موضوع«رويت هلال» در آستانه حلول ماه عاشقي

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: موضوع«رويت هلال» در آستانه حلول ماه عاشقي
گروه گزارش: استهلال يا رويت هلال ماه به ويژه رويت هلال ماه مبارك رمضان چند سالي است كه به يكي از موضوعات جدي صحنه اجتماعي و حتي سياسي مردم مسلمان ايران تبديل شده است، بسياري از مردم مي‌پرسند علت اختلاف در اعلام آغاز و خاتمه ماه مبارك رمضان در كشورهاي اسلامي و حتي وجود اين اختلاف در ميان مراجع شيعه(در داخل كشور)ناشي از چيست؟ چرا عده‌اي رويت هلال با چشم مسلح و عده‌اي رويت آن با چشم غير مسلح را حجيت مي‌دانند؟ آيا وجود چنين اختلافاتي به نفع مسلمين است و چندين سئوال ديگر از اين نوع و جنس.
اهميت استهلال

«استهلال» تلاش براي رؤيت هلال ماه را مي‌گويند. اين پديده از آن رو مهم است كه تشخيص و تعيين مناسبت‌هاي ديني اسلام چون؛ تعيين ماه‌هاي حرام و ارتباط آن با بحث ديه، تعيين ايام حج و روز عيدقربان، تعيين ابتدا و انتهاي ماه رمضان و ... كه نسبت مستقيم با زندگي مسلمانان دارد از اين طريق صورت مي‌گيرد و اهميت آن بركسي پوشيده نيست. عمل استهلال داراي ارزش نجومي هم است، زيرا ماه قمري ممكن است ۲۹ يا ۳۰ روز باشد و مشاهده ماه نو گاه كاري دشوار و نيازمند محاسبات نجومي است.

در تائيد بيشتر اهميت استهلال مي‌توان به موضوع ديه و حج اشاره كرد. «اينكه مثلا شخصي ساعت 10 شب 29 جماي‌الثاني در اثر يك تصادف كشته شود و قرار باشد به اوليا‌‌ي دم ديه بدهند، طبق تقويم اين حادثه در ماه غير حرام بوده و بايد ديه عادي پرداخت شود در حالي كه طبق احوالات آسمان، اين ساعت، لحظه‌اي است كه ماه حرام، حلول كرده و بايد افزايش ديه لحاظ شود.» (گفت و گوي رسالت با حجت‌الاسلام و المسلمين سيدرضا قلمكاريان اصفهاني، استاد دانشگاه و كارشناس مركز مطالعات و پژوهش‌هاي فلكي- نجومي)

مهمتر از موضوع ديه، بحث حج است كه تمام جزئيات مناسك و اعمالش منوط به زمان است و حاجي نمي‌تواند هر زمان كه دلش خواست اين اعمال را انجام دهد بلكه بايد در زمان‌هاي نجومي خاصي آن را به جاي آورد.

هلال از منظر قرآن

قرآن كريم از هلال ماه، منازل ماه و ... بارها سخن به ميان آورده و ذيل آيات اهدافي را دنبال كرده است؛ در آيه پنج سوره يونس مي‌فرمايند :« هوالذي جعل الشمس ضياء و القمر نوراٌ و قدره منازل لتعلموا عدد السنين و الحساب ما خلق الله ذلك الا بالحق»؛ او كسي است كه خورشيد را روشنايي و ماه را نور قرار داد و براي آن منزلگاه‌هايي مقدر كرد تا عدد سال‌ها و حساب كارها را بدانيد، خداوند اين را جز به حق نيافريده است.

همچنين فرمود:« يسئلونك عن الاهله قل هي مواقيت للناس والحج»؛ اي پيامبر درباره هلال‌هاي ماه از تو سئوال مي‌كنند، بگو آنها بيان اوقات براي نظام زندگي مردم و تعيين وقت حج است.(سوره بقره آيه ۱۸۹)

همچنين« الشمس و القمر بحسبان »(سوره الرحمن)؛ خورشيد و ماه بر طبق حساب منظمي مي‌گردند و بر حركت زمين گرد خورشيد و گردش نجومي ماه دور كره زمين تكيه مي‌كند و فرمود: « والقمر قدرناه منازل حتي عاد كالعرجون القديم »؛ كه براي ماه منزل‌هايي را مقدر فرموده است.(سوره يس)

خداوند سبحان همچنين در آيه كريمه «ان عدة الشهور عندالله اثناعشر شهراٌ في كتاب الله يوم خلق السموات و الارض منها اربعة حرم ذلك الدين القيم» تعداد ماه‌ها را 12 عدد معرفي كرده است و ترتيب آنها را منوط به خلقت و آفرينش و همگام با فطرت انساني دانسته است.

«اهل شرع ماه‌هاي قمري را از رويت هلال تا رويت هلال ديگر محاسبه مي‌كنند. ابوريحان بيروني يكي از منجمان و دانشمندان بر اين نظر است كه امكان دارد دو ماه پيوسته تمام باشد و تا سه ماه پيوسته ناقص رويت شود ولي صاحب «زيج بهادري» مي‌نويسد: ممكن است چهار ماه متوالي هر ماه سي روز و سه ماه متوالي هر كدام بيست و نه روز واقع شود.»(تبيان)

مبناي فقهي اختلاف در رويت هلال

صحابه پيامبر(ص) در برخي از مسايل، در حيات آن حضرت با هم اختلاف نظر داشتند كه با رجوع به وي (ص) اختلاف آنان بر طرف مي‌گشت. اما پس از آن حضرت (ص) چنين مرجع مورد اتفاقي وجود نداشت، بلكه در مسايل مهم، شخص خليفه در زمان خلفاي راشدين با مشورت ديگران و يا بدون مشورت، حرف آخر را مي‌زد و با گفتار او عملاً اختلاف مرتفع مي‌شد. بنابراين اختلاف در مسايل فقهي موضوع جديدي نيست و به طور طبيعي اين موضوع درباره رويت هلال هم صادق است.

گروهي از فقها با بهره‌گيري از اصول و قواعد علمي بر اين نظرند كه ادله نقلي ( آيات و روايات ) دلالت تام بر لزوم اتحاد آفاق ( شهرهاي نزديك به هم ) و موضوعيت رويت دارند و نقطه مقابل گروهي ديگر با استفاده از قواعد و ادله مزبور معتقدند اتحاد آفاق لازم نيست.

قائلين به اتحاد افق از اطلاقات و عمومات روايات استفاده كرده‌اند كه پيامبر اسلام فرمود:«صوموا لرويته و افطروا الرويته»؛ با ديدن ماه روزه بگيريد و با ديدنش افطار كنيد پس رويت شرط داخل شدن در ماه است و ديدن هلال موضوعيت دارد. اما گروهي كه رويت را براي همه آفاق معتبر مي‌دانند به دعاي وارده در قنوت نماز عيد فطر اشاره كرده‌اند كه آمده است«و اسئلك بحق هذااليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا»؛ اين عيد براي همه مسلمين است.

ديدگاه‌هاي متفاوت مراجع درباره رويت هلال

اين اختلاف ميان علماي عامه هم وجود دارد. حنفي‌ها و مالكي‌ها و حنبلي‌ها قائل به ثبوت رويت هلال براي همه نقاط عالم در صورت رويت در يك نقطه هستند و شافعيه معتقدند اگر راي فقها مختلف باشد رويت هر ناحيه براي همان ناحيه حجت است.

اختلاف ديدگاه مراجع عظام تقليد(كه عده‌اي به عمد آن را اختلاف سليقه‌اي مي‌دانند) را مي‌توان در پاسخ آنان به سه سئوال اساسي درباره رويت جست‌و‌جو كرد؛ آيا رويت هلال با چشم مسلح ( دوربين يا تلسكوپ ) شرعا حجيت دارد ؟ آيا اول ماه با پيشگويي منجمين ثابت مي‌شود ؟ و آيا ديده شدن ماه در شهر ديگر براي انسان حجت است؟

پاسخ حضرات آيات بهجت، خامنه‌اي، فاضل و نوري همداني به سئوال نخست اين است كه بله و اين در حالي است كه «آيت‌الله العظمي خويي» چشم مجرد را شرط اثبات رويت هلال دانسته و نظر فلكيون و منجمين و نيز رويت با چشم مسلح را معتبر‌ نمي‌دانستند البته «آيت الله العظمي سيستاني» و «آيت الله لطف‌الله صافي» نيز معتقد به اين نظر هستند.

پاسخ مراجع به سئوال دوم تا حد زيادي شبيه يكديگر است، امام خميني (ره) در پاسخ به سئوال دوم فرموده‌اند: نه ولي اگر انسان از گفته آنها به يقين برسد بايد به آن عمل كند .

حضرات آيات خويي، بهجت، تبريزي، خامنه‌اي، سيستاني و وحيد نيز معتقدند نه ولي اگر انسان از گفته آنها به يقين يا اطمينان برسد بايد به آن عمل كند.

آيت الله گلپايگاني در اين باره فتوا داده است كه نه ولي اگر انسان از گفته آنها به يقين يا اطمينان كه در نظر عرف علم محسوب شود برسد بايد به آن عمل كند و همچنين است آيت‌الله زنجاني كه فرموده است، نه ولي اگر انسان از گفته آنها به يقين يا اطمينان براي خود انسان يا نوع مردم برسد بايد به آن عمل كند.

ديدگاه مراجع عظام در پاسخ به سئوال سوم نيز به شرح زير است:

ديدگاه امام خميني(ره)

امام خميني (ره): اگر در شهري اول ماه اثبات شود براي مردم شهر ديگر فايده‌اي ندارد مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند يا انسان بداند كه افق آنها يكي است.

حضرات آيات اراكي، زنجاني و مكارم: اگر در شهري اول ماه اثبات شود براي مردم شهر ديگر فايده‌اي ندارد مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند يا انسان بداند كه افق آنها يكي است. يا شهري كه ماه در آن ديده شده در شرق آن شهر باشد.

آيت‌الله خامنه‌اي: اگر در شهري اول ماه اثبات شود براي مردم شهر ديگر فايده‌اي ندارد مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند يا انسان بداند كه افق آنها يكي است يا در شهري كه در شرق آن شهر واقع شده‌اند هلال ديده شود ولي اگر اختلاف در بين شهرها به مقداري باشد كه با فرض رويت هلال در يكي هلال در ديگري قابل رويت نباشد كفايت نمي‌كند.

آيت‌الله گلپايگاني: اگر در شهري اول ماه اثبات شود براي مردم شهر ديگر فايده‌اي ندارد مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند يا انسان بداند كه افق آنها يكي است يا در شهري كه ديده شده آفتاب زودتر از ظهر خودش غروب كند.

آيت‌الله بهجت: اگر در شهري ماه ديده شد در صورتي براي ساكنين شهر ديگر مفيد است كه يقين يا اطمينان بكنند اگر در آسمان يا زمين مانعي نبود در آنجا هم ديده مي‌شد چه در شرق باشد يا در غرب ولي اگر به اين مطلب يقين نداشته باشند نمي‌توانند به ديدن ماه در شهر ديگر اكتفا كنند.

آيت‌الله سيستاني: اگر در شهر اول ماه ثابت شود، در شهرهاي ديگر كه در افق با او متحدند، اول ماه نيز ثابت مي‌شود و مقصود در اتفاق افق در اينجا آن است كه اگر در شهر اول، ماه ديده شد در شهر دوم اگر مانعي مانند ابر نباشد ديده مي‌شود و اين در موردي محقق مي‌شود كه شهر دوم اگر غرب شهر اول باشد در خط عرض نزديك به آن باشد و اگر در شرق آن است در صورتي ثابت مي شود كه وحدت افق معلوم باشد هر چند از اين جهت كه زمان ماندن ماه در افق شهر اول بيش از شهر دوم باشد .

حضرات آيات خوئي، تبريزي و فاضل: اگر در شهر اول ماه ثابت شود در شهرهاي ديگر چه دور باشند چه نزديك چه در افق متحد باشند يا نه، نيز ثابت مي‌شود در صورتي كه در شب، مشترك باشند ولو به اينكه اول شب يكي آخر شب ديگري باشد.

آيت الله وحيد: شهرهايي كه بيشتر طول شب با هم مشترك باشند هم افق هستند

آيت الله نوري: همين قدر كه در شب بودن آن شب( مثل مكه و كراچي يا لندن و كابل، نه مثل تهران و واشنگتن ) اشتراك داشته باشند ثابت مي‌شود.

وجوب پيروي از حاكم اسلامي در اثبات رويت هلال؟

آنچه كه يادآوري آن در اينجا مهم است اين است كه اختلافات فقهي علما نسبت به موضوع اثبات هلال ماه نشأت‌گرفته از درك و فهم ادله در استنباط حكم شرعي توسط فقيه است و «بي‌خردي است كه اختلافات ميان فقهاي دين اسلام به‌صورت عام و ميان فقهاي يك مذهب به‌صورت خاص، چه در رأي چه در فتوا را ناشي از اختلافات شخصي و سليقه‌اي بدانيم، بلكه منشأ اين تفاوت آرا، فهم فقيه از متن آيات و روايات شرعي و ادله‌اي است كه بر آن اقامه ‌مي‌كند.»(شيخ شاكر ساعدي» استاد حوزه علميه قم و مدير بخش پژوهش‌ها و تحقيقات اسلامي در موسسه «الكوثر للمعارف الاسلاميه» در گفت و گو با ايكنا)

دسته‌اي از فتاوا بر وجوب پيروي از حاكم اسلامي در اثبات رويت هلال تاكيد ‌مي‌كنند، در اين بين فقها و مراجع تحت ولايت ايشان(حاكم اسلامي) و خارج از كشور حاكم اسلامي چه وظيفه‌اي دارند؟

نظر حضرت امام خميني(ره) در «تحرير‌الوسيله» درباره رويت هلال بر پنج مورد استوار است كه پنجمين مورد آن اين است كه «حاكم شرع حكم‌ به اولين ‌روز ماه بدهد.» كه در اين صورت ملاك عمل خواهد بود.

تبيين فقهي رويت هلال توسط آيت الله توسلي

آيت الله توسلي در اين باره گفته است: «اگر حلول ماه از طريق راه‌هاي فوق‌الذكر ثابت نشود حكم حاكم اسلامي ملاك است و چنانچه حاكم اسلامي بگويد كه حكم مي‌كنم امروز اول ماه است بر همگان فرض و حتي براي مجتهدان واجب‌الاطاعهٔ است، اما امكان دارد حاكم اسلامي بگويد كه براي او ثابت شده امروز اول ماه است كه در اين صورت تبعيت از فتوا فقط بر عهده مقلدان است.»

آيت‌الله توسلي در اين زمينه به تشريح نحوه برخورد بنيانگذار جمهوري اسلامي براي اعلام روز عيد فطر نيز مي‌پردازد و مي‌گويد: «امام خميني (ره) در روزهاي پاياني ماه مبارك رمضان كه نسبت به زمان نخستين روز ماه شوال ترديد داشتند مي‌فرمودند از آيات عظام قم در اين زمينه سئوال كنيد و هنگامي كه خبر مي‌رسيد حلول ماه براي مرجعي ثابت شده با اطمينان از مراجع دستور به اعلام روز عيد مي‌دادند.»

مسئول بخش پاسخگويي دفتر امام (ره) به مسائل شرعي در پاسخ به اين سئوال كه آيا تقويم هم مي‌تواند ملاك تعيين روز اول ماه قرار گيرد گفت: «بر اساس روايات متعددي كه در كتب فقهي وجود دارد و «ثم الرويهٔ و افطر الي الرويهٔ» مشهورترين آنها بين فقهاست، ملاك اثبات ماه فقط رويت هلال ماه است.»(آيت‌الله توسلي در گفت‌وگو با مهر، مهرماه 1386)

حجت‌الاسلام و المسلمين «علي‌رضا موحدنژاد» عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبري (مد ظله العالي) نيز در اين زمينه مي‌گويد: اين مسائل جنبه موضوعي دارد؛ يعني مثلا شما از فقيه خودتان فتوا را از رساله اخذ مي‌كنيد كه ايشان گفته‌اند با ابزار قابل قبول هست يا نيست آيا آن طرف دنيا هم ديده شد، قابل قبول هست يا نيست؟ حالا شما مي‌خواهيد بدانيد كه اين موضوع بيرون تحقق پيدا كرده است يا نه، آيا كسي آن طرف دنيا ديده يا نديده با چشم مسلح ديده يا نديده؟ اين مسائل ديگر تشخيص موضوع است و تشخيص موضوع با مكلَّف است.

وي مي‌افزايد: اين‌ها از نوع تشخيص موضوع است. در اين مسئله حتي مثال مي‌زنند كه اگر در تشخيص موضوع با مرجع خود هم اختلاف پيدا كنيد، ملاك نظر خودتان است؛ يعني اگر من كنار مرجع تقليد خودم نشستم، مرجع مي‌گويد اين لكه خون است و خوب است اين را تطهير كنيد، بعد من مي‌گويم به نظر من اين آب آلبالو است. اگر در اين مسئله اختلاف ايجاد شد، آن‌چه كه خود تشخيص داديم درست است، فقيه تنها مي‌گويد خون اين حيوان و آن حيوان نجس است و...، اما الآن اين را كه من بيرون مي‌بينم، خون است يا آب آلبالو، اگر لباس شماست پس تشخيص هم با شما است.

تشخيص بر عهده مكلف است

موحدنژاد تصريح مي‌كند: بحث رؤيت هلال هم تشخيص موضوع است، ممكن است دفتر مرجع من اعلام كند ما هلال را ديديم و من بگويم كه نه من افرادي را دارم كه هلال را نديدند و برايم اطمينان حاصل مي‌شود كه هلالي نبوده، پس چگونه دفتر اعلام كرده، خوب ممكن است آن‌ها هم تكيه بر گفته كساني كردند كه آن‌ها دچار اشتباه يا تخيل در رؤيت شده‌اند. پس تشخيص اين‌ها با مكلَّف است.

«شيخ شاكر ساعدي» استاد حوزه علميه قم و مدير بخش پژوهش‌ها و تحقيقات اسلامي در موسسه «الكوثر للمعارف الاسلاميه» قم در اين زمينه مي‌گويد: اين مسئله ارتباطي با مسئله ولايت فقيه ندارد، چرا كه آرا در اين زمينه متفاوت‌است، برخي وجوب پيروي از حاكم اسلامي ـ فقيه جامع الشرايط ـ را تصريح‌كرده‌اند.

برخي همچون «آيت الله العظمي سيد محسن حكيم» كه وجوبي براي ولايت فقيه در عصر غيبت نمي‌داند، لزوم اتباع حاكم شرعي در اثبات هلال را بيان‌كرده كه «آيت الله فاضل مالكي» نيز موافق اين رأي است؛‌ در حالي‌كه نظر فقهي ايشان متفاوت با اين مسئله است، پس مسئله اتباع حاكم اسلامي با مسئله اثبات ولايت فقيه مطلقه و نسبي در عصر غيبت، كاملا مجزا از هم هستند بنابراين حكم حاكم در برخي مواقع، حكم ولايي و در بعضي مواقع، حكم قضايي است.

شيخ «ياسر قطيش» استاد لبناني حوزه علميه قم و عضو هيئت علمي دانشگاه بين‌المللي آل‌البيت(ع) هم معتقد است كه بررسي دقيق نظريه‌هايي همچون شيوه رويت، عدم اعتبار وحدت افق و اثبات هلال با حكم حاكم شرعي، موجب برطرف‌كردن بسياري از اختلافات به وجود آمده در مسأله اثبات هلال است كه البته روشن است و نمي‌توان به مجتهد فقيه، نظري خاص را تلقين و مجبور به اتباع و پيروي از آن كرد.

چه بايد كرد؟

به نظر مي‌رسد در سال‌هاي اخير موضوع رويت هلال و اختلاف فتواي مراجع در اين زمينه، مشكلاتي را براي مقلدان ايجاد كرده است و از سويي ديگر عيدي مانند عيد فطر مظهر عزت و كرامت و عيد واحد مسلمانان است، در دعاها هم اشاره شده كه اين، عيدي است كه بايد بيانگر عزت و ابهت مسلمانان باشد به همين دليل بايد با تدبيري از دامن‌زدن به مسايل حاشيه‌اي جلوگيري كرد و اين موضوع را به نماد وفاق و اتحاد جهان اسلام و يا حداقل مسلمانان ايران تبديل ساخت.

«ساعدي» استاد حوزه علميه قم در اين باره مي‌گويد: «اختلاف فقهي در مسئله اثبات هلال همچون صدها مسئله فقهي ديگر كه مورد نزاع فكري است، طبيعي به نظر مي‌رسد اما نكته مهم اينجاست كه اين مسئله قبل از آن‌كه دچار عوام‌زدگي شود بايد به علماي كارشناس و اهل آن سپرده‌شود.»

اين سخن صحيح است اما در شرايط كنوني كه موضوع رويت هلال به موضوعي فراگير تبديل شده است يك راه بيان و تشريح مسئله در حد فهم مردم براي آنان و بيان ريشه اختلاف فقهي مراجع عظام در اين زمينه است. حجت‌الاسلام ‌و المسلمين «سيد رياض حكيم»، استاد عراقي حوزه‌ي علميه‌ي قم و نويسنده و انديشمند جهان تشيع در تائيد اين سخن مي‌گويد: اجتهادهاي فقهي مسئله‌ رؤيت هلال ماه را نمي‌توان به يك راي معين محدود رد بلكه براي جلوگيري از به‌ وجود‌آمدن اختلاف غيرعلمي و نيز پذيرفتن و اهميت‌دادن به نظر مخالف، بايد سطح فرهنگي آگاهي عموم مردم را بالابرد.

وي مي‌افزايد: حتي در بين فقهايي كه اختلاف فتوا دارند، نوعي احترام متقابل نسبت به يكديگر به چشم‌مي‌خورد كه اين حالت، الگويي شايسته براي عموم مردم است.

عده‌اي ديگر، بر‌پايي نشست مشترك ميان فقيهان و منجمان را در بازكردن گره كور رويت هلال موثر مي‌دانند، شيخ «ياسر قطيش» استاد لبناني حوزه علميه قم و عضو هيئت علمي دانشگاه بين‌المللي آل‌البيت(ع) در گفتگو با ايكنا مي‌گويد: براي به ثمررساندن اين تعامل، بايد ديد فقيهان نسبت به دانش ستاره‌شناسي بهتر و به‌روزتر شود و همچنين بايد در خوانش متون شرعي كه به بحث علم نجوم پرداخته ‌و بر متمايزبودن آن با علم فلك تأكيد‌كرده، تجديدنظر شود.

موضوع ديگر اين است كه اين موضوع مي‌تواند حكم حكومتي تلقي شود كه در اين صورت لازم‌الاتباع براي ساير مجتهدان و مقلدان آنان خواهد بود كه البته اين موضوع مي‌تواند مورد بحث و كنكاش قرار گيرد. حجت‌الاسلام «محمدبهاءالديني»، مدير مركز فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در كشور مالي، رهبري واحد ديني زمينه‌ساز تنظيم امور مسلمين است و به دليل اين‌كه رهبري واحد، بر تمام مناطق اسلامي اشراف‌دارد، اگر رؤيت در منطقه‌اي براي او ثابت‌شد به ديگر مناطق نيز اعلام مي‌كند.

به هر روي با توضيحاتي كه ارايه شد به نظر مي‌رسد تعبيه و تدوين راهكار يا راهكارهايي كه علاوه بر علمي و شرعي بودن، منجر به اتحاد كلمه مسلمانان مي‌شود ضروري است.

علي فرج‌زاده
دوشنبه 11 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 590]