محبوبترینها
آشنایی با سایت قو ایران بهترین سایت آگهی و تبلیغات در کشور
بهترین شرکت‌های مهندسی در آلمان
صفر تا صد حق بیمه 1403! فرمول محاسبه حق بیمه
نقش هدایای سازمانی در افزایش انگیزه و تعهد کارکنان
کلینیک پروتز و ساخت اندام مصنوعی دکتر اجرائی
چگونه می‌توانیم با ترانسفر وایز پول جابجا کنیم؟
بهترین مدل‌های [صندلی گیمینگ] براساس نقد و بررسی کاربران
مشاوره حقوقی تلفنی با کمترین هزینه
مشاوره حقوقی تلفنی با کمترین هزینه
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1803377743
مناسبات دینی و سیاسی حکومت صفوی - بخش دوم و پایانی وجوهات مدارس علمیه در دوران صفوی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مناسبات دینی و سیاسی حکومت صفوی - بخش دوم و پایانیوجوهات مدارس علمیه در دوران صفوی
گسترش و ترویج تشیع را میتوان به عنوان بزرگترین دستاورد صفویه تحت عنوان رسمی کردن مذهب تشیع، قلمداد نمود.
وجوهات پرداخت وجوهات شرعی از گذشته تا کنون مورد توجه بوده است. در عصر غیبت کبری، افرادی مانند «شیخ صدوق» متوفای 381 قمری در کتاب «المقنع» (صدوق، 1415ق، ص171) و در کتاب «الهدایه» (همو، 1418ق، ص177) بابی را برای خمس اختصاص داده و یا شیخ مفید متوفای 1413 قمری در کتاب «المقنعه» (مفید، 1413ق، ص233) و همچنین «سید مرتضی» متوفای 436 قمری در کتاب «الانتصار» (سیدمرتضی، 1415ق، ص225) و در کتاب «رسائل» (همو، 1405ق، ج1، ص226) خود به بحث خمس پرداختهاند. حتی پیش از این نیز در عصر حضور ائمه و آغاز غیبت صغری به کتابهای متعددی در رابطه با خمس میتوان اشاره نمود. به عنوان نمونه میتوان به کتابهای افرادی؛ مانند «علیبن مهزیار اهوازی» (نجاشی، 1365، ص253) متولد قرن سوم، «علیبنالحسنبنفضال» (طوسی، بیتا، ص272) متوفای 290 قمری و یا کتاب «محمدبناحمدبنالجنید اسکافی» (نجاشی، 1365، ص385) فقیه و متکلم قرن چهارم اشاره نمود. بی تردید علاوه بر پرداختهای رسمی در دوره صفویه، شیوه های معمول پرداخت پول از طرف شیعیان به علما و فقهاء رواج داشته است. در فقه شیعه پرداختهایی در قالب خمس و زکات مطرح بوده و این مسائل در حوزه مفاهیم فقهی پیش از صفویه در عمل، مایه حفظ و قوام و استمرار تشیع بوده است. متأسفانه امروز شواهد کافی در دست نیست تا نشان دهد که با روی کارآمدن صفویه چه تغییر و یا تغییراتی در این زمینه ها رخ داده است (صفتگل، 1381، ص312). همانگونه که قبلاً نیز اشاره نمودیم، وجوهات شرعی از جمله خمس، از زمان شاهطهماسب (930- 984ق) در اختیار علما بوده و بعد از این نیز مطابق گزارشهای تاریخی در زمان «سلطان محمد خدابنده» (985-996ق) صدور، در ساختار دیوانی دینی در مجموعه حاکمیت صفویه، از نظر منابع مالی؛ مانند نذورات، اوقاف و وجوهات شرعی دارای بسط ید بوده و این منابع مطابق نظر آنها مصرف میشده است. اما متأسفانه به لحاظ گزارشهای تاریخی، کمتر میتوان به چیزی دست یافت که نشان بدهد که آیا خمس در نظام آموزشی کشور تأثیرگذار بوده و به مصرف مراکز آموزشی میرسیده یا نه؟ علاوه بر اینکه به لحاظ تاریخی، علامه «مجلسی» متوفای 1110 قمری در زمان خود با توجه به اینکه دارای منصب حکومتی بوده، به کم بودن خمسدهندگان اشاره میکند (مجلسی، 1423ق، ص368). تبعاً از یک سو با توجه به نبود دادههای لازم از منابع تاریخی در این دوره و از سوی دیگر، کمبودن خمسدهندگان، نمیتوان اظهار نظر دقیقی در رابطه با سهم وجوهات و به خصوص خمس در بودجه مراکز آموزشی داشت؛ البته باید اذعان نمود نقش وجوهات در مقایسه با دیگر اقسام؛ به ویژه در مقایسه با موقوفات، چشمگیر نبوده است. موقوفات سخن به گزاف نیست، اگر بگوییم از جمله پیشگامان مسأله وقف در این دوره را باید شخص شاه و خانواده سلطنتی برشمرد؛ به طوری که نقل شده «شاهعباس صفوی» همه اموال خود را جزء اوقاف قرار میدهد: جمیع اشیاء سرکار من و آنچه اطلاق مالیّت بر آن توان کرد، حتی این دو انگشتری که در دست دارم وقف است، لیکن مشروط بر آن است که به هر مصرفی که رأی صواب نمای اشرف که متولی آنها است اقتضاء نماید در راه دین و دولت صرف نماید (بیکمنشی، 1382، ج2، ص761). بدیهی است که چنین مناسباتی در قبال مسائل دینی، آن هم در سطح خانواده سلطنتی در رشد و نضجگرفتن مسأله اوقاف در میان مردم تأثیرگذار بود؛ به طوری که در کنار وجوهات و مستمریهای حکومتی میتوان به نقش اوقاف؛ اعم از موقوفات خاصه و عامه در تأمین مخارج مدارس علوم دینی و طلاب اشاره نمود. به نظر میرسد که وقف از مهمترین بودجههای عمرانی مدارس و شهریه طلاب بوده؛ زیرا با مطالعه گزارشها و اسناد تاریخی که از این دوره بجا مانده میتوان پی برد که عمدهترین منبع مالی مدارس از راه اوقاف تأمین میشده؛ به طوری که خیّرین مدرسه ساز بلافاصله بعد از ساخت مدارس و مراکز دینی برای تأمین هزینههای جاری آن اوقاف و مستغلاتی را در نظر میگرفتند؛ مثلاً مدرسه کاسهگران که در بازار ریسمان اصفهان واقع شده، در آخرین سال سلطنت «شاهسلیمان صفوی» (1105-1077ق) به وسیله «امیرمحمدمهدی حکیم الملک اردستانی» ساخته شده است. در رابطه با بانی این مدرسه که مدرسه حکیمیه نیز نامیده میشود، نوشته شده که او در هندوستان در زمان «اورنگ زیپ» (1068-1118ق) مطبی داشته اتفاقاً دختر پادشاه هند مریض میشود و اطبای هند از معالجه وی عاجر میشوند، آنگاه حکیمالملک او را معالجه میکند، زمانی که دختر پادشاه بهبود پیدا میکند، به او و زنش جواهر بسیاری میبخشند و او با این پول به بنای مدرسه کاسهگران در اصفهان اقدام میکند. همسر او «زینببیگو» نیز مدرسه «نیمآورد» را بنا میکند و معادل پولی که خرج این دو بنا میشود، املاک و مستغلاتی خریده وقف این دو مدرسه میکند (هنرفر، 1344، ص656). گاهی مصارف موقوفات به تفصیل ذکر شده در وقفنامهای که برای مسجد جدید عباسی (مسجد شاه) در میدان نقشجهان زیر نظر شیخ «بهایی» متوفای 1030 قمری در تاریخ 1023 قمری تنظیم شده، بخشی به وظایف مدرسین، طلاب و مصارفشان اختصاص داده شده و شمار مدرسین، یازده نفر میباشند که باید به جز دو روز در هفته، بقیه روزها را در مسجد به تدریس اشتغال داشته باشند. در این وقفنامه که نام عدهای از مدرسین و حتی صورت حساب و مبلغ حق التدریسشان ذکر گردیده، تأکید شده که اگر کسی در امر تدریس بدون عذر شرعی کوتاهی کند، مستحق حق التدریس نبوده، بلکه بر او حرام است. در رابطه با طلاب ساکن در حجرات مسجد که 37 نفر میباشند نیز شهریهای روزانه به شرط اینکه به علوم دینی مشغول بوده و حجرات مذکور دائر بوده و تعطیل نباشد، اختصاص داده شده است (سپنتا، 1346، ص62-50) و یا مثلاً مسجد میدان و یا عمادی کاشان که اصل بنای آن مربوط به دوره سلجوقی است، دارای کتیبهها و سنگنوشته و فرامینی از پادشاهان قرهقوینلو، صفویه و قاجار میباشد. این مسجد به دلیل اینکه در میان بازار و مقابل میدان بزرگ و در نقطه حساس شهر واقع بوده دارای فرمانها و کتیبههای مختلف به تعداد 16 کتیبه از شاهطهماسب اول (930-984ق) گرفته تا «شاهعباس کبیر» (996-1038ق) و «شاهسلطانحسین صفوی» (1105-1035ق) در قرون مختلف میباشد. در وقفنامهای که از این مسجد باقیمانده فهرست املاک و متعلقات آن ذکر شده، در این وقفنامه بیان شده که پس از تعیین مصارف موقوفه از قبیل روشنایی، فرش، شهریه خطیب و امام جماعت، مؤذن و فرّاش، باید مازاد آن صرف مدرسه و طلاب گردد و مخصوصاً شرط شده که مدرس هر ششماه طلبه را امتحان کند و عزل و نصب طلبه متعلق به رأی شریف مدرس میباشد (نراقی، 1382، ص147). در خلال وقفنامههای بجامانده از دوره صفویه میتوان به خوبی دریافت که ساخت مدارس علوم دینی در دوره صفویه و وقف آنها وابسته به تشکیلات دولتی و حکومتی نبوده است؛ گرچه مناسبات سیاسی و دینی حکومت و نیز رویکرد مذهبی خانواده سلطنتی، در رونق مسأله اوقاف در میان آحاد مردم از هر طبقه و صنفی، بیتأثیر نبود. به عبارت دیگر، ساخت و ساز مدارس علوم دینی تنها به دست حکومت و دولت صفوی؛ یعنی شاه و خانواده سلطنتی نبوده، بلکه با توجه به وقفنامههای موجود، میتوان چنین نتیجه گرفت که از بالاترین طبقه اقشار مردم که شاه و خانواده سلطنتی بودهاند تا مردم عادی که توان ساخت و ساز مدرسه را داشتهاند در این کار سهیم بوده و بعد از اتمام ساخت و ساز آن، موقوفاتی را نیز برای تأمین هزینههای جاری آن در نظر میگرفتند. بنابراین، احداث مدارس در دوره صفوی؛ اعم از شاه و خانواده سلطنتی صورت میگرفته و هر کسی از علما، غلامان، خواجگان، درباریان، شاهزادگان، اطباء، بازاریان و... در این کار سهیم بودهاند. هدایا و کمکهای خیّرین هدایا و بخششهایی که از طرف افراد خیّر به طلاب علوم دینی میشده را نیز میتوان در کنار موقوفات و مستمریهای حکومتی از جمله درآمدهای محصلین این دوره بر شمرد. در لابلای مطالعه بعضی از وقفنامهها به این قبیل هدایا که به عطایا و موهبت تعبیر شده، اشاره شده است. به عنوان مثال، از جمله مدارس موقوفه دوره صفوی، مدرسه «مریم بیگم» است که نزدیک محله خواجو و در مجاورت چهار سوی نقاشی بوده که توسط مریم بیگم؛ دختر «شاهصفی» (1038-1052ق) در سال 1115 قمری ساخته شده است (هنرفر، 1344، ص662). او برای این مدرسه موقوفههای بسیاری در شهرهای اصفهان، تبریز، بسطام، قزوین و غیره در نظر گرفته و وقف نموده است(1) (موحد ابطحی، 1418ق، ج1، ص646). از نکات جالب توجه در رابطه با این مدرسه، وقفنامه آن است. وقفنامه شامل فقرات و شروطی است که برای محصلین ذکر گردیده است. شروطی از قبیل اشتغال طلاب علوم دینی به فقه، حدیث و تفسیر، پرهیزگار و اهل قناعتبودن، عدم اشتغال به کارهای دیگر و ممرّ درآمدی نداشتن (هنرفر، 1344، ص663)؛ البته شروط دیگری نیز در توضیح و تفصیل وقفنامه ذکر شده که در اینجا از بیان آن خودداری میکنیم. نکته جالب توجه در این وقفنامه این است که واقف در صدد توضیح برخی از قیود وقفنامه برآمده؛ مثلاً در توضیح عدم اشتغال به کارهای دیگر و درآمدنداشتن، در قسمتی از وقفنامه مدرسه مریم بیگم چنین آمده «... و وجه معاش؛ خواه وظیفه و خواه تعلیم و خواه غیر آنها از هیچ ممری نداشته باشند» (همان، ص664). در توضیح این فقره از وقفنامه واقف در کتیبه لوح سنگی مرمری دیگری این چنین آمده است: «... دویم آنکه نوشته شده که وجه معاشی؛ خواه وظیفه و خواه تعلیم و خواه غیر آنها از هیچ ممری دیگر نداشته باشند و اگر مردم از موهبت و عطایا، گاهی رعایتی به طلبه مدرسه مزبوره نمایند در اخذ این وجوه مؤاخذه نخواهند بود» (همان، ص667). گویا هدیه و بخششهای افراد خیّر منحصر به مدارس نیست؛ چرا که با توجه به گزارشهای تاریخی، به چنین هدایایی در مکتبخانهها نیز اشاره شده است. «اولیا چلبی» متوفای 1093 قمری در بازدید خود از تبریز، تعداد مکتبخانههای تبریز را ششصد باب ذکر کرده و بعد از بر شمردن برخی از آنها؛ مانند مکتب «شیخحسن»، مکتب «حسن میمندی»، مکتب «تقیخان»، مکتب «سلطانحسن» و مکتب «سلطانیعقوب»، به این نکته اشاره میکند که در این مکتبخانهها هر ساله به اطفال لباس داده میشود (چلبی، 1338، ص17). البته باید توجه داشت که ممکن است لباسهای اهدایی از هدایا و بخششهای مردمی نبوده باشد، بلکه از درآمدهای ناشی از اوقاف بوده باشد، علاوه بر اینکه نمیتوان گفت مکتبخانههای سراسر کشور بودجه و درآمدهایی از راه اوقاف داشته اند. درآمدهای شخصی در کنار مستمریهای حکومتی، موقوفات عامه و خاصه و نیز هدایا که گاهی هدایای مردمی و هدایای حکومتی را در بر میگرفت و شاه صفوی به این واسطه به برخی از افراد انعام و سیورغالهایی را اهداء مینمود، نباید از درآمدهای شخصی افراد برای ادامه تحصیل غافل بود؛ درآمدهایی که طلاب از راه کارکردن برای خود کسب میکردند، کارهایی از قبیل استنساخ نسخ و تدریس خصوصی به افراد. «هر کس نتواند زندگی خود را با این اندک بگذراند، باید در پی تحصیل درآمد دیگری باشد... بعضیها اوقات فراغت را با رونویسکردن کتابها یا درسدادن به بچهها در خانهها درآمدی برای خود دست و پا میکنند» (کمپفر، 1360، ص142). در رابطه با «شیخابراهیم قطیفی» متوفای بعد از 951 قمری که مباحثات و مناظرات او در رابطه با عدم جواز پرداخت خراج و قبول هدایا و خراج از سلاطین جور با «محقق کرکی» متوفای 940 قمری معروف و مشهور است، نقل شده هرگز از هیچ پادشاهی انعام و سیورغال قبول نمیکرده و به درآمد ناچیز زراعت خود قناعت میکرده، علاوه بر اینکه جمع کثیری از طلاب و دراویش نیز همصحبت او بوده و پیش او تلمذ نموده و به او ارادت داشتند (خواندمیر، 1379، ص280). درباره ورع و زهد «مقدس اردبیلی» متوفای 993 قمری نیز نقل شده که «آن روز که مشغول به کار دیگر بوده، مانند گازری(2) و غیر آن، وظیفه نمیگرفته» (ابن کلبعلی تبریزی، 1373، ص230). بنابراین، درآمدهای شخصی افراد را باید جزئی از بودجه تحصیلی طلاب مدارس علوم دینی برشمرد، علاوه بر اینکه به نظر میرسد تأمین هزینه مکتبخانهها نیز بیشتر به عهده افراد بوده و هر خانوادهای فراخور وضعیت مالی خود به آموزگار مکتب در قبال آموزش فرزندش به او چیزی میداده است. نقل شده که خانوادههای دارا یک «اکو» و افراد تنگ دست، ده «سو» به آموزگار میدادند. نکته جالبی که در گزارش این مستشرق اروپایی وجود دارد، این است که مردمان فقیر، بچههای خود را رایگان به مکتب میسپارند (شاردن، 1374، ج3، ص935). «اکو» و «سو» واحد پول فرانسه بوده و تقریباً هر 15 «اکو» معادل یک تومان بوده است. در هر حال، به نظر میرسد که حقالزحمه مکتبداران بسیار ناچیز بوده و با این درآمد ناچیز، گذران زندگی میکردند. «ساممیرزای صفوی» متوفای 983 قمری فرزند بلافصل «شاهاسماعیل صفوی» در کتاب «تحفه سامی»، تقریباً از هفتصد شاعر عصر صفوی نام برده و گاهی نیز به موقعیت شغلی و معیشتی افرادی؛ مانند «غیاثی تونی» و «دهقانی» اشاره نموده که در مکتبداری اشتغال داشته، با فقر و ناداری زندگی میکردند. به عنوان نمونه او از شاعری به نام دهقانی نام برده که «به مکتبداری اشتغال مینماید و مرض جوع بر مزاجش غالب؛ گویند در سفری چیزی نداشت بخورد، جامه خود را خورد» (ساممیرزای صفوی، 1352، ص161). «پولاک» متوفای1891 میلادی در «وین» که در دوره قاجار و در زمان «ناصرالدینشاه» (1264-1313ق) به عنوان پزشک دربار در ایران بوده و بعد از گذشت ده سال به کشور خود بازگشته در خلال کتاب خود به وضعیت مکتبخانه در دوره قاجار اشاره کرده که تا حدودی میتوان به وضعیت مکتبخانه در دورههای قبل نیز دست یافت. او مینویسد: برای طبقات فرودستتر، مدارس گروهی است که به آن مکتب میگویند. در این مدارس، کودکان در قبال پرداخت شهریهای درس میگیرند، اما تمام مکتبها مؤسساتی خصوصی هستند و هر کس سواد نوشتن داشته باشد، میتواند در دکانی که به این منظور در بازار کرایه کرده است، بچههایی را که به او سپردهاند درس بدهد. در آنجا بچهها در طول دیوار، چهار زانو مینشینند... (پولاک، 1361، ص187). بنابراین، در مجموع با توجه به آنچه ذکر شد، میتوان گفت تأمین هزینههای مکتبخانه بر عهده افراد بوده و صاحب مکتبخانه در مقابل اخذ وجه ناچیزی از والدین کودکان و البته گاهی هم به رایگان به تربیت و تعلیم کودکان همت میگماشته است. نتیجه گیری از آنچه گذشت، این نتیجه به دست میآید که در حکومت صفویه با توجه به پذیرش برخی مسؤولیتها و مناصب حکومتی از طرف علما و بسط ید و حمایت حاکمیت از آنها، در کنار تثبیت حکومت مرکزی ایران در طول بیش از دو قرن (907-1135ق) توسط حکام صفویه، زمینه مساعدی برای نشر و ترویج عقاید شیعی فراهم آمد. در این دوره، تأسیس مراکز آموزشی و مدارس دینی متعدد شیعی در سرتاسر ایران رو به فزونی و افزایش گرفت؛ چیزی که شاید تا پیش از این در ایران و حکومتهای پیش از صفویه یا اصلاً وجود نداشت و یا اینکه به لحاظ اندیشه سیاسی حاکمیت، مورد توجه نبود. طبعاً رسمیتبخشیدن به مذهب تشیع در اندیشه سیاسی صفویه بر مراکز دینی و آموزشی؛ نظیر مساجد، مدارس و مکتبخانهها نیز تأثیرگذار بود. در این دوره با توجه به رویکرد مذهبی و مناسبات سیاسی ـ دینی حکومت، علاوه بر توجه به مراکز دینی بهجامانده از گذشته، اقشار مختلف مردم از خانواده سلطنتی گرفته تا علما، تجار، پیشهوران و پزشکان، فراخور حال خویش به ساخت و ساز مدارس و مراکز آموزشی رو آورده و در کنار این مدارس، ابنیهها، بازارها، مزارع و... را در قالب وقف برای مخارج این مدارس در نظر میگرفتند. گرچه تا پیش از این، بودجههای مراکز آموزشی و حوزههای علوم دینی در تمام دوران توسط موقوفات و خیّرین و کمکهای مردمی تأمین میشده، امّا در کنار اوقاف و بودجههای دیگر، تأمین هزینههای این مراکز توسط حکومت صفوی، امری جدید و قابل توجه است. در واقع، تأمین هزینههای این مراکز توسط حکومت صفوی در تعیین مناسبات دینی و سیاسی تأثیرگذار بوده و عاملی در رشد و گسترش تشیع گردید. تعیین بودجه و مستمریهای حکومتی، مصداق بارزی از پیوند سیاست و دیانت در این دوره است. این کمکها در تأمین مخارج مدارس علوم دینی و طلاب؛ به خصوص مراکز و مدارسی که به نوعی منتسب به شاه بود، نقش بارزی را ایفاء میکرد؛ البته به نظر میرسد که اوقاف از عمدهترین منابع مالی ـ عمرانی مدارس بوده و بیشتر، از این راه برای گذران زندگی، به طلاب و محصلین کمک میشده است. ضمناً در کنار این منابع نباید از هدایا و کمکهای افراد خیّر و همچنین درآمدهای شخصی افراد، غفلت نمود. در خصوص وجوهات نیز با توجه به تتبعی که صورت گرفت؛ گرچه میتوان اذعان نمود که مردم وجوهات خود را به علما و روحانیون مورد اعتماد خود میپرداختند، اما متأسفانه به لحاظ گزارشهای تاریخی، کمتر میتوان به گزارشی دست یافت که نشاندهنده نقش وجوهات در تأمین بودجه مراکز دینی و آموزشی باشد. تبعاً از یک سو با توجه به نبود دادههای لازم از منابع تاریخی در این دوره و از سوی دیگر، کمبودن خمسدهندگان، نمیتوان اظهار نظر دقیقی در رابطه با سهم وجوهات و به خصوص خمس، در بودجه مراکز آموزشی داشت. البته باید اذعان نمود نقش وجوهات در مقایسه با دیگر اقسام؛ به ویژه در مقایسه با موقوفات چشمگیر نبوده است. پی نوشت: 1. نویسنده کتاب «ریشهها وجلوههای تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ»، در جلد اول به اشتباه، زینببیگم را دختر شاهسلیمان صفوی ذکر کرده؛ در صورتی که در جلد دوم، زینببیگم را دختر شاهصفی معرفی کرده است!! (سیدحجت موحد ابطحی، ریشهها و جلوههای تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ج1، ص646 و ج2، ص272). 2. رختشویی؛ آنکه جامعهها را شوید و تمیز کند» ( لغت نامه دهخدا). منابع و مآخذ 1. ابن کلبعلی تبریزی، محمدزمان، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، به کوشش رسول جعفریان، تهران: احیاء کتاب، 1373. 2. افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: خیام، 1401ق. 3. -------------------، گزارشی از کتاب فیروزه شجاعیه به جهت سده سنیه سلطان حسینیه، رسول جعفریان، بیجا، بینا، 1378. 4. اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس، بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363. 5. بیکمنشی، اسکندر، تاریخ عالم آرای عباسی، محقق: ایرج افشار، ج2، تهران: امیرکبیر، 1382. 6. پارسادوست، منوچهر، شاهطهماسب اول، تهران: انتشار، چ2، 1381. 7. پولاک، یاکوبادوارد، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1361. 8. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، تهران: ناشران کتابخانه سنایی و کتابخانه تأیید، چ3، 1363. 9. تحویلدار اصفهان، میرزاحسینخان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342. 10. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1379. 11. ----------، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج2، تهران: علم، 1388. 12. چلبی، اولیا، سیاحتنامه اولیا چلبی، (قسمت آذربایجان و تبریز) به قلم حسین نخجوانی، تبریز: شفق، 1338. 13. حسینی خاتونآبادی اصفهانی، سیدعبدالحسین، وقایع السنین والاعلام، با مقدمه آیهالله مرعشی و آیهالله شعرانی، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: اسلامیه، 1352. 14. خواندمیر، قیاسالدینبنهمامالدین، رجال کتاب حبیب السیر، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379. 15. -----------------------، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج15، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1390. 16. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، بیتا. 17. روزبهان خنجی، فضلالله، سلوک الملوک، مصحح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی، 1362. 18. زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، چ14، 1389. 19. سام میرزای صفوی، ابونصر، تحفه سامی، مصحح: وحید دستگردی، بیجا، کتابفروشی فروغی، چ2، 1352. 20. سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان: انتشارات اداره اوقاف اصفهان، 1346. 21. سید مرتضى، علىبنحسین، رسائل الشریف المرتضى، قم: دارالقرآن الکریم، 1405ق. 22. ------------------، الانتصار فی انفرادات الإمامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1415ق. 23. شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، ج3، تهران: توس، 1374. 24. صدوق، محمّدبنعلىبنبابویه، المقنع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1415ق. 25. -------------------، الهدایه فی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1418ق. 26. صفتگل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، 1381. 27. طوسی، محمدبنحسن، فهرست کتب الشیعه و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم: ستاره، بیتا. 28. علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد، قواعد السلاطین، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1384. 29. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چ2، 1360. 30. مزاوی، میشل.م، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1363. 31. مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: اعلمی، 1423ق. 32. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج14، تهران: صدرا، چ3، 1377. 33. مفید، محمّدبنمحمدبننعمان، المقنعه، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق. 34. منشی قمی، احمدبنحسین ، خلاصه التواریخ، مصحح: احسان اشراقی، ج1و2، تهران: دانشگاه تهران، 1383. 35. موحد ابطحی، سیدحجت، ریشهها و جلوههای تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ج1، اصفهان: دفتر تبلیغات المهدی(عج)، 1418ق. 36. محمدسمیع، میرزا سمیعا، تذکره الملوک، تهران: سپهر، چ2، 1368. 37. تحویلدار اصفهان، میرزاحسینخان، فرزند محمدابراهیمخان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342. 38. نجاشی، احمدبنعلی، رجال النجاشی، قم: نشر اسلامی، 1365. 39. نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، تحقیق ناجی نصرآبادی، محسن، تهران: اساطیر، 1378. 40. نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ2، 1382 41. هنرفر، لطفالله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابفروشی ثقفی، 1344. نویسنده: محسن فتاحی اردکانی: سطح چهار حوزه و دانشجوی دکتری شیعهشناسی دانشگاه ادیان و مذاهب فصلنامه حکومت اسلامی شماره 76. انتهای متن/
95/01/31 :: 06:16
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 56]
-
گوناگون
پربازدیدترینها