واقعيتها و قراردادها

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: از جمله مسائلي كه در اوايل دوران جديد مطرح شد، تسري روششناسي علومتجربي به علومانساني بود.

اين رويكرد كه بعدها با يك نحله فلسفي نيز همراه بود، به پوزيتيويسم شهرت يافت. پوزيتيويستها معتقد بودند كه علومانساني را ميتوان با معيارها و روشهاي علوم تجربي به تحليل و ارزيابي گذاشت. اين رويكردها، بعدها از ناحيه انديشمندان و فيلسوفان زيادي به باد انتقاد گرفته شد. موج اين جريان به ايران نيز رسيد و عدهاي كوشيدند تا روششناسي علوم را در حوزهها و منابع معرفت كلاسيك به كار بندند. در اين ميان علامهطباطبايي با طرح مباحث ادراكات اعتباري و ادراكات حقيقي افق جديدي در نگاه به علومانساني گشود.

يكي از مباحثي كه به طور جدي در تاريخ علم حادث شده مباحث مربوط به منطق عملي و روششناسي علوم است؛ به خصوص اين مباحث از زماني كه علوم اثباتي رواج و گسترش پيدا كرد، در محافل علمي تعمق بيشتري يافت.

هم تراز با علوم طبيعي، علومانساني نيز از تعمق در اين مباحث مصون و مبرا نماند و شايد بحثبرانگيزي علوم اثباتي بيش از تاثيرگذاري آن در علوم طبيعي از آنجا ناشي ميشود كه انديشمندان و دانشمندان علوم انساني- اجتماعي در همه حوزهها تلاش داشتند همان روششناسي علوم طبيعي را در علوم انساني نيز به كارگيرند و متعاقب آن به نتايجي با قطعيتي هم سنگ علوم طبيعي برسند. تاثير پوزيتيويسم و گسترش آن در علومانساني در كمي شدن اين علوم و تشبه ساختاري و عملكردي آن با علوم طبيعي نمود داشته و در همه حوزههاي علومانساني-اجتماعي همچون جامعهشناسي، روانشناسي، علوم سياسي و... تحولاتي ايجاد كرده است. در قالب علم منطق قضايا به دو شكل حقيقي و اعتباري تقسيم ميشوند، كه هر شكل از آن داراي ويژگيهاي خاصي است كه آن را از ديگري منفك ميكند.

يكي از كساني كه به طور جدي و مستدل به اين مباحث پرداخته علامهطباطبايي است. مبحث ادراكات اعتباري هم به گفته خود مرحوم علامه در كتاب «رسائل سبعه» و هم به گواهي شهيد مطهري در كتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم» نزد قدما به ترتيبي كه ايشان بحث كردهاند، سابقه ندارد. علامه طباطبايي علاوه بر طرح و توجه به مباحث معرفت شناختي در فلسفه اسلامي و به ميانآوردن بحث روانشناسي فلسفي ادراكات برخي مطالب ابداعي نيز در فلسفه دارند كه مهمترين آنها تفكيك ادراكات اعتباري از ادراكات حقيقي است.

اين مبحث چنانكه خود علامه گفتهاند هم با روانشناسي فلسفي ادراكات مرتبط است و هم با فلسفه اخلاق و هم به نحوي با مباحث جامعه شناختي ارتباط پيدا ميكند. تامل در مبحثي كه علامه طباطبايي آن را براي اولين بار ميان انديشمندان اسلامي به صورت جدي مطرح كردند، ميتواند انديشمندان علوم انساني را از بسياري مغالطات فكري كه بر اثر گسترش علوم پوزيتيويستي حادث شده برهاند. علامه مباحث مربوط به ادراكات اعتباري و حقيقي و ويژگيها و احكام آن را در 3موضع؛ يعني در مقاله ششم اصول فلسفه، رسائل سبعه و برخي از جاهاي تفسير الميزان مطرح كرده است.

مبحث اعتبارات، قرابت بسياري با موضوعات و مباحث و مسائل علوم انساني دارد. همانطور كه گفته شد ادراكات اعتباري با روانشناسي اخلاق و جامعهشناسي پيوند دارد و از آن جهت كه چگونگي پيدايش و توليد اعتبارات را بحث ميكند، روانشناسي فلسفي است و از آن جهت كه بحث از حسن و قبح و بايدها و نبايدها ميكند، با فلسفه اخلاق ارتباط پيدا ميكند و از آن حيث كه نقش برخي اعتبارات را در تكون و تداوم زندگي اجتماعي باز مينمايد طنيني جامعهشناختي پيدا ميكند. ادراكات اعتباري كه عموم موضوعات و مسائل علومانساني را شامل ميشود در مقابل ادراكات حقيقي كه عمدتا شامل علوم طبيعي است قرار ميگيرد.

طباطبايي در مقاله ششم اصول فلسفه و روش رئاليسم ويژگيهاي اين دو نوع اعتبارات را اينگونه بيان ميكند:«ادراكات اعتباري مقابل ادراكات حقيقي است. ادراكات حقيقي انكشافات و انعكاسات ذهني است؛ اما ادراكات اعتباري فرضهايي است كه ذهن به منظور رفع احتياجات حياتي آنها را ساخته و جنبه وضعي و قراردادي و فرضي و اعتباري دارد و با واقع و نفسالامر سروكاري ندارد.

ادراكات حقيقي را ميتوان در براهين فلسفي يا علمي، طبيعي يا رياضي جا داد و نتيجه علمي يا فلسفي گرفت و همچنين ميتوان از يك برهان فلسفي يا علمي ادراكات حقيقي تحصيل كرد ولي در مورد اعتبارات نميتوان چنين استفاده كرد و به عبارت ديگر، ادراكات حقيقي ارزش منطقي دارد و ادراكات اعتباري ارزش منطقي ندارد. ادراكات حقيقي تابع احتياجات حقيقي موجود زنده و عوامل مخصوص محيط زندگاني وي نيست. ادراكات حقيقي قابل تطور و نشو و ارتقا نيست، اما ادراكات اعتباري يك سير تكاملي و نشو و ارتقا را طي ميكنند.

ادراكات حقيقي مطلق، دائم و ضروري است ولي ادراكات اعتباري نسبي، موقت و غيرضروري است.» تاثير عوامل محيطي در شكلگيري افكار و تغيير ا فكار داوريهاي آدمي به تبع تغيير شرايط، مطلبي است كه عموماً توسط جامعهشناسان، فيلسوفان اجتماعي بهخصوص ماركس و پيروان او در مكتب ماركسيسم بدان توجه و تاكيد شده است. در قالب انديشه ماركس طبقه و نحوه معيشت آدمي زيربنا و افكار و انديشهها روبنا معرفي ميشود. روبنايي كه به تبع تغيير در زيربنا دچار تغيير ميشود؛ نسبيت علم و اخلاق نتيجه طبيعي آن تحليل و تقسيمبندي است.

علامه طباطبايي با طرح مبحث ادراكات اين مطلب را توضيح ميدهد كه آن بخشي از ادراكات و افكار آدمي كه به تبع اوضاع محيطي و عوامل بيرون تغيير ميكند و احياناً نسبيت و عدم ثبات در آن راه پيدا ميكند، ادراكات اعتباري است كه البته اين حكم به همه اعتباريات راه ندارد و ادراكات حقيقي مشمول آن حكم قرار نميگيرد. به طور مثال «زمين به دور خورشيد ميگردد» و يا «اسيد سولفوريك آهن را حل ميكند» و نظاير آنها كه تصديقات حقيقي هستند مشمول نسبيت و تغيير و مطلوبيت يا عدم مطلوبيت قرار نميگيرند و از جامعهاي به جامعهاي يا زماني به زماني ديگر تغيير نميكنند. البته در اينجا منظور آن نيست كه احكام علمي و حقيقي تغيير نميكنند؛ زيرا تغيير احكام علمي واقعيتي در تاريخ علم محسوب ميشود و اين تغيير ناشي از كشف خطاست.

به عبارت سادهتر؛ ادراكات حقيقي و تغييراتي كه در آن رخ ميدهد تابع جعل و وضع و مطلوبيت و اراده صرف آدميان نيست، در حاليكه اعتباريات عليالاصول داراي چنين ويژگيهايي هستند؛ به طور مثال «مجازات فلان جرم فلان عقوبت است» يا «فلان معامله، يا خريد و فروش فلان شيء مجاز نيست» و نظاير آنها همگي جزء ادراكات اعتباري هستند كه ممكن است در شرايط زماني و مكاني متفاوت مشمول نسبيت و تغيير قرار گيرند. از مهمترين تفاوتهايي كه طباطبايي ميان ادراكات حقيقي موجود در علوم طبيعي و ادراكات اعتباري انعكاس يافته در علوم انساني برميشمارد ميتوان به موارد زير اشاره كرد:

1- ادراكات حقيقي محصول كشف و فهم واقعيتها هستند و جنبه اخباري دارند اما ادراكات اعتباري محصول جعل و وضع و اعتبارند.

2- ادراكات حقيقي تابع اميال و اراده و پسند و ناپسندها نيستند؛ اما ادراكات اعتباري محصول آن امور و نظاير آنها هستند.

3 - تصديقات حقيقي به صرف اراده آدميان لغوپذير نيستند و اما ادراكات اعتباري عليالاصول با اراده آدميان قابل لغو و تغييرند.

4- ادراكات و قوانين حقيقي به نحو طبيعي و تكويني در عالم جريان دارند و از حكومت آنها و توابعشان نميتوان فرار كرد، اما از حكومت و لوازمات تصديقات و ادراكات اعتباري ميتوان گريخت؛ به طور مثال كسي نميتواند زهر بخورد اما اراده كند مسموم نشود، اما ميتواند دزدي كند و از مجازات آن نيز بگذرد. از آنجايي كه اعتبارسازي مولود احساسات و مناسب با قواي فعاله آدمي است، بنابراين از جهت ثبات و تغيير و بقا و زوال تابع آن احساسات دروني است؛ اما احساسات دروني خود نيز دو دسته هستند: احساساتي كه لازمه نوعيت نوع و انسانيت انسان هستند و مقتضاي ساختمان طبيعي وجود آدمياند.

اين قبيل احساسات وجودي تكويني دارند و چه انسان تنها باشد و چه در ميان جمع، تفاوتي نميكند و از بين نميروند. در مقابل دسته ديگر احساسات شخصي، قابل تبدل و تغيير هستند كه به تبع اين تغيير، اعتبارات مربوط به آنها نيز تغيير خواهد كرد و وجود آنها وابسته به وجود انسانهاي ديگر است و به تنهايي وجود ندارند. احساسات و اعتبارات اولي قبلالاجتماع و احساسات و اعتبارات دومي بعدالاجتماع نام دارند. مهمترين اعتباريات قبلالاجتماع عبارتند از: اعتبار وجوب، حسن وقبح، انتخاب اخف و اسهل، استخدام و اجتماع و متابعت علم، كه به اختصار هر كدام را معرفي ميكنيم.

اعتبار وجوب اعتباري است كه هيچ فعلي از آن مستغنا نيست؛ يعني هر فعلي كه از هر فاعلي صادر ميشود با اعتقاد به وجوب صادر ميشود.طبق اعتبار حسن و قبح، انسان چيزهايي را دوست ميدارد چون خوب ميداند و چيزهايي را دشمن ميدارد چون بد ميداند. اين خوبي و بدي ريشه در ملايمت يا عدم ملايمت با قوه مدركه دارد و به همين جهت نسبي است. براساس اعتبار انتخاب اخف و اسهل، فاعل هميشه راهي را براي انجام فعل برميگزيند كه او را سادهتر و با گرفتاري كمتر به هدف برساند و كوتاهترين و آسانترين راه را انتخاب ميكند. برپايه اعتبار استخدام و اجتماع آدمي از همه اشياء، مواد، گياهان و جانواران محيط پيرامون خود به نفع خود استفاده ميكند؛ يعني آنها را در جهت منافع خود استخدام ميكند و از آنجايي كه اين گرايش در همه افراد بشر وجود دارد و همگاني است، نتيجه آن ميشود كه همه به سمت يكديگر بروند و زندگي جمعي تشكيل دهند.

بنابراين آدمي با اعتبار استخدام به اعتبار اجتماع كشيده ميشود و نهايتاً برمبناي اعتبار متابعت علم انسان فطرتاً و به حسب غريزه رئاليست است؛ يعني اشيا و موجوداتي را كه ادراك ميكند و در دنياي اطراف خود مييابد واقعي تلقي ميكند نه پنداري. همانطور كه گفته شد در مقابل اعتباريات قبلالاجتماع اعتباريات بعدالاجتماع قرار دارند كه به تناسب پيچيدگيهاي زندگي اجتماعي داراي مصاديق متعددي هستند، اما ميتوان مهمترين اين اعتباريات را شامل اعتبار مالكيت، زبان، رياست و مرئوسيت و لوازم آنها و نهايتاً اعتبار امر و نهي دانست.

براساس اعتبار مالكيت كه ريشه در اصل اختصاص دارد آدمي هر چه را كه در حيطه تصرف او قرار گيرد براي خود ميخواهد و در برابر عواملي كه با اين اختصاص مقاومت كنند به مقابله برميخيزد. اعتبار اختصاص قبل الاجتماع است ولي در زندگي اجتماعي صورت متكاملتري به خود ميگيرد و به صورت اصل مالكيت بروز ميكند. برمبناي اعتبار زبان آدميان نياز به ايجاد ارتباط با يكديگر و انتقال معاني دارند. اين عامل در كنار اختلاف محيط افراد با يكديگر و مواجهه با احتياجات تازه و انتخاب اخف و اسهل موجب تنوع لغات مختلف ميگردد.

به اقتضاي اصل استخدام كسانيكه از توانايي جسمي و ارادي بيشتري برخوردار بودهاند، افراد ديگر جامعه را به استخدام خود در آورده و اراده خود را به آنها تحميل كردهاند. اين وضعيت اعتبار رياست از طرفي و اعتبار مرئوسيت از طرف ديگر است. البته اين رابطه در چگونگي تابع قوت و ضعف طرفين است. اعتبار رياست و مرئوسيت به تبع، اعتبارات ديگري را به دنبال ميآورد؛ از جمله اعتبار امرونهي. اراده هر كس فقط به فعل خودش تعلق ميگيرد اما به حسب اضطراري كه از رياست ناشي ميشود با اعتبار، اراده كسي به فعل ديگري نيز تعلق مييابد و براي جامه عمل پوشيدن اوامر و نواهي رئيس از مرئوسين، نظام پاداش و كيفر اعتبار ميشود.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 123]