كانت واهميت فلسفه اخلاق

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: كانت واهميت فلسفه اخلاق
دكتر شهين اعوانى ‎/ بخش نخستاميل بريه، كه يكى از سرشناس ترين مورخان فلسفه در قرن بيستم به شمار مى رود، درباره عظمت كانت و اهميت تفكر او گفته است: «از پايان قرن هجدهم تا كنون، به جرأت مى توان گفت هيچ انديشه اى در فلسفه نبوده كه مستقيماً يا به طور غيرمستقيم از فلسفه كانت نشأت نگرفته باشد». در مجموعه مقالات «سمينار كانت» كه مؤسسه پژوهشى حكمت و فلسفه ايران، آن را منتشر كرده است، مقاله «آشنايى ايرانيان با كانت» به موضوع نحوه ورود تفكركانت به ايران و نحوه آشنايى نخبگان ايرانى طى صدو پنجاه سال اخير با اين فيلسوف آلمانى پرداخته است. نويسنده محترم مقاله اين دوران را به سه مرحله تقسيم كرده كه عبارت اند از: ۱- مرحله «آشنايى گذرا و مقدماتى» بين سال هاى ۱۲۴۲ تا ۱۳۱۵ هـ. ش. ، كه طى آن كانت به عنوان يكى از فلاسفه بزرگ اروپايى در ايران شناخته شد و نامش در برخى كتب فلسفى آمد، ولى آراى او ناشناخته ماند. ۲- آشنايى عمومى و تاريخى. در اين مرحله چهل و پنج ساله، آراى كانت در ضمن ترجمه يا ترجمه آزاد تاريخ فلسفه غرب در اختيار دوستداران فلسفه قرار گرفته و نخستين مقالات و كتب مستقل درباره كانت به فارسى ترجمه شده است. ۳- آشنايى تخصصى و مستقيم، كه به بيست وپنج سال اخير مربوط مى شود. در اين مرحله پرداختن به آثار و افكار كانت، در ايران به لحاظ كمى و كيفى سير پرشتاب صعودى داشته است. بررسى اجمالى در زمان شروع به ترجمه آثار كانت از متون آلمانى يا از ترجمه انگليسى آنها به فارسى، عناوين دروس دانشگاهى، عناوين رساله هاى دكترى يا پايان نامه هاى كارشناسى ارشد، نشان مى دهد آنچه در ايران راجع به كانت گذشته، به رغم اهميت غيرمستقيم او در جريان روشنفكرى در ايران، قابل تأمل است. نخستين كتابى كه در ايران ترجمه شد، كتاب نقد عقل محض بود كه در سال ۱۷۸۱ م. نوشته شده بود. اين كتاب ۲۰۲ سال پس از انتشار و ۱۸ سال پس از آنكه به عربى ترجمه شد، در سال ۱۹۸۳ م. در ايران منتشر شد. اين كتاب را شمس الدين اديب سلطانى تحت عنوان «سنجش خرد ناب» به فارسى برگرداند. مضافاً اين كه توجه به كانت در ايران، بيشتر در حوزه «عقل نظرى» است، در صورتى كه آنچه از كانت در غرب اهميت دارد، حوزه «عقل عملى» است. هر چند به نظر مى آيد شعار «روشنفكرى در ايران» نيز با شعار روشنگرى كانتى از مبنا تفاوت داشته باشد روشنگرى لايب نيتس، كريستان ولف و كانت با خود «شهامت در فكر و جرأت در به كاربردن فاهمه بدون قيموميت ديگرى» به همراه دارد. مضمون تعريف كانت از روشنگرى، با توجه به جايگاه انسان در فلسفه او، «بلوغ در اعتقاد»، «بلوغ فكرى انسان»، «خودباورى» و «اتكا به نفس» است. دقت در مقاله مذكور نشان مى دهد كه بر خلاف رويكرد غربى ها به كانت، نقد ايرانيان به او اغلب به مباحث نظرى از قبيل «علم حضورى و علم حصولى»، «مقولات»، «قضايا»، «نفس»، «خدا» و... محدود مى شود. البته اين ادعا اصلاً بدان معنا نيست كه غربى ها در رويكرد نظرى به كانت، غفلت ورزيده اند يا توجه جدى به حيطه «نقادى عقل نظرى» كانت نداشته اند، بلكه ذكر اين نكته مدنظر است كه در دو سده اخير در غرب كوشش بيشترى در «عملى» كردن نظريات اين فيلسوف در حوزه «عقل عملى» يعنى «قانون و نحوه اجراى آن»، «سياست»، «حقوق»، «اخلاق»، «تعليم و تربيت» و «هنر» و... شده است و اين در حالى است كه در مقايسه با غرب، اگر نيك و منصفانه بنگريم، اصولاً در كشور ما نه تنها اين گونه مباحث فلسفى نظير «فلسفه عدالت»، «مبانى حقوق»، «فلسفه سياست» و... مغفول مانده بلكه حتى «اخلاق» و «فلسفه اخلاق» كه كارآمدترين و ضرورى ترين مباحث براى جامعه ماست، نتوانسته است تا كنون جايگاه حقيقى خود را بيابد. هر چند زيربناى هر عملى، نظر است و تا «نظر» نباشد، «عمل» بى هدف است ولى صرف «نظر» بدون عمل، نتيجه بخش نيست. مواجهه درست ما با فيلسوف نقادى مانند كانت، سبب خلاقيت، آموزش نقد روشمند و تدبير براى تبيين و فهم الزام اخلاقى تكليف و انجام «وظيفه» است. * جايگاه روش نقادانه كانت در تفكر غربكانت با روش نقادانه خود، بر سر همه متفكران غرب پس از خود سايه افكند. اميل بريه، مى نويسد فلسفه نقادى ارزش هايى را در قلمروى روحى و معنوى به بشر بازگردانيد كه به سبب مادى گرايى و شكاكيت اصحاب نظر در سده هجدهم مخدوش شده بود. با ظهور كانت همه چيز- اعم از دين و اخلاق و قانون و علم و هنر- مى بايست به محك تجربه درمى آمد و عقلاً توجيه مى شد. به قول ياسپرس، كانت فيلسوفى است كه بى او پايگاهى براى نقد فلسفى نداريم. كانت در دوره نقد، ديويد هيوم را مد نظر داشت. در خصوص نقدهايى كه كانت نوشته، بايد چنين انگاشت كه كانت نظام فلسفى خود را از ابتدا طراحى كرده بود و به ترتيب آنها را از ذهن به قلم مى آورد. نقد عقل محض، مشهور به «نقد اول»، را در سال ۱۷۸۱ در پنجاه و هفت سالگى نوشت. او در اين نقد، به تعيين حدود توانايى عقل و بررسى ميزان معرفت ما پرداخته است. در سال ۱۷۸۳ مبانى مابعدالطبيعه اخلاق را به اتمام رساند. اين كتاب در سال ۱۷۸۵ انتشار يافت. همزمان با انتشار چاپ دوم كتاب نقد عقل محض (۱۷۸۷)، كتاب نقد عقل عملى، مشهور به«نقد دوم»، انتشار يافت. بعد از آن نگارش نقد حكم و تصديق (۱۷۹۰) پايان يافت كه به «نقد سوم» معروف است. در سال۱۷۹۳ دين در حدود عقل تنها را منتشر كرد. اين تنها كتابى است كه انتشار آن با مخالفت مقامات دولتى روبه رو شد. يك بخش از اين كتاب به موضوع «شر اصلى در طبيعت بشر» اختصاص دارد و بخش ديگر آن «تعارض بين اصل خير و شر» است و كانت در اين دو فصل، الهيات كتب مقدسه را نقد كرده است. هر چند انتشار كتاب با مخالفت دستگاه حكومت آن دوره مواجه شد، ولى در مجموع كتاب مذكور جزو انتشارات دانشگاه به چاپ رسيد. فريدريش ويلهلم دوم جانشين فريدريش ويلهلم اول پادشاه پروس، كتاب را نپسنديد و آن را مغاير با اصول اساسى كتب مقدسه و دين مسيح دانست. كانت حاضر نشد عقايد خود را انكار كند، اما قول داد از اظهار نظر علنى در باره دين، چه طبيعى و چه منزل و الهى، ضمن درس يا در نوشته هاى خود، اجتناب كند. رساله صلح دائم نظريه سياسى او است. تصور او از ارزش شخصيت آزاد اخلاقى انسان در اين كتاب آمده است. صلح دائم مبتنى بر اساس اخلاقى به عنوان كمال مطلوب رشد تاريخى و سياسى است. سرانجام وى در سال ۱۷۹۷ كتاب مابعدالطبيعه اخلاق را نوشت. * كانت و عقل عملىكانت قلمرو اخلاق را «عقل عملى» مى دانست. او در عقل عملى، در صدد پايه ريزى فلسفه اخلاق نابى بود كه فارغ از هر گونه تجربه باشد تا از اين طريق ثابت كند كه «عقل عملى» يا «اخلاق» مانند عقل نظرى تابع اصولى ضرورى و ماتقدم (پيشينى) است. او با حسى گرايى اخلاقى نيز مخالف بود. «بايدهاى اخلاقى» يا «تكليف اخلاقى» از حس و انگيزه هاى حسى ناشى نمى شوند. به عبارتى ديگر از «هستى» نمى توان به «بايد» و «ارزش» رسيد. مبناى اخلاق، مردم شناسى و جامعه شناسى نيست، زيرا تصور انسانيت و ارزش فرد آدمى يا آدميت، مفهومى صرفاً اخلاقى است. ويژگى چنين اخلاقى، سازگارى درونى است . انسان خود «مقنن» قوانين اخلاقى است. مبناى آن، سعادت هم نيست. اصل اساسى اخلاق، اصلى نيست كه از قبلِ آن، سعادت خودمان يا سعادت ديگران را انتظار داشته باشيم. هر چند سعادت از مقومات خير اعلا است، چرا كه خير بدون قيد و شرط نيست. به نظر او مقوم خير اعلا و يگانه چيزى كه بى هيچ قيد و شرطى خير است، «اراده نيك» است. از اين روست كه كتاب مبانى مابعدالطبيعه اخلاق با اين جمله شروع مى شود: «محال است در عالم يا در جهان خارج از عالم، چيزى را بدون قيد و شرط، نيك يا خير ناميد، مگر نيت و اراده نيك. خواست خوب، شرط لازم شايستگى سعادت نيز هست. » خواست خوب، يا اراده نيك، نه به دليل نتيجه يا آثار خود، يا شايستگى براى رسيدن به غايتى مطلوب، بلكه صرفاً به حكم اراده اى كه موجب آن شده است، خوب دانسته مى شود. از منظر كانت، انسان بايد قواى حياتى خود يعنى قابليت ها و توانايى هاى بالفعل خود را ارتقا دهد و بالقوه را از طريق كار و عمل به فعليت برساند و در هر موقعيتى، از هدررفتن استعداد ها و تلف شدن قواى بالقوه خود، ممانعت كند. ارزش وجود انسان به ميزان كوششى است كه براى ارزنده تركردن و بها دادن به زندگى خود، مى كند. پس هر نوع غفلت، تنبلى و كم كارى به معنى كاستن از ارزش و مرتبه زندگى است. شرط هر تكليفى اين است كه ما در درون خود، انگيزه و محركى براى سعى و عمل بيابيم. در غير اين صورت تمام احكام اخلاقى، بى معنا مى شود و به هدر مى رود. از ديدگاه كانت، «حفظ اخلاق، مهم تر از حفظ حيات است». ارزش شرافت انسانى والاتر از حيات و زندگى انسان است. حفظ شخصيت كه اصيل ترين ويژگى در انسان، به عنوان ذات معقول است، منوط و وابسته به حفظ ارزش هاى انسانى است. انسان بودن، يعنى رعايت شئون انسانى و رعايت شرافت انسانى.* معاون آموزشى انجمن حكمت و فلسفه
پنجشنبه 13 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 268]