آشنايي با جريانهاي سياسي تاريخ معاصر ايران(8)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: آشنايي با جريانهاي سياسي تاريخ معاصر ايران(8)
خبرگزاري فارس: احزاب سياسي اسلامگرا نسبت به ديگر گروه هاي سياسي ايران متاخرترند. چه بخواهيم و يا نخواهيم اين واقعيت تاريخ معاصر ماست.

تولد احزاب اسلامي
احزاب سياسي اسلامگرا نسبت به ديگر گروه هاي سياسي ايران متاخرترند. چه بخواهيم و يا نخواهيم اين واقعيت تاريخ معاصر ماست. در آغاز اين سلسله مقالات گفتيم كه تحزب در ايران با بيماري وابستگي به دنيا آمد. شايد اين سوال پيش بيايد كه پس چگونه بنيانگذاري انقلاب مشروطه و نهضت ملي شدن صنعت نفت به روحانيت تشيع نسبت داده مي شود. بله. روحانيت آغازگر اين انقلاب و نهضت بود، اما نه در قالب يك تشكل سياسي جديد. بلكه شبكه اصيل و فراملي روحانيت شيعه كه با مركزيت نجف فعاليت مي كرد، همواره منشأ آثار عظيم در بلاد منطقه (خصوصا در ايران و عراق) بوده است. اما قالب هاي جديد سياسي، چه در مبارزه و چه در حاكميت و قانونگذاري، در همين سال ها سبب شد كه گروه هاي سياسي جديد بتوانند خواسته هاي خود را بر روند سياسي ديكته كنند.
نتيجه اين روند، چنان بود كه حتي بخش عمده روحانيت داخل كشور، ناگزير بودند، در چارچوب اين گروه هاي مدرن فعاليت كنند، برخي از آنان در اين روند مستحيل شوند و برخي ديگر با مشاهده فاصله گيري سياسيون از آرمان هاي اوليه انقلاب به رها كردن عرصه سياسي گرايش يابند. دوران رضاخان علاوه بر همه اينها دوران سركوب تشكل سنتي روحانيت نيز بود. محروميت روحانيت از ارتباط با مردم در مساجد و محافل مذهبي، محدودسازي استفاده روحانيت از لباس رسمي خود و تاسيس يك تشكيلات دولتي موازي با حوزه هاي علميه به نام «موسسه وعظ و تبليغ» كه هدف خود را «مجتمع ساختن وعاظ مذهبي براي تجددخواهي، ميهن پرستي و شاهدوستي» اعلام كرده بود، وضعيت را به شكلي درآورد كه در انتهاي دوران رضاخان تعداد مدارس علميه از 282 باب به 206 باب و تعداد طلاب به يك هفتم ابتداي آن تقليل يافته بود. بدين ترتيب حوزه علميه عظيم قم در بدو تاسيس، به شدت تضعيف شده بود.
در شهريور 1320 سايه عفريت ديكتاتوري رضاخان از سر ايران برداشته شد. اما حوزه علميه قم وارث آن دوران سياه بود. فقدان رئيس و موسس اين حوزه (مرحوم شيخ عبدالكريم حائري) هم آن را از يك پشتوانه بزرگ محروم ساخته بود. برتري طراز علمي مراجع تقليد نجف از سه مرجع عالي قدر وقت (آيات خوانساري، حجت و صدر) سبب شده بود كه اين حوزه نتواند نقش خود را در قبال شرايط اجتماعي جديد ايران به خوبي ايفا كند.
مهاجرت آيت الله بروجردي از شهر اراك به حوزه علميه قم، ايده اي بود كه امام خميني و تعدادي ديگر از بزرگان اين حوزه آن را براي احياي آن مطرح ساختند.
مقام علمي آيت الله بروجردي علت طرح اين پيشنهاد بود. بلافاصله امام خميني(ره) و همفكرانش، طرحي را براي انضباط بخشي به فعاليت هاي حوزه علميه به رئيس جديد حوزه ارايه كردند.
طرح هيئت مصلحين حوزه البته با مقاومت مخالفان روزآمدي تشكيلات روحانيت متوقف شد. اين طرح اگرچه ظاهري غيرسياسي داشت اما كارآمدسازي حوزه هاي علميه در آن شرايط به مفهوم بازگشت روحانيت به جايگاه تاثيرگذار خود پس از انفعال و سرخوردگي سال هاي پيش از آن بود.
در كنار اين اقدام اگرچه نيمه كاره، احياي هيئت هاي علميه روحانيت و تشكيل انجمن هاي ديني در تهران و شهرهاي بزرگ ديگر مثل مشهد، اصفهان، شيراز، كرمان و... مقدمات خوبي براي تشكيل گروه هاي سياسي رسمي اسلامگرا مي توانست باشد. فعاليت اين انجمن ها كه در قالب انتشار مجلات ديني و نيز تشكيل محافل مذهبي پيگيري مي شد عمدتا پاسخ به شبهاتي را دنبال مي كرد كه در آن زمان از سوي جريان هاي منحرفي مثل پاكديني كسروي، ماركسيسم، باستان پرستي، وهابي مآبي، بهايي گري و... شيوع پيدا كرده بود.
اگرچه اين نوع فعاليت ها داراي مركزيتي در پايگاه مرجعيت شيعه نبود، ولي مراجع بزرگي مثل آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني با دادن جواز استفاده از سهم امام در اين فعاليتها از آنها حمايت مي كردند. اولين حركت مرجعيت نجف در اين مقطع يعني لزوم تعيين «ناظر شرعي در استان ها» از سوي انجمن هاي مزبور به صحنه مطبوعات كشيده شد. اين اولين تلاش هاي متشكل اسلامگرايان بود كه افرادي همچون حاج مهدي سراج انصاري، شيخ عباسعلي اسلامي و مهدي شهاب پور در قالب محافلي مثل انجمن تبليغات اسلامي انجمن تبليغات ديني، جمعيت پيروان قرآن و نيز هيئت هاي علميه روحانيت در شهرستان ها آن را تعقيب مي كردند. نگاهي به افراد تشكيل دهنده اين گونه محافل طيفي را در برابر ديدگاه نمايان مي سازد كه در سال هاي بعد با گرايش هاي مختلف وارد فعاليت هاي سياسي شدند.
بخشي از اين نيروي آزاد شده در قالب جامعه تعليمات اسلامي توسط مرحوم شيخ عباسعلي اسلامي نهضتي را در تاسيس مدارس جديد، اما داراي گرايش اسلامي آغاز كردند. اين اقدام، پس از فعاليت گسترده اسلام زدايي پهلوي، اقدامي معنادار تلقي مي شد. چنان كه اسناد ساواك نشان مي دهد تا آخرين سال هاي رژيم پهلوي، ساواك روي اين مدارس حساس بوده است.
مبارزه حاج مهدي سراج انصاري از تاسيس جمعيت هواداران تشيع در جهت مبارزه با شبهه افكني هاي كسروي آغاز شده بود و سپس با تداوم همين نوع مبارزه، در قالب همراهي با مبارزات استقلال طلبانه الجزاير، فلسطين و كشمير ادامه يافت. در سال 1327 او به همراه شهيد نواب صفوي و مرحوم آيت الله سيدمحمود طالقاني اجتماع عظيمي را در حمايت از مقاومت فلسطين تشكيل دادند كه در آن هزاران داوطلب براي اعزام به جبهه نبرد با صهيونيست ها ثبت نام كردند.اين نوع فعاليت ها در شهرستان هاي مختلف در شكل ها و نام هاي متفاوتي پيگيري مي شد. در شيراز آيت الله سيدنورالدين حسيني شيرازي، «حزب برادران» را با شعارهايي مثل وحدت ملي، توسعه مذهب جعفري اجراي قانون اساسي بالاخص نظارت علماي طراز اول، تحول فكري در شئون اسلامي، مبارزه با خرافات، تشييد مباني روحانيت و ضابطه مند نمودن آن، تحكيم روابط حسنه بين ملل و دول اسلامي و مبارزه با استبداد در جميع شئون اجتماعي تشكيل داده بود. او نيز روابطي صميمي با فداييان اسلام و ديگر گروه هاي اسلامگرا داشت. در همين شهر شيراز تشكلي به نام «جمعيت دين و دانش» زير نظر آيت الله بهاءالدين محلاتي فعاليت مي كرد. اين دو تن نقش عمده اي در كشاندن ايده ملي شدن صنعت نفت به ميان مردم آن استان داشتند.
در مشهد محمدتقي شريعتي با تشكيل «كانون نشر حقايق اسلامي» عمدتا مقابله با گرويدن جوانان مسلمان به مكتب الحادي ماركسيسم را هدف خود قرار داده بود. اين تشكيلات بعدها در قالب تشكل «انجمن تبليغات ديني» فعاليت مي كرد.
نكته جالب در اين انجمن همكاري افرادي مثل شريعتي و فخرالدين حجازي در كنار فردي مثل شيخ محمود تولايي(حلبي) است كه بعدها انجمن حجتيه را بنيان نهاد.
اين انجمن و انجمن هاي مشابه از نظر تشكيلاتي از سوي يك انجمن مركزي به نام تبليغات اسلامي پشتيباني مي شدند كه عطاءالله شهاب پور كارمند وزارت فرهنگ آن را اداره مي كرد. نشريه اي مثل نور دانش كه از سوي اين انجمن منتشر مي شد در كنار نشريه آيين اسلام حاج سراج انصاري در واقع محل مرتبط ساختن كانون هاي پراكنده اسلامي در كل كشور بود.
انجمن تبليغات اسلامي از انضباط جالبي برخوردار بود. شهاب پور عنوان «كارمند» را براي اعضاي انجمن انتخاب كرده بود، اعضايي كه شمار آنها حدود 15 هزار نفر اعلام مي شد.
اوضاع پس از شهريور 20 به گونه اي بود كه جريان سياسي متدينين به دليل گذراندن دوران تلخ دين ستيزي پهلوي اول و استمرار آن در قالب كسروي گري و... از طرفي و جولان دادن كمونيست هاي وطني از طرف ديگر، همه نوع ديدگاه جديد داراي ظاهر اسلامي را مي پذيرفت. برخي از اين گروه ها ابتدا داراي سابقه دوستي با كسروي، شريعت سنگلجي و... بودند. برخي ديگر با نام هايي مثل «جمعيت سوسياليستي اسلام»، «سوسياليست هاي خداپرست» و «اخوان المومنين» در زير چتر همين كانون ها و انجمن هاي ديني براي اولين بار از تلفيق اسلام و سوسياليسم سخن به ميان آوردند. انديشه هاي مبتني بر علم تجربي در تفسير دين، نيز از درون همين مجموعه ها بيرون آمد.
مرحوم آيت الله سيد محمود طالقاني در اين دوره با تاسيس «كانون اسلام» برخي از متدينين تهراني را گرد خود جمع كرده بود. او از نوجواني با مهندس مهدي بازرگان مرتبط بود. منزل پدر مهدي بازرگان در ابتداي حكومت رضاخان محفلي براي فعاليت اسلامي آيت الله سيد ابوالحسن طالقاني (پدر آيت الله سيد محمود طالقاني) بوده است.
در سال 1321 دانشجويان متدين، انجمن اسلامي دانشجويان را تاسيس كردند. در جلسات اين انجمن از شخصيت هايي مثل واعظ شهير مرحوم شيخ محمدتقي فلسفي، حسينعلي راشد و صدرالدين بلاغي گرفته تا مهندس بازرگان و دكتر سحابي سخنراني مي كردند. فعاليت اين سخنرانان در زير يك خيمه، به خوبي بيانگر شرايطي است كه در آن افراد متدين با كمترين اشتراك فكري ناگزير بودند براي دفع خطر بزرگتر يعني مكاتب الحادي با يكديگر همراه شوند. اين موضوع را در شماره بعد هم پي خواهيم گرفت.
پنجشنبه 19 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 91]