جمهور و مشروعيت سياسي حاكميت

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: جمهور و مشروعيت سياسي حاكميت
برخي معارضان كينه‏ورز مي‏كوشند حكومت‏هاي ديني و در رأس آن، حكومت نبوي را زير مجموعه حكومت‏هاي مستبد و تك‏رأي قرار دهند، كه نوعاً به حقوق اساسي شهروندان توجهي ندارد.‏

با نگاهي به سيره نظري و عملي حضرت، جايگاه مردم در حكومت نبوي را مي‏توان در موارد زير دانست:‏

الف. نقش مردم در مشروعيت سياسي حكومت‏

يكي از پارامترهاي حكومت مردمي و دموكراسي، اهتمام به آراي مردم در عرصه‏هاي سياسي و اجتماعي است كه عرصه انتخاب حكومت و حاكم توسط رأي و رضايت مردم، نمونه بارز آن است. در حكومت‏هاي دموكراسي غيرديني، حقانيت و قانونيت حكومت به رأي و انتخاب مردم است، كه از آن در اصطلاح سياسي به «مشروعيت»(‏Legitmacy‏) تعبير مي‏شود.‏

مشروعيت الهي و سياسي: در حكومت نبوي دو نوع مشروعيت وجود دارد، نوع اول «مشروعيت الهي و ديني» است؛ به اين معنا كه خداوند، پيامبر اسلام(ص) را به عنوان حاكم و خليفه خويش در دنيا نصب وانتخاب نموده و از همه مسلمانان به عنوان يك وظيفه ديني و شرعي خواسته است از اين اصل و انتخاب تبعيت كنند و در عملي نمودن آن بكوشند و در صورت تخلّف، در محضر الهي گناهكار به شمار خواهند آمد. پس مشروعيت حكومت، در مرحله اول، مشروعيتِ آسماني و به تعبيري از بالا به پايين است. در اين صورت، حكومت و به دست‏گرفتن اداره جامعه به وسيله پيامبر و ديگران، نه با زور و ديكتاتوري، بلكه با كمك و رضايت مردم انجام مي‏گيرد و در واقع، رضايت و پذيرشِ مردم، مشروعيتِ الهيِ حكومتِ نبوي را به مرحله فعل و شكوفايي مي‏رساند و بدون آن حكومت ديني به مردم تحميل نمي‏شود. در اصطلاح، از آن به «مشروعيت سياسي» تعبير مي‏شود.‏

در عناوين و تعابير ذيل كه فعل سياسي و قول تئوريك صادره از رهبران الهي اسلام بوده است شاهد جلوه‏هايي از مصاديق حيات سياسي جمهور مردم و شيوه مشروعيت بخشي سياسي ايشان به حكومت هستيم.‏

‏1. حكومت و مديريت جامعه توسط خود مردم: ‏

‏2. لزوم رضايت مردم از حكومت و انتخاب حكومت از سوي ايشان: يكي از موءلفه‏ها و ويژگي هاي مهم حكومت‏هاي مردمي بالاخص حكومت نبوي، لزوم جلب رضايت آنان در انتخاب حاكم و اداره كشور است. «پيامبر خدا(ص) نهي كرده است كه شخصي بر قومي رهبري كند، مگر با اذن آنان باشد.» (1)‏
پيامبر (ص) جلب رضايت مردم در حكومت حضرت علي(ع) را مورد توجه قرار داده، ضمن تصريح به اصل انتصاب و مشروعيت الهي حكومت به وي فرمان مي دهد: «اي فرزند ابوطالب، ولايت امتم براي توست، اما اگر امت در كمال عافيت و رضايت عمومي تو را به حكومت برگزيدند، تو نيز به حكومت آنان بپرداز، اما اگر درباره تو اختلاف پيدا كردند، آنان و حكومتشان را به حال خودشان واگذار كن.» (2)‏

‏3. اصل بيعت

انتخابات به عنوان بارزترين جلوه مشاركت سياسي مردم در حكومت، در حكومت‏هاي مردمي گذشته علي الخصوص حكومت نبوي، به صورت «بيعت» جلوه مي‏كرد. در تاريخ پيامبر، دستكم هشت مورد بيعت [بيعت عقبه اول و دوم، رضوان، بدر، فتح، نساء، غدير و براي اسلام] ضبط و ثبت شده است. اينكه بيعت به‏معناي تعهد مردم در قبال حكومت است و بدون بيعت، آنان تعهدي ندارند، از حديث امام علي(ع) استفاده مي‏شود كه فرمود: «انما الخيار للناس قبل اَنْ يبايعوا».(3)‏

‏4. شورا‏

يكي از معيارهاي حكومت مردمي، مشاركت و تأثير آراي عمومي در اداره امور كشور است كه از راهكارهاي عملي نمودن آن، «شورا» است. مشورت در حكومت نبوي، مكرر انجام گرفته است.‏

‏5. حكومت، امانت مردم‏

حكومت‏هاي خودسر و استبدادي، خود را در رأس امور مي‏دانند، كه وظيفه مردم تنها اطاعت، تبعيت و فرمانبرداري از آنان است. آنان خود را مالك و مردم را ملك طلق خويش مي‏دانند؛ به تعبير بعضي از فلاسفه متقدم؛ مانند ارسطو، طبيعت بعضي انسان‏ها براي حكمراني و حكومت و طبيعت بعضي ديگر براي فرمانبرداري ساخته شده است. ليكن اسلام و مكتب نبوي چنين نگرشي را بر نمي‏تابد، بلكه مردم را صاحبان اصلي حكومت مي‏داند كه حكومت را به نحو امانت در اختيار حاكم قرار داده‏اند.‏

پيامبر خدا(ص) در پاسخ درخواست شخصي كه از آن حضرت درخواست كرد پستي حكومتي در اختيارش بگذارد، فرمود: «انك ضعيف و انها امانة».(4)‏

اين سخن كه حكومت، امانت مردمي است، مورد تأكيد قرآن كريم نيز قرار گرفته است: «إن الله يأمركم أن توءدوا الأمانات إلي أهلها وإذا حكمتم بين الناس أن تحكموا بالعدل».( نساء: 58)‏

آيه ياد شده، خطاب به مردم تأكيد مي‏كند كه امانت را به اهلش بسپاريد و از جمله «اذا حكمتم» برمي‏آيد كه مقصود از امانت، حكومت است.‏

شهيد مطهري در تفسير آيه مي‏نويسد: «قرآن كريم حاكم و سرپرست اجتماع را، به عنوان امين و نگهبان اجتماع مي‏شناسد. حكومت عادلانه را نوعي امانت، كه به او سپرده شده است و بايد ادا نمايد، تلقي مي‏كند. برداشت ائمه دين و بخصوص شخص اميرالموءمنين علي عليه‏السلام همان چيزي است كه از قرآن كريم استنباط مي‏شود.»(5)‏

حضرت علي عليه‏السلام نيز در نامه‏اي به حاكم آذربايجان تصريح مي‏كند كه: عمل و حكومت وي طعمه نيست بلكه امانتي است بر دوش او: «و إن عملك ليس لك بطعمة و لكنه في عنقك أمانة».( نهج‏البلاغه، نامه5)‏

‏6. حاكم، اجير و امين مردم‏

پيشتر گفته شد كه حكومت در مكتب نبوي، امانت مردم است و رهاورد آن اين مي‏شود كه حاكم، امين و در واقع اجير و عاملي است كه به انجام اموري از سوي مردم گماشته مي‏شود. پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با داشتن مأموريت الهي، خود را اجير مردم توصيف مي‏كند: «ألا و اني أنا ابوكم، ألا و اني انا مولاكم، ألا و اني أنا أجيركم؛ آگاه باشيد كه من پدر شما هستم. آگاه باشيد كه من مولاي شما هستم. آگاه باشيد همانا من اجير شما هستم». (6)‏

در فلسفه سياسي نبوي، حاكم به مانند چوپاني است كه وظيفه دارد شهروندان را به سوي مقاصد عالي، هدايت و راهنمايي كند، و در برابر وظيفه خود، بايد پاسخگو و مسئول باشد: «كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته و الامام راع و مسؤول عن رعيته؛ همه شما نگهبان و پاسخگو از رعيت خود هستيد. امام راعي، حافظ و مسئول رعيت خويش است.» (7)‏

شهيد مطهري درباره معناي راعي (چوپان) و نسبت آن به حاكم، در تفسير حديث فوق مي‏نويسد:‏ ‏»واژه رعيت، علي‏رغم مفهوم منفوري كه تدريجاً در زبان فارسي به خود گرفته است، مفهومي زيبا و انساني داشته است. استعمال كلمه«راعي» در مورد حكمران و كلمه»رعيت» در مورد توده محكوم را اولين مرتبه در كلمات رسول اكرم و سپس به وفور در كلمات علي عليه‏السلام مي‏بينيم.»‏

اين لغت از ماده «رعي» است كه به معناي حفظ و نگهباني است، به مردم از آن جهت كلمه «رعيت» اطلاق شده است كه حكمران عهده‏دار حفظ و نگهباني جان و مال و حقوق و آزادي‏هاي آنهاست.(8)‏

‏7. حاكم، نماينده مردم‏

در مكتب نبوي، مردم صاحبان اصلي حكومت و كشور و حكمرانان، نمايندگان آنان، در مسند حكومت هستند و روشن است تعيين نماينده و حاكم نيز از حقوق مردم خواهد بود. حضرت، حاكمان را نماينده مردم وصف كرده و اين هشدار را نيز مي‏دهد كه مردم بايد در تعيين و انتخاب نماينده و حاكم خود دقت كافي را داشته باشند: «ان ائمتّكم وَفدكم الي الله، فانظروا من توفدون في دينكم و صلاتكم؛ امامان و حاكمان، نمايندگان شما به سوي خداوند هستند، دقت و توجه لازم را صرف كنيد كه چه كساني را در امور ديني و نمازتان به عنوان نماينده انتخاب مي‏كنيد.» (9)‏ در مكتب علوي نيز حاكمان وكيل مردم‏اند: «فإنكم خزان الرعية و وكلاء الأمة و سفراء الأئمة؛ همانا شما خزينه‏دار مردم، وكيل امت و سفير حكومت هستيد.» (10) ‏

ب. جايگاه مردم در اداره كشور‏

عرصه ديگر كه مكتب نبوي به حقوق مردم اهتمام ويژه‏اي داشته و نقشي اساسي و بنيادين را در آن به مردم اعطاء مي‏نمايد، عرصه اجرايي و اداره كشور است كه بررسي و تدقيق در اين سرفصل را به شماره بعد وامي‏گذاريم. إن شاء الله تعالي. (11)‏

پي نوشتها:

‏1. من لا يحضره الفقيه، ج4، ص448؛ جعفر سبحاني، مباني حكومت اسلامي، ص192‏

‏2. كافي، ج5، ص28؛ نهج‏السعاده، ج5، ص214‏

‏3. بحارالانوار، ج32، ص33؛ نهج‏السعاده، ج1، ص196‏

‏4. تاريخ مدينه دمشق، ج66، ص219؛ صحيح مسلم، ج2، ص124‏

‏5. سيري در نهج‏البلاغه، ص92؛ جعفر سبحاني، مباني حكومت اسلامي، ص181 و مفاهيم القرآن، ج2، ص206‏

‏6 . بحارالانوار، ج42، ص205‏

‏7. صحيح بخاري، ج1، ص267، شماره 893، كتاب الجمعه، باب11، حديث2‏

‏8. سيري در نهج‏البلاغه، صص90و89‏

‏9. بحارالانوار، ج88، ص86؛ جعفر سبحاني، مباني حكومت اسلامي، ص192‏

‏10. نهج‏البلاغه، نامه 51؛ سيري در نهج‏البلاغه، ص92‏

‏11. اين نوشتار، تلخيص، تنظيم و بازنويسي مهدي امينيان از مقاله «جايگاه مردم در حكومت نبوي»، نوشته محمد حسن قدردان قرا ملكي، مجله حكومت اسلامي، زمستان 1385، شماره 42.‏

دوشنبه|ا|22|ا|اسفند|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 69]