلام را نفی کرد و اسلام‌گریزی را به اسلام‌محوری تبدیل کرد. دیدگاه خودباوری و شعار «ما می‌توانیم» را جایگزین خودباختگی مسلمانان در برابر غرب و شرق ساخت. یأس و افسردگی را به امید و نشاط تبدیل کرد و بالاخره در برابر گفتمان سکولاریستی غرب، گفتمان جدیدی را که برخاسته از تفسیر درست از اسلام ناب محمدی| بود، در ذهن و دل مسلمانان ایجاد کرد. انقلاب اسلامی به عنوان یک گفتمان، «آیینه‌ای است که خورشید اسلام در آن بازتاب یافته است». این تعبیر از رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است و در برابر گفتمان مدرنیته، نظام فکری متقن و روشن و نظریه جامعی را برای پیشرفت همه‌جانبه و تعالی‌جویانه بشر معاصر ارائه می‌دهد. هنگامی که سخن از صدور انقلاب به میان می‌آید، انقلاب به عنوان یک گفتمان مدنظر است که با اتکای به منطق جذاب خود دل‌ها را تسخیر و ذهن‌ها را قانع می‌کند. گفتمان انقلاب اسلامی، هیچ قید جغرافیایی و تعلق ملی را نمی‌پذیرد و با همه جوامع آزاده و مسلمان و انسان‌های بیدار و دغدغه‌مند، رابطه فکری و عاطفی یکسانی را برقرار می‌سازد؛ چراکه از جنس فکر و نظر است و فکر و نظر مقوله‌ای مستقل از ملیت و سرزمین و جغرافیا است. انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک رویداد: هنگامی که از «انقلاب» به عنوان یک رویداد سخن به میان می‌آید، منظور یک پدیده اجتماعی نوعی است در برابر شورش، رفرم و یا کودتا و یا هر پدیده دیگری که بهگونهای موجب انتقال قدرت می‌شود، اما نه در قالب و شکل «انقلاب». لیکن «انقلاب اسلامی» به عنوان یک رویداد به دو معنا می‌تواند تصور شود: یکی به معنای انقلاب‌هایی که بر اساس باورها و ارزش‌ها و انگیزه‌های اسلامی، در برابر انقلاب‌های کمونیستی و مارکسیستی یا انقلاب‌های ملی‌گرایانه و یا انقلاب‌های لیبرالیستی شکل گرفته‌اند. در این کاربرد مراد از «انقلاب اسلامی»، نه یک رویداد تاریخی بلکه مجموعه انقلاب‌های اسلامی است که یک صنف و گروه خاصی از انقلاب‌ها را تشکیل داده و تحت ضوابط مشترکی قابل تحلیل و بررسی علمی‌اند. ولی معنای دیگر انقلاب اسلامی به عنوان یک رویداد موردی، یکی از انقلاب‌های اسلامی و پدیده‌ای مشخص است که در زمان و سرزمین مشخص روی می‌دهد (صدیقی، 1357: 106) و نمی‌تواند فارغ از قید زمانی و مکانی باشد؛ چراکه رویداد اجتماعی مشخص، در زمان و مکان و موقعیت خاصِ منحصر به فرد خود رخ می‌دهد. بنابراین حتی زمانی که از انقلاب تکاملی اسلام به عنوان یک رویداد بحث می‌شود، منظور حادثه بزرگ و سرنوشت‌سازی است که در آغاز قرن هفتم میلادی در شبه جزیره حجاز و از شهر مکه آغاز شد. (فارسی، 1357) هر چند دامنه تأثیرگذاری و عمق این انقلابِ منحصر به فرد بسیار عظیم و گسترده بود، اما رویدادی بود مقید به زمان و مکان. انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک رویداد نیز حادثه مهم سیاسی و اجتماعی‌ای است که نخستین جرقه‌های آن از 15 خرداد 1342 آغاز شد و شعله‌های فروزان آن در 22 بهمن 1357 رژیم شاهنشاهی و دودمان مستبدانِ وابسته و فاسد پهلوی را نابود ساخت و نظام سلطنتی را در ایران به نظام جمهوری اسلامی تغییر داد. «انقلاب اسلامی ایران» به عنوان یک رویداد، موضوع تحلیل‌ها و پژوهش‌های گسترده‌ای درباره پیشینه، زمینه‌ها، علل، عوامل، فرآیند، آثار، نتایج و پیامدهایی است که تنها ناظر به این رویداد است. این رویداد به عنوان یک «حادثه اجتماعی و سیاسی»، اکنون جنبه تاریخی پیدا کرده است. اگر چه به عنوان یک «جریان» می‌توان از استمرار و تحولات بعدی و وضعیت آینده آن سخن گفت. بخشی از «مطالعات انقلاب اسلامی» ناظر به تبیین انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک رویداد خاص متعلق به زمان خود است که به عنوان یک پدیده تاریخی ـ همچون پدیده مشروطیت ـ مورد تأمل قرار می‌گیرد. انقلاب اسلامی به عنوان یک جریان: یک جریان فکری ـ سیاسی عبارت است از طیف گسترده فکری، اعتقادی، سیاسی و ایدئولوژیک که از مبدأ، مسیر و مقصد ثابت و واحدی برخوردار بوده، در متن تحولات اجتماعی و فکری به گونه‌ای تأثیرگذار درحال پیشرفت و حرکت باشد. (اقتباس شده از: دارابی، 1388: 41) ریشه و پیشینه جریان انقلاب اسلامی به آغاز بعثت پیامبر اکرم| و حرکت تحول آفرینی که اسلام پایه‌گذاری کرد برمی‌گردد. این جریان در قرن اخیر امواج جدیدی را ایجاد کرد که به عنوان نهضت‌های اسلامی یا اصلاح‌طلبی اسلامی نامیده شد. (مطهری، 1375: 7) دور جدید این امواج که در پی استمرار امواج پیشین موجب تغییراتی شگرف و اعجاب‌انگیز در ساختار سیاسی برخی کشورهای اسلامی شد، جریان «بیداری اسلامی» است که هنوز دامنه تأثیر و گسترش آن ادامه دارد. 2. ارتباط حوزه مطالعات انقلاب اسلامی با علوم و حوزه‌های مطالعاتی همگن و هم‌سنخ تاکنون مطالعات انقلاب اسلامی، میهمان یا مستأجر علوم و دانش‌های رایج بوده است. این میهمانی یا اجاره‌نشینی تا کی قرار است ادامه یابد؟ این دانش‌ها که مبانی برخی از آنها به طور واضح با مبادی، مبانی و مدعیات انقلاب اسلامی هیچ سازگاری ندارد، چگونه از این میهمان ناخوانده پذیرایی کرده و آن را در کجا نشانده‌اند؟ چون قالب‌های نامتناسب این دانش‌ها برازنده قامت انقلاب اسلامی نبوده است، غالباً تحلیل‌های علمی با وقایع و حقایق عینی سازگاری نداشته و پیش‌بینی‌ها درست از آب در نیامده است. عمده تلاش‌های علمی صرف تطبیق انقلاب اسلامی با نظریه‌ها و چارچوب‌های رایج شده تا تولید نظریه درخور ابعاد انقلاب اسلامی. بنابراین باید به تأسیس دانش جدیدی به عنوان «انقلاب شناسی» بیاندیشیم که با بهره‌برداری‌های نظام‌مند از دانش‌های پیش‌گفته، مبادی تصوری و تصدیقی و اصول موضوعه خود را بر اساس اندیشه انقلاب اسلامی تدوین و تنقیح کند و روش پژوهشی متناسب را برای مطالعات انقلاب اسلامی و پاسخ به مسائل آن و تبیین موضوعات مرتبط ـ که در بخش «الف» و «ب» بیان شد ـ ارائه دهد. اگر یکی از کارکردهای فلسفه هر علمی آشکار ساختن کاستی‌ها و خلأهای آن است، (نصیری، 1385: 166) در فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی، مهم ترین خلأ این حوزه مطالعاتی را باید فقدان دانش و دیسیپلین متناسب و راهگشا دانست. این دانش ذیل جامعه‌شناسی، روانشناسی اجتماعی، تاریخ، کلام، فقه، فلسفه، ... قرار نمی‌گیرد، اگر چه ممکن است از هر کدام به نحوی استفاده کرده باشد. ممکن است تصور شود که «جامعه‌شناسی اسلامی» یا «علم اجتماع اسلامی» می‌تواند این نقش را بر عهده گیرد، ولی این تصور بر مبنای پیش‌فرضی استوار است که انقلاب اسلامی را به یک پدیده اجتماعی محض تقلیل دهد. در این صورت انقلاب اسلامی حداکثر یک فرآیند جاری اجتماعی فرض شده است و دیگر به عنوان یک گفتمان قابل طرح نیست. ما به انقلاب‌شناسی‌ای نیاز داریم که در ذیل خود، گرایش‌های مختلف علمی، کلیت مطالعات انقلاب اسلامی را به عنوان مجموعه یکپارچه و دانش نظام‌یافته مستقل مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. بر این اساس می‌توان علوم و دانش‌های مرتبط با مطالعات انقلاب اسلامی را برشمرد. این علوم و دانش‌ها عبارتند از: فلسفه، فلسفه تاریخ، تاریخ (ایران یا سایر کشورهای دارای تجربه انقلاب)، کلام، فقه، جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی سیاسی، مردم‌شناسی، اقتصاد سیاسی، علوم سیاسی، روانشناسی اجتماعی، مطالعات فرهنگی، مطالعات ایران‌شناسی، جغرافیای سیاسی. عرصه نفوذ و اعتبار علمی هر یک از این علوم و دانش‌ها و قلمرو قابل قبول آن و نیز نوع تعامل این دانش‌ها در مطالعات انقلاب اسلامی برای تبیین و تجویز، خود یکی از مسائل مهم «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» است که به تأملات و نظریه‌پردازی نیاز دارد. آیا می‌توان به تولید دانش جدید در این زمینه اندیشید؟ دانشی که چارچوب جامع مطالعات انقلاب اسلامی را ارائه دهد؟ یا باید همچنان از آبشخور همین دانش‌ها استفاده کرد و متناسب با سنخ مسائل و رویکردهای مورد نظر، آنها را به خدمت گرفت؟ در این صورت آیا وضعِ موجود این دانش‌ها کفایت می‌کند یا باید چشم به راه تحول در مبانی و روش‌های این دانش‌ها باشیم و از علوم انسانی اسلامی که در آینده تولید خواهد شد استفاده کنیم؟! 3. جریان‌شناسی مطالعات انقلاب اسلامی از آنجا که انقلاب اسلامی ایران دارای مواضع و جهت‌گیری‌های روشن و قاطعی بوده است، طبعاً آثار و تحلیل‌های پیرامون انقلاب اسلامی نمی‌توانسته خالی از سوگیری باشد. با مروری بر آثار، تحقیقات، مقالات و تحلیل‌های منتشرشده پیرامون انقلاب اسلامی می‌توان آنها را در چهار طیف طبقه‌بندی کرد: الف) طیف موافقان و طرفداران انقلاب اسلامی در ایران، منطقه، جهان اسلام و نیز در سطح جهانی. ب) طیف مخالفان انقلاب که از خاستگاه سیاسی و یا خاستگاه اعتقادی و ایدئولوژیک با بنیان‌های انقلاب اسلامی مخالف بوده و با پیش‌داوری نسبت به انقلاب قضاوت کرده‌اند. ج) طیف تحلیل‌ها و تحقیقات بی‌طرف که ادعا می‌کنند ـ و سعی کرده‌اند ـ بدون هیچ تعلق خاطر عاطفی، ملی و دینی، صرفاً با رویکردی تحلیلی و حتی المقدور واقع‌بینانه، مسائل انقلاب اسلامی را بررسی کنند. البته صداقت یا توفیق مدعیان بی‌طرفی در آثاری که ذیل این طیف قرار می‌گیرند، یکسان نیست. د) طیف نقادان که با اصل انقلاب اسلامی مخالفتی نشان نداده و چه بسا از موضع موافق تحلیل کرده‌اند، ولی نسبت به فرآیند انقلاب اسلامی ایران یا مواضع و عملکرد آن در سال‌های پس از انقلاب به نقد پرداخته‌اند. هر کدام از طیف‌های چهارگانه فوق، دارای جریان‌های متعددی است که با خاستگاه‌های متنوع سیاسی و اعتقادی و نیز با رویکردهای متفاوتی، به مطالعه و تحلیل انقلاب اسلامی پرداخته‌اند. به هر حال، جریان‌شناسی مطالعات انقلاب اسلامی حوزه گسترده و مهمی در مباحث فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی است که به تفصیل باید بدان پرداخته شود. گر چه در مورد «جریان‌شناسی انقلاب اسلامی» منابع متعددی منتشر شده، ولی «جریان‌شناسی مطالعات انقلاب اسلامی» موضوعی بکر و شایان تحقیق است. (2) 4. آینده‌نگاری مطالعات انقلاب اسلامی مطالعات انقلاب اسلامی به مثابه یک حوزه علمی و معرفتی برآمده از رویداد انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، برای پیش‌بینی روند تحولات ملی، منطقه‌ای و جهانی دارای اهمیت فراوانی است. از منظر دشمنان انقلاب اسلامی، نیاز به این مطالعات برای کنترل و مهار انقلاب اسلامی و نیز مقابله با آن در هر حدی که بتوانند، توجیه می‌شود و از منظر دوستان، مطالعات انقلاب اسلامی باید بتواند راه آینده تکامل و پیشرفت انقلاب را هموارتر و سریع‌تر ساخته و اهداف جهانی انقلاب اسلامی را محقق کند. (3) متأسفانه تاکنون تلاش علمی سامان‌یافته‌ای برای طراحی روند مطالعات انقلاب اسلامی و تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و آموزشی آن صورت نگرفته است. در «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» باید کاستی‌ها و نقاط ضعف مطالعات انقلاب اسلامی و نیز اولویت‌های پژوهشی و نیازهای آموزشی این حوزه مورد بررسی قرار گیرد و زمینه برای طراحی نقشه راه توسعه و تعمیق مطالعات انقلاب اسلامی فراهم شود. در همین راستا تدوین «سند راهبردی حوزه مطالعات انقلاب اسلامی» به عنوان یکی از زیربخش‌های سند نقشه جامع علمی کشور ضروری است. این سند باید بتواند ضمن پیش‌بینی روند آینده مطالعات انقلاب اسلامی در سطح ملی و منطقه‌ای و جهانی، راهبردها و سازوکارهای لازم برای رشد این حوزه مطالعاتی را ترسیم نماید و زمینه تولید دانش بومی و نظریه‌پردازی در عرصه‌های مختلف مورد نیاز را فراهم سازد. همچنین اقدامات کلان مراکز علمی و پژوهشی و فرهنگی حوزوی و دانشگاهی را برای پیش‌برد و ارتقای این حوزه مطالعاتی، طراحی و پیشنهاد کند. نتیجه فلسفه‌های مضاف به علوم، دانش نوپایی است که علم یا حوزه مطالعاتی خاصی را موضوع تأملات خود قرار داده و به پرسش‌های کلان درباره موضوع، پیشینه، روش، منابع و رویکردهای آن علم یا حوزه مطالعاتی پاسخ می‌دهد. درباره «مطالعات انقلاب اسلامی» نیز نیاز به چنین دانشی وجود دارد. بنابراین «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» به عنوان یکی از شاخه‌های فلسفه‌های مضاف به علوم باید تأسیس شده، بتواند بهگونهای فرانگر و شیوه‌ای عقلانی ـ تاریخی پایه‌های نظری و مبانی مطالعات انقلاب اسلامی را تنقیح و تحلیل کند. چیستی «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» و ضرورت آن در این مقاله مورد واکاوی قرار گرفته و به عنوان نخستین گام برای تأسیس این حوزه به مثابه یک دانش از مجموعه دانش‌های مرتبط با «مطالعات انقلاب اسلامی»، درباره چند مسئله مهم از مسائل آن، بحث‌ها و دیدگاه‌هایی مطرح شد. انقلاب اسلامی نه تنها به مثابه یک رویداد تاریخی در ایران ـ در سال 1357 ـ بلکه فراتر از آن به عنوان یک جریان و نیز یک گفتمان در عرصه تمدن‌سازی نوین، تعریف شد و بیش از هر چیز، رویکردها و رهیافت‌هایی که در حوزه مطالعات انقلاب اسلامی باید مطرح شود، ارائه گردید. نتایج این مقاله در سه مقوله می‌تواند خلاصه شود: نخست ضرورت و امکان تأسیس «فلسفه مطالعات انقلاب اسلامی» به عنوان یکی از شاخه‌های فلسفه‌های مضاف که در حد بسط و تعمیق تأملات ارائه شده در این مقاله، حداقل در قالب یک عنوان درسی در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری مطالعات انقلاب اسلامی قابل ارائه است؛ دوم ضرورت تلقی «مطالعات انقلاب اسلامی» به مثابه یک حوزه علمی مستقل و متمایز از رشته‌هایی از قبیل علوم سیاسی و جامعه‌شناسی سیاسی و ... و البته مرتبط با این حوزه‌ها، و سوم ضرورت تدوین سند راهبردی حوزه مطالعات انقلاب اسلامی به عنوان نقشه راه توسعه و تعمیق این حوزه مطالعاتی و به عنوان مقدمه لازم برای ارتقای شاخه‌های علمی آن و دستیابی به چشم‌انداز مطلوب. اگر آغاز این سه مقوله را نتایج این مقاله بدانیم، دستاورد بزرگی در مسیر رشد علمی و پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی حاصل شده است که با تلاش‌ها و تأملات محققان و صاحب‌نظران ان شاءالله به بلوغ و کمال خواهد رسید. پی نوشت: [1]. تذکر این نکته لازم است که تحلیل‌هایی از مطلق انقلاب‌ها یا انقلاب اسلامی ایران که عوامل اقتصادی را اولویت می‌دهد یا برجسته می‌سازد، رویکردی مستقل از رویکرد دانش جامعه‌شناسی نیست؛ زیرا عوامل اقتصادی اعم از شکاف طبقاتی، فقر، توسعه نامتوازن و ... در این گونه نظریات و تحلیل‌ها با نگاه جامعه‌شناختی مورد توجه و تحلیل قرار می‌گیرند نه از نگاه دانش اقتصاد. در عین حال به عنوان یک رهیافت می‌توان آن را لحاظ کرد. 2. در این مورد، ر.ک: توکلی، 1378 و درباره جریان‌شناسی انقلاب اسلامی، ر.ک: جعفریان، 1387. البته درباره جریان‌شناسی پس از پیروزی انقلاب هم منابع متعددی منتشر شده است، از جمله: دارابی، 1388. 3. نخستین بار مبحثی را استاد مطهری درباره آینده انقلاب اسلامی مطرح کرده‌اند که اخیراً عنوان کتاب مستقلی قرار گرفته است. منابع و مآخذ امیری، کیومرث، 1378، مأخذشناسی امام خمینی، تهران، باز.
توکلی، یعقوب، 1378، «نقد تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه کتاب‌شناسی انقلاب اسلامی»، کتاب نقد، ش 13.
جبرئیلی، محمدصفر، 1385، «فلسفه علم کلام»، قبسات، شماره 39 و 40.
جعفریان، رسول، 1387، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، تهران، خانه کتاب.
خسروپناه، عبدالحسین، 1385، «فلسفه فلسفه اسلامی»، قبسات، شماره 39 و 40.
دارابی، علی، 1388، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ذوعلم، علی، 1391، تأملاتی درباره فلسفه‌های مضاف، بی‌جا، بینا.
رشاد، علی‌اکبر، 1385، «فلسفه مضاف»، قبسات، شماره 39 و 40.
زارع، عباس، 1379، آخرین انقلاب قرن، قم، دفتر نشر معارف.
شفیعی‌فر، محمد، 1378، درآمدی بر مبانی فکری انقلاب اسلامی، قم، دفتر نشر معارف.
صدیقی، کلیم، 1357، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، اطلاعات.
عمید زنجانی، عباسعلی، 1376، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تهران، کتاب طوبی.
فارسی، جلال‌الدین، 1357، انقلاب تکاملی اسلام، تهران، آسیا.
کدی، نیکی. آر، 1375، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
گورویچ، ژرژ، 1358، اخلاق نظری و علم آداب، ترجمه حسن حبیبی، تهران، قلم.
مصباح‌یزدی، محمدتقی، 1367، دروس فلسفه اخلاق، تهران، اطلاعات.
مطهری، مرتضی، 1375، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، قم، صدرا.
نصیری، علی، 1385، «فلسفه علوم قرآنی»، قبسات، شماره 40 ـ 39.
ولفسن، هری اوسترین، 1368، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، تهران، الهدی. علی ذوعلم: عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی 36 پایان متن/
94/04/24 - 01:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 157]
-
گوناگون
پربازدیدترینها