ادبيات ناتوان

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: ادبيات ناتوان
[اى.ال.اشتاين ‎/ترجمه: پريسا صادقيه ]
ميشل فوكو در كتاب «نظم چيزها» دو مشخصه حيات فكرى پس از كانت را تحت عنوان «بازگشت زبان» و «تولد انسان» به وادى نقد مى كشاند. در مبحث بازگشت زبان، فوكو معتقد است دو واقعه مهم در تاريخ فرهنگ غرب قدرت بيانى واستعارى زبان را تضعيف كرده است. او با نگاهى تحليلى اين زبان تضعيف شده را در ادبيات و گفتمان هاى علمى قرن نوزدهم و با اين تفكر كه ادبيات چيزى جز زبان نيست و زبان نيز به نوبه خود حقيقتى است كه از هيچ چيز غير از معناى خود سخن نمى گويد، به رابطه بين زبان و ادبيات پس ازآن دو واقعه فرهنگى مى پردازد.
ميشل فوكو اظهارات بحث برانگيزى درباره گسستگى تاريخى زبان كه در نيمه دوم قرن هجدهم ميلادى رخ داد، دارد. در دوران كلاسيك، متافيزيكى معقول چارچوب گفتمان هاى علمى را شكل مى داد. متافيزيكى كه بر مبناى آن طبيعت نمايانگر جدول بزرگى بود كه در آن گونه ها و ارزش ها جاى داشتند. اين جدول در عين حال بازتابى از نظام آشكار و معقول خداوند نيز بود. در اين نظام آن هنگام كه زبان به «اين» اشاره دارد به « آن ديگرى» نيز باز مى گردد كه نشانه ها را به چيزى خارج از معرفت، تعالى مى بخشد. فوكو معتقد است كه در اواخر قرن هجدهم ميلادى اين معناى دوگانه نشانه آن را به دو بخش مجزا از قبيل گفتمان معقول خود و تجربه ادبى ديوانگى، جنسيت و مرگ تقسيم كرد.
اما در قرن نوزدهم ديگر گفتمان هاى علمى بازتابى از نظام معقول الهى كه نشانه را خارج از زبان در خود داشت، نبود بلكه تنها بر سرنوشت و اثبات پذيرى خود متمركزشد. از طرف ديگر، براى جبران زيانى كه اين تغيير در معناى گفتمان هاى معقول به وجود آورده بود، ادبيات ديوانگى در آثار نويسندگانى چون ماركوس دو سيد، هولدرلين، گوستاو فلوبر، جورج باتاى و فردريش نيچه با عنوان خاطره ناهمساز ظهور كرد. از اواخر قرن هجدهم ميلادى، ادبيات تمام نشانه هاى آن ديگرى از قبيل ديوانگى، جنسيت و مرگ را كه گفتمان معقول استفاده از آن را منع كرده بود و آن ها را تابو مى خواند، به كارگرفت. در جهانى كه نشانه تنها به يك شىء باز مى گردد ادبيات مبدل به فضايى شد كه در آن از ديوانگى صحبت مى كرد. چه چيزى كاركرد نشانه ها را در فرهنگ اروپايى تغيير داد عوامل آن پيچيده و در كل به پروسه مدرنيته مربوط مى شود. اما نتيجه اين تغيير منجر به ناتوان سازى زبان و تحليل توانايى آن در بيان هر آنچه كه در خارج از الگوى معقول و در قالب مفاهيمى غير از ديوانگى و سرزنش قرار دارد، شد. فوكو معتقد است گسست ايجاد شده در قدرت بيانى زبان در نتيجه دو واقعه مهم تاريخى در فرهنگ غربى به وجود آمده است. ابتدا در نتيجه اعلام رسمى مرگ خدا توسط نيچه زبان از هرگونه معنا و مفهوم مقدس تهى شده و دوم اينكه در قرن نوزدهم زبان علمى به خواست اكثريت از ريشه هاى وصف ناپذير و بى ساخت خود در زندگى فاصله گرفت و بيشتر به پارادايم هاى صورى و مدل هاى بسته زبان شناختى پوزيتيويسم نزديك شد.
نقد فوكو از گفتمان معقول قرن نوزدهم سه مبحث مهم را دنبال مى كند. اولين آن به شكافى كه بين خرد و ديوانگى در اوايل قرن هجدهم ايجاد شد، اشاره دارد. در مبحث دوم فوكو معتقد است كه ساختار هاى نهادينه ناخشنودى، خوشكامى و اراده معطوف به قدرت در قرن نوزدهم گفتمان هاى معقول جديدى را به وجود آورده است. و در مبحث پايانى به نظر فوكو ادبيات، مخرب اما از نظر فرهنگى معنا دارتر شده است. او در كتاب ها و مقاله هاى اوليه خود نويسندگانى چون نيچه، باتاى و فلوبر را تحسين مى كرد زيرا معتقد بود آن ها با جسارت تمام نشانه هاى ديگرى را- يعنى ديوانگى، جنسيت و مرگ را ـ در آثار خود بيان داشته اند. نشانه هايى كه فرهنگ شان آنها را از گفتمان هاى معقول حذف كرده بود. اما در آثار بعدى خود اين ادبيات را در تقابل با خرد مى داند و آن را با عنوان ديوانگى مى خواند. از منظر فوكو ديگر نشانه ها در ادبيات از تركيب دستورى معقولى سرچشمه نمى گيرند. منشأ آنها اكنون احساساتى است كه تجارب جمعى هستند و اجتماع را به هم پيوند مى دهند. ادبيات به جاى آنكه به تبيين نظام معقول و انتزاعى بپردازد به فضايى براى بيان نشانه هاى تابو و تجاربى كه از دايره قانون، خرد و معرفت خارج شده اند، تبديل گشته است. او معتقد است ادبيات رسالتى بالاتر از زنده كردن نشانه هاى غيرمعقول و مدفون دارد. ادبيات زبان را با احساسات پيوند مى دهد و آدمى را همراه با خود از حوزه معقول اين جهان فراتر مى برد. فوكو آثارباتاى را از آن جهت كه دايره زبان را مى درد و خواننده را به ترك مستانه هويت خود دعوت مى كند تا به هويتى كه خارج از او و در دنيايى نورانى فراى اين واژگان قرار دارد دست يابد، تحسين مى كند. او معتقد است زبان بايد ما را از نظام سطحى به منظور دستيابى به منابع احساسى حيات رها سازد و او اين خصوصيت زبان را بسيار جذاب مى داند. درباره گفتمان هاى علمى او در كتاب هاى «ديوانگى و تمدن»و «نظم چيزها» مى گويد:«از رنسانس يا بهتر است بگوييم از اواخر قرن هجدهم گفتمان هاى علمى به شدت سعى داشتند حقيقت را محدود به زبان كنند. زبانى كه معقول، منطقى و از هر گونه مفهوم مقدس تهى شده بود و هيچ نقطه تاريك و مبهمى در آن يافت نمى شد. منطق براى گريز از دوپهلويى در نشانه ها، آن ها را با عنوان هاى صدق و كذب، «همان و ديگر» و نظم و آشفتگى از يكديگر جدا كرد و تجارب ذهنى از زبان را با عنوان افسانه از حوزه حقيقت بيرون راند. بنابراين مى توان گفت علم قرن نوزدهم به دنبال نظامى واحد و كامل بود و سعى داشت گفتمان معقول را از نشان خداوند تهى كند.» از ديدگاه فوكو علم سعى داشت تا زبان را در جهت اثبات پذيرى خود به كار گيرد و هر چه را كه در زبان با پارادايم هاى معقول آن همخوانى نداشت، از ميان ببرد. در اين ميان ادبيات به عنوان نظام نشانه آن ديگرى و با هدف بازسازى قدرت بيانى زبان در گفتمان هاى معقول به طور مستقل پرورش يافت و همچنين با عنوان گفتمان ناهمسو قوانين منطق را تابو هاى اجتماعى خواند و اقدام به تخريب آنها كرد.علم قرن نوزدهم قصد داشت زبانى پرورش دهد كه از هر ابهامى عارى است. در واقع با اين اقدام سعى در كنترل نشانه ها و تحديد معناى آنها به نظام معقول بشرگونه داشت. اما علوم پوزيتيو حتى با اين اقدام هم نتوانستند از كاربرد دوپهلوى نشانه ها بگريزند. زيرا آنها در پروسه اثبات پذيرى خود به طور ناخودآگاهى دوپهلويى نهادينه در نشانه ها را در سيستم كدهاى منطقى و اجتماعى-سياسى خود مجدد كدگذارى كردند. در واقع آنها با اين تغيير در زبان به دنبال كنترل و هدايت قابليت بيانى زبان به سمت خشكاندن زندگى، تهى كردن آن از مفاهيم مقدس و تقليل آن به يك زندگى بيولوژيكى محض بودند. از ديدگاه فوكو پس از اين واقعه در قرن نوزدهم نظامى در جامعه طراحى شد كه هدفش كنترل و سوء استفاده از جسم و روح بشر بود. به هر حال اين راه هاى جديد كنترل و ادراك جهان كه در گفتمان هاى علمى قرن نوزدهم نمود پيدا كرد از منظر فوكو هدفش ساختن گفتمانى بود كه به نفى وعيب جويى از تمام «آن ديگران» مى پرداخت. ديگرانى كه اگرچه ادبيات آن دوران ادعاى به كارگيرى آنها را داشت اما در حقيقت فرم نشانه هاى آن با زبان كلاسيك بسيار متفاوت و از آزادى اى حكايت مى كرد كه بر هيچ بنيان منطقى و رسمى بنا نشده بود.
تلفن گروه انديشه: 88761257
شنبه 2 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 81]