مباحثى در باب اخلاق سياسى در انديشه اسلامنظام اخلاقى اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: مباحثى در باب اخلاق سياسى در انديشه اسلامنظام اخلاقى اسلام
محمدمهدى انصاري

“علم اخلاق” مجموعه اصول معيارى و سنجشى است كه شايسته است رفتار انسان‌ها مطابق با آنها صورت گيرد و به عبارت ديگر اصول اخلاقى راه و رفتار پسنديده و هدف‌‌ها و انگيزه‌ها را توضيح و ترسيم مى‌نمايد. از اين‌رو علم اخلاق به دو بخش اخلاق علمى و اخلاق نظرى تقسيم مى‌گردد. حال برقرارى رابطه و پيوند مناسب ميان اخلاق و سياست همواره از مهم‌ترين مباحث انديشه سياسى بوده است. با توجه به اينكه در حوزه اخلاق به بايدها و نبايدهاى اخلاقى پرداخته مى‌شود، در نظر گرفتن پايه‌هاى اخلاقيات و نظام‌هايى كه موازين و معيارهاى اخلاقى براساس آن بنا نهاده مى‌شود نيز از اهميت بسزايى برخوردار است. صرف نظر از نوع جهان‌بينى‌ها، در اخلاق سياسى كه به خوب و بد بودن يك عمل سياسى پرداخته شده با دو نظريه مواجه هستيم: يكى ايده‌اليسم سياسى و ديگر رئاليسم سياسى كه دومى هدف سياست را كسب، حفظ و افزايش قدرت و ثروت بدون توجه به ابزارها مى‌داند. تجلى عينى ايده‌آليسم سياسى نيز در سبك و سياق سياست و حكومت در انديشه علوى قابل ملاحظه بوده است كه بعدا مورد توجه قرار خواهيم داد.

با توجه به آنچه در باب مقوله اخلاق سياسى گفته شد بايدنتيجه گرفت كه چنانچه پاى اخلاق به ميدان سياست كشانده شود مى‌توان حكومتى را كه در آن حق‌جويي، عدالت‌محوري، تقواى سياسي، كرامت انسانى و مردم‌گرايى جزء اركان سياست و سياست‌ورزى هستند انتظار كشيد. هر كدام از موارد مذكور در زمره مولفه‌هاى اخلاق سياسى در انديشه سياسى اسلام هستند كه به تفصيل در نوشتارهاى آتى به آنها پرداخته خواهد شد.

درنگى در نظام اخلاقى اسلام

در يك بيان كلي، غايت در اخلاق اسلامي، خير و سعادت اخروى است، نه منافع دنيوي، نظام اخلاقى اسلام عقلانى و وحيانى است بدين معنا كه هم خرد و انديشه انسان به آن دعوت مى‌كند و هم پيامبران الهى كه از اين امر گاهى به فطرى بودن دين تعبير مى‌شود. يعنى تعاليم كلى دين اسلام از آن جمله احكام اخلاقى آن، با گرايش‌هاى فطرى انسان هماهنگ و همنواست. حاصل آنكه اگر اسلام ما را به ترك تعلقات دنيوى و توجه به خدا و آخرت و ارزش‌هاى معنوى فرا مى‌خواند، عقل حسابگر نيز كه همواره سود و زيان را در نظر مى‌گيرد و انسان را به انجام كارهايى كه بيشترين سود و كمترين زيان را براى او دارد، دعوت مى‌كند، آن فراخوان وحيانى را تائيد مى‌كند.

اصل رابطه انسان با مبدا و معاد، ركن نظام اخلاقى اسلام است.سعادت كه غايت زندگى انسان است از ديدگاه قرآن از مبدا هستى سرچشمه مى‌گيرد و در حيات اخروى (معاد) ظهور تام مى‌يابد. به اين دليل است كه قرآن همواره سعادت انسان را كه در آخرت ظهور تام دارد به خدا نسبت مى‌دهد. گشودن حساب آخرت در حوزه داورى اخلاقى به اين معنا خواهد بود كه تاثير هر فعل مورد نظر را بايد علاوه بر حيات اين جهانى انسان، در حيات اخروى او هم سنجيد و اين كارى دشوار است.

از ديدگاه اسلام، كار اخلاقى و ارزشمند (در هر حوزه‌اى كه مى‌خواهد متصور باشد) آن است كه صرفا براى تحصيل رضاى خداوند صورت گيرد. البته رضاى خداوند مراتب مختلفى دارد و هر كس به فراخور حال خويش ممكن است در جستجوى مرتبه‌اى باشد. در اخلاق اسلامى مسئله نيت هم بسيار مهم است چرا كه نيت به عمل روح مى‌دهد و نيت بايد الهى باشد و اين كار جز از رهگذر ايمان به خدا و معاد و نبوت حاصل نمى‌آيد و از اينجا نقش ايمان در ساحت اخلاق اسلامى معلوم مى‌گردد. ايمان كار اختيارى قلب آدمى است كه اگر حاصل آيد مى‌تواند زمينه تحقق نيت الهى را فراهم كند و وجود نيت الهى همراه با انجام اعمال صالح مى‌تواند سعادت آدمى را تضمين كند.

تخلق به اخلاق اسلامى در گرو علم به وجود خداوند و معاد و نبوت و دل سپردن به اين علم و دانايى خود است. مومن كسى است كه عواطف و تمايل خود را همراه با دانش خود مى‌سازد. ايمان يعنى همراهى گرايش‌ها با بينش‌ها در اذعان به وجود خداوند. علم به تنهايى كافى نيست اگرچه لازم است، بلكه بايد نوعى آمادگى و خواست قلبى هم در كار آيد. هر انسانى بر حسب فطرت خود متمايل به خداوند است، اما اين تمايل بايد به ساحت خود آگاه او برسد و ظهور يابد تا واسطه ايمان قرار گيرد.

نكته ديگر اينكه در نظام اخلاقى اسلام، عامل سقوط اخلاقى در سه چيز است: هواى نفس، دنيا و شيطان. بديهى است توضيح و تفصيل اين مباحث را بايد در كتب وزين اخلاقى و دينى جست اما اشاره به اين نكته باتوجه به مبحث اخلاق سياسى كه پيش روى ماست، خالى از لطف نيست كه اگر آدمى هواى نفس نداشت سر و كارى هم با شيطان نداشت و دنيا و مافى‌ها نيز جذابيتى برايش ايجاد نمى‌كرد. هواى نفسى كه در طول تاريخ، بشر را به سقوط و تمدن‌ها را به زوال و سياستمداران و فرمانروايان را به خونخوارى و زير پا گذاشتن بسيط‌ترين اصول و ارزش‌هاى اخلاقى واداشته است...
سه شنبه 7 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 236]