تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
سه برند برتر کلید و پریز خارجی، لگراند، ویکو و اشنایدر
مراحل قانونی انحصار وراثت در یک نگاه: از کجا شروع کنیم؟
چگونه برای دریافت ویزای ایران اقدام کنیم؟ مدارک لازم و نکات کاربردی
راهنمای خرید یو پی اس برای مراکز درمانی و بیمارستانی مطابق الزامات قانونی
آیا طلاق توافقی نیاز به وکیل دارد؟
چگونه ویزای آفریقای جنوبی را به آسانی دریافت کنیم؟ راهنمای قدم به قدم
همه چیز درباره ویزای آلمان و مراحل دریافت آن
چرا پاسارگاد به عنوان یکی از مهمترین آثار تاریخی ایران شناخته میشود؟
خرید انواع خودکار و روان نویس شیک و ارزان
خرید انواع خودکار و روان نویس شیک و ارزان
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1819738492
مناسبات دینی و سیاسی حکومت صفوی - بخش اول مستمری و بودجه های حکومتی صفوی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مناسبات دینی و سیاسی حکومت صفوی - بخش اولمستمری و بودجه های حکومتی صفوی
گسترش و ترویج تشیع را میتوان به عنوان بزرگترین دستاورد صفویه تحت عنوان رسمی کردن مذهب تشیع، قلمداد نمود.
چکیده گسترش و ترویج تشیع را میتوان به عنوان بزرگترین دستاورد صفویه تحت عنوان رسمیکردن مذهب تشیع، قلمداد نمود. این تحول مهم در اندیشه سیاسی حکومت صفوی و زمامداران آن با بیش دو قرن زمامداری (907-1135ق) بیتأثیر نبود و به ناچار، پیوندی بین دیانت و سیاست فراهم ساخت؛ به طوری که حمایت از روحانیت شیعی، ایجاد مناصب و ساختارهای دیوانی دینی را به دنبال داشت که تا پیش از این وجود نداشت. بدیهی است که این پیوند و رویکرد مذهبی، بدون درنظرگرفتن نهادها و مراکز آموزشی تأثیرگذار در تثبیت و ترویج آموزههای شیعی، غیر ممکن بود. در این دوره، ساخت و ساز مساجد و مدارس، مورد توجه قرار گرفت و اوقاف و بودجههایی بدین منظور به آنها اختصاص یافت. نوشتار حاضر که به مطالعه موردی ارتباط سیاست و دیانت در عصر صفویه میپردازد، با روشی تحلیلی ـ تاریخی، میکوشد دادههای لازم را از منابع مختلف تاریخی، حول محور بودجه مراکز و مدارس علوم دینی در صفویه جمع نماید. نتایج بهدستآمده بیانگر آن است که محل تأمین بودجه این مراکز از وجوهات، موقوفاف، مستمری و بودجههای حکومتی، هدایا و کمکهای خیّرین و درآمدهای شخصی بوده، امّا در کنار اوقاف و بودجههای دیگر، تأمین هزینههای این مراکز توسط حکومت صفوی به این کیفیت و گستردگی، امری جدید و در خور توجه، محسوب میشود. واژگان کلیدی مراکز آموزشی، حوزههای علوم دینی، بودجه، وجوهات، موقوفات، هدایا مقدمه بعد از لشگرکشی و خرابیهای دوره تیمور (771-808 ق) با ظهور و روی کار آمدن دولت صفوی و دعوت از علما، دوباره شاهد بهبود وضعیت آموزشی و گسترش مراکز مذهبی و دینی؛ همچون مساجد، مدارس علوم دینی و مکتبخانهها در سراسر کشور میباشیم که تأسیس چنین مراکز و مدارسی به این اندازه و گستردگی که تا کنون نیز باقی مانده و شکوه و عظمت آنها هر انسان منصفی را به وجد میآورد تا پیش از این کمتر امکانپذیر نبود. هر چند حکومت صفویان از ابعاد مختلفی مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته، ولی هنوز در این دوره زوایایی وجود دارد که کمتر مورد توجه و پژوهش قرار گرفته است. آنچه بحث در رابطه با صفویه را فارغ از گستره زمانی و جغرافیایی حکومت صفویان دارای اهمیت میکند، رسمیتبخشیدن به مذهب تشیع است که میتوان آن را از بزرگترین خدمات خاندان صفویه برشمرد، ولی باید توجه داشت که در قرن دهم، بیش از چهار پنجم مردم آناتولی بر عقاید شیعی از نوع غالیانه بوده و بسیاری از آنها در صف مریدان خاندان «شیخصفی» متوفای 735ق در آمده بودند (جعفریان، 1379، ج1، ص17). علاوه بر این، صوفیان قزلباش دارای عقاید و افکار خاصی؛ مانند تفاوتقائلشدن بین شریعت و حقیقت (زرینکوب، 1389، ص162)، پیوندهای الوهیت برای «حیدر» و ادعای معبودیت در «اسماعیل» پسر حیدر (مزاوی، 1363، ص152و 206)، حلول روح خدا در انسان، اختلاف نظر در مسأله امامت و تقلید، توجه به خانقاه (پارسادوست، 1381، ص850)، وحدت وجود (خواندمیر، 1390، ج15، ص398)، عدم پایبندی به واجبات و محرمات (پارسادوست، 1381، ص851) بودند؛ اگرچه مذهب تشیع با جاذبههای خاص خود و نیز گرایش دولت صفوی در بهکارگیری علما و فقهاء، زمینه حضورشان را در ساختار سیاسی و بدنه حکومت فراهم ساخت، ولی بهرغم واقعیت پیشگفته نمیتوان از این حقیقت چشم پوشید که این مهم؛ یعنی رسمیتبخشیدن به مذهب تشیع و ترویج حقایق شیعی در قبال چنین دولتی با گرایشات صوفیانه و عقاید انحرافی، بدون فراهمساختن زیرساختها و تأسیس مراکز و مدارس دینی به دست علما و فقهاء غیر ممکن مینمود. شهید «مطهری» به طور اشاره و گذرا در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» به نقش فقهای «جبل عامل» در جلوگیری از انحرافات و تأسیس حوزههای فقهی اشاره نموده است (مطهری، 1377، ج14، ص441). فارغ از اهداف صفویه در دعوت و بهکارگیری علما در مناصب حکومتی، باید توجه نمود مناسبات دین و سیاست در اندیشه سیاسی زمامداران صفویه در این دوره در حمایتهای همهجانبه از روحانیت شیعی؛ هم به لحاظ اجتماعی، سیاسی و سازمانی و هم به لحاظ توجه و تحول در ساختار مراکز علوم دینی و بودجههای آنها تا پیش از این به این گستره و ساز و کار متصور نبود؛ به طوری که در این دوره، مستمری و بودجههای حکومتی بدین منظور تعیین میشود. «میرزاعبدالله افندی» (1067-1129ق) که از شاگردان علامه «مجلسی» و اسم او جزء اسامی چهار نفر کاندیدای منصب شیخ الاسلامی در سال 1115قمری، بعد از درگذشت شیخ «محمدجعفر کمرهای» میباشد، به جوّ خفقان و وضعیت اجتماعی شیعه و روحانیت شیعی، قبل از روی کارآمدن دولت صفویه و خشنودی از تشکیل چنین دولتی به خوبی اشاره نموده است. او در جایی چنین مینویسد: ظهور سلطنت «تیمور» سنی و سلسلهاش به جهت تسلط پادشاهان سنیان، باز اهل سنت و جماعت در ولایت ایران به غایهالغایه قوی و شیعیان ایران بینهایت عاجز و ضعیف شدهاند و مؤمنان بی پر و بال، سالهای دراز بر آن منوال میبودهاند تا حدی که همه ولایات ایران مملو از کفر و ضلالت و مثل ازمنه سابقه، اعدای دین بر همگی مؤمنین تسلط به هم رسانیده بوده که کسی از شیعیان اظهار مذهب خود در ایران نمیتوانست نمود تا آنکه آخر آفتاب عالمتاب دولت ملوک صفویه از افق آسمان ایمان طلوع و ظهور کرده و نورشان عالمگیر شده ... (افندی اصفهانی، 1378، ص7، 30 و38). طبیعی است که چنین دولتی با حمایتهای همهجانبه خود از روحانیت شیعی و مراکز دینی و حتی تعیین مقرری و بودجههای عمرانی در جهت ترویج آموزههای دینی با توجه به اوضاع و شرایط پیش از روی کارآمدن صفویه، مورد خشنودی قرار گیرد؛ گرچه بدیهی است با این همه، اینها مصداق سلطان جور بوده و هرگونه همکاری با آنان نیز در همان دوره، در قالب و شرایط خاصی صورت میگیرد. به هر حال، در رابطه با شیوه اداره و بودجه مراکز، مدارس و حوزههای علوم دینی، مهمترین منابع ما برای پاسخگویی به سؤال اصلی این نوشتار که بررسی بودجه این مراکز است، سفرنامهها و وقفنامههای بهجامانده از این دوره است؛ چراکه متأسفانه در مقالات و پژوهشهایی که در رابطه با دوره صفویه صورت گرفته، کمتر میتوان به بحث مستقل و منقحی که به صورت یکجا به این مسأله پرداخته باشد، دست یافت. یکی از قدیمیترین کتابهایی که در این زمینه به نگارش در آمده کتاب «فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد» از «محمدزمانبنکلبعلی تبریزی» است که معاصر با صفویه بوده و سال نگارش آن به 1122قمری باز میگردد، ولی متأسفانه با اینکه عنوان کتاب در رابطه با مساجد و مدارس است، اما دادههای تاریخی آن کمکی در روشنشدن موضوع این نوشتار نمیکند. این کتاب، مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است. باب اول بیشتر در زمینه آداب مسجد و معرفی برخی از مساجد مقدس است. مؤلف در باب دوم که مربوط به مدارس میباشد به علم، علما و متعلمین پرداخته و خاتمه کتاب را به مشاهد شریفه، احکام کنائس و صومعهها اختصاص داده است. غالباً در تحقیقات بعدی نیز که مربوط به بحث مراکز آموزشی در دوره صفویه است، به مسأله وقف و موقوفات مساجد و مدارس اشاره نمودهاند. در پژوهشهایی که اخیراً در رابطه با صفویه صورت گرفته میتوان به آثاری؛ همچون «صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست» و یا «سیاست و فرهنگ در روزگار صفوی» از «رسول جعفریان» و یا کتاب «ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی» از «منصور صفتگل» اشاره نمود. گرچه زحمات این دست از صفویهپژوهان جای تقدیر دارد، ولی مبحث و یا عنوان مستقلی در رابطه با بودجه مراکز آموزشی و دینی را نمیتوان در این کتابها پیدا نمود. در مورد تحولات اقتصادی، اجتماعی و دینی و به خصوص در رابطه با نهاد وقف نیز گرچه مباحثی مطرح شده، ولی خود معترفند (جعفریان، 1388، ج2، ص1595؛ صفتگل، 1381، ص372) که تا کنون بحث جامعی در رابطه با وقف، صورت نگرفته است. این نوشتار به صورت تحلیلی ـ تاریخی بوده و به مطالعه موردی مناسبات دینی و سیاسی در عصر صفویه؛ یعنی بودجه مراکز آموزشی و حوزههای علوم دینی میپردازد و همانگونه که قبلاً نیز اشاره نمودیم، پرسش اصلی این پژوهش این است که درآمدها و هزینههای مراکز و مدارس دینی از کجا و از چه راههایی تأمین میشده است؟ مراکز دینی ـ آموزشی در دوره صفویه مراکز و نظام آموزشی هر کشوری در تأمین اهداف آن کشور، تأثیرگذار بوده و نقش بسزایی را ایفاء میکنند. هر دولت و حکومتی برای رسیدن به اهداف کوتاه و یا بلندمدت خود، فارغ از مشروع و یا نامشروعبودن آن اهداف، بدون توجه و درنظرگرفتن بحث تبلیغات و آموزش مردم، راه به جایی نخواهد برد. قطعاً گسترش و ترویج مذهب تشیع به عنوان بزرگترین دستاورد صفویه، بدون درنظرگرفتن مراکز تأثیرگذار در تثبیت و ترویج آموزههای شیعی که میتوانست بهرسمیتبخشیدن به مذهب تشیع کمک کند، غیر ممکن بود. به نظر میرسد که در این دوره، مراکزی همچون مساجد، مدارس و مکتبخانهها در کانون توجه متولیان حکومتی و دینی مردم بوده و برای رسیدن به اهداف خود از آن بهره گرفتهاند. در این دوره، حتی قهوهخانهها مورد توجه حکومت مرکزی بوده؛ چراکه بدیهی است احیاناً اگر اشعار آیینی و مذهبی در این قهوهخانهها خوانده میشد، نمیتوانست با توجه به اندیشه سیاسی حکومت صفوی علناً بر خلاف مذهب رسمی کشور بوده باشد قهوهخانه ـ همانگونه که در برخی از آثار این دوره ذکر شده ـ جایگاه اهل فضل، ادب، دانش، شعر و موسیقی بوده و هر کسی به آنجا راه نداشته است. «نصرآبادی» که در قرن یازدهم میزیسته و خانه او محفل ادبی شاعرانی مانند «صائب تبریزی» متوفای 1080قمری میباشد، در کتاب خود درباره قهوهخانه این دوره مینویسد: «در قهوهخانه، رحل اقامت انداختم تبارک الله از آن مجمع، جمعی باقر علوم نظری و یقینی و گروهی حاوی موسیقی و ترجمان اصول و فروع دینی...» (نصرآبادی، 1378، ص27). در لابلای سیاحتنامهها و سفرنامههای این دوره، نکات قابل توجهی را میتوان دریافت. مطابق گزارشهای تاریخی، مسجد علاوه بر محل عبادت، کارکرد مدرسه نیز داشته و پایگاهی برای تعلیم و تربیت محسوب میشده است (اولئاریوس، 1363، ص302؛ تاورنیه، 1363، ص589). در مورد تعداد مساجد نیز ذکر شده که هر شهری به تعداد کوچههای آن مسجد وجود دارد (اولئاریوس، 1363، ص302)؛ گرچه این آمار کمی اغراقآمیز به نظر میرسد، ولی بیانکننده انبوه وجود مساجد و اهمیت دولت به مراکز دینی در این دوره است. «اولیا چلبی» متوفای 1093 قمری که از سیاحان مشهور دولت عثمانی است، در سال 1050 قمری در زمان سلطنت «شاهصفی» (1038-1052ق) به آذربایجان و تبریز مسافرت کرده و تمام مشاهدات خود را جزء به جزء نوشته، تعداد مدارس تبریز را 47 مدرسه بزرگ ذکر کرده و در ادامه به توصیف بزرگترین مدرسه این شهر؛ یعنی مدرسه «جهانشاه» و بیست «دار القرّاء» و آموزش قرآن در آنها و نیز هفت «دارالحدیث» که در آنها به نقل روایات حضرت علی و ائمه: پرداخته میشود، میپردازد. همو در ادامه تعداد مکتبخانههای تبریز را ششصد باب ذکر کرده و به برخی از اسامی آنها؛ مانند مکتب «شیخحسن»، مکتب «حسن میمندی»، مکتب «تقیخان» و ... اشاره نموده است (چلبی، 1338، ص17) و یا در رابطه با شهر اصفهان نقل شده که 57 باب مدرسه داشته که همگی فعال و دارای طلبه بوده است (شاردن، 1374، ج3، ص939). بودجه نظام آموزشی و حوزه های علوم دینی یکی از نکات ضروری در رابطه با مراکز دینی و آموزشی دوره صفویه، بررسی بودجه این مراکز است که به نظر میرسد بررسی این موضوع در مناسبات دینی و سیاسی صفویه، رابطه تنگاتنگی با منصب صدارت و مجموعه حاکمیت صفویان دارد؛ چرا که تأمین بخشی از بودجه مراکز آموزشی و مدارس علوم دینی زیر نظر «صدر» که بالاترین مقام دینی در صفویه بوده و شرح وظایف متعددی بر عهده او گذاشته شده، بوده است. از جمله کارها و شؤون او رسیدگی به امور مساجد، موقوفات و اماکن متبرکه بود. با توجه به سفرنامه های به جامانده از این دوره از جمله کمپر: او حق دارد و دارای این قدرت است که شهریه و حقوق برای متولیان، کارکنان و خدام، مدرسین، طلاب، وعاظ و روحانیون از هر درجه و مرتبه، بنا به نظر و تشخیص خودش بر اساس استحقاق آنها وضع کند، افزایش دهد و یا کم کرده و یا حتی آن را به کلی قطع کند (کمپفر، 1360، ص121). دایره وظایف صدر گسترده است؛ به طوری که تعیین حکام شرع و مباشران اوقاف تفویضی و ریشسفیدی جمیع سادات و علما و مدرسان و شیخ الاسلامان و پیشنمازان و قضات و متولیان و حفّاظ و سایر خدمه مزارات و مدارس و مساجد و بقاع الخیر و وزرای اوقاف و نظّار و مستوفیان و سایر عمله سرکار موقوفات و محرران و غسّالان و حفّاران با اوست (میرزاسمیعا، 1368، ص2). البته باید توجه داشت با حضور محقق «کرکی» متوفای 940 قمری، منصب شیخ الاسلامی در کنار مناصب دیگر به وجود آمد (جعفریان، 1379، ج1، ص211) و پس از «شاهعباس» اول (996-1038ق)، سازمان دولت صفوی تا اندازهای با گذشته تفاوت کرد. در این دوره، صدر به عنوان مقامی اداریتر و شیخ الاسلام با مقامی دینیتر شناخته شد؛ گرچه هر دو در اداره امور شرعی دخالت داشتند (جعفریان، 1379، ج1، ص220). «فضلالله روزبهان خنجی» متوفای 927 قمری که دوره صفویه را درک کرده، عبارتی در کتاب خود آورده که به خوبی به تفاوت مقام صدر و شیخ الاسلام و موقعیت اداریتر صدر و به نقش واسطهبودن صدور میان اهل علم و پادشاه اشاره نموده است (روزبهان خنجی، 1362، ص95). بنابراین، در دوره صفویه و در ساختار دیوانی حاکمیت با توجه به شرح وظایف و شؤون صدر و یا شیخ الاسلام، یکی از وظایف او نظارت بر مدارس و مراکز آموزشی است. در برخی از سفرنامهها چنین آمده است: رؤسای مدرسه از طرف صدر به این سمت انتخاب میشوند تا زندگی و رفتار و کردار محصلین را دقیقاً تحت نظر بگیرند. رؤسا باید به طلاب تنبل یا سبکسر اخطار کنند، افراد ناشایست را از مدرسه بیرون بیندازند و مستمعین کوشا و مستعد را تمجید کنند و با کمکهای سالانه پاداش دهند (کمپفر، 1360، ص142). عبارت این مستشرق از دو جهت نامفهوم است. از یک سو معلوم نیست تأمین این کمکهای سالیانه از چه طریقی بوده است. به عنوان مثال، آیا رئیس مدرسه، ردیف بودجهای را از طریق صدر برای مدرسه خویش اختصاص میداده است؟ از سوی دیگر، اگر تأمین این کمکها به واسطه صدر بوده آیا تأمین بودجه آموزشی از طریق موقوفات بوده و یا از راه وجوهات و یا از طریق مستمری حکومتی؟ البته باید توجه داشت که گاهی انتخاب مدیر و رئیس مدرسه به دست خیّر و بانی مدرسهساز که متولی مدرسه بوده میباشد، اما در هر حال، در نهایت نظارت بر امور مدرسه به دست صدر بوده است. انتخاب مدیر و مدرّسان مدرسه به عهدۀ متولى و واگذارى حجره به طلاب از جمله وظایف مدیر مدرسه است. پس از فوت بانى، مدرسه و متعلّقات آن به جانشینى که وى انتخاب کرده و سمت متولى مى‌یابد، واگذار مى‌شود و اگر اتفاق را به سببى کلیۀ دارایى بانى خیرات به نفع پادشاه مصادره شد، صدر که بزرگترین مقام روحانیت است، امور مدرسه را اداره و بر آن نظارت مى‌کند (شاردن، 1374، ج3، ص939). از عبارت «مصادره داراییهای متولی مدرسه و واگذاری امور مدرسه به صدر»، بهخوبی میتوان دریافت که بانی و خیّر مدرسهساز بعد از اتمام کار ساخت و ساز مدرسه برای تأمین مخارج مدرسه، املاک و مستغلاتی برای مصارف جاری مدرسه در نظر میگرفته است، ولی همانگونه که ذکر شد، ساخت مدرسه به دست بانی و خیّر مدرسهساز موجب این نیست که در تمام کارهای مدرسه مستقل باشد، بلکه تا اندازهای دست واقف در امور آموزشی و اداری مدرسه باز بوده، ولی با این همه، صدر بر مدارس نظارت داشته و البته سعی او بر جلب نظر و موافقت واقف مدرسهساز بوده است. «نصب مدرس و استاد از طرف شاه با توافق صدر، عملی میگردد و این در صورتی است که مدرسه از موقوفات شخص شاه باشد. در سایر موارد، صدر با توافق شخص واقف، مدرس را تعیین میکند» (کمپفر، 1360، ص141). در کنار موقوفات، از برخی گزارشهای تاریخی استفاده میشود که علاوه بر موقوفات، وجوهات شرعی دیگر از جمله خمس نیز به دست صدر بوده است. [شاید یکی از قدیمیترین گزارشهای تاریخی در رابطه با در اختیارداشتن خمس از طرف صدور، (مقامات صدارت) گزارش تاریخی باشد]. از زمان «سلطانمحمد خدابنده» (985-996 ق) که میگوید: «هیچ زمانی صدور به این استقلال و شوکت و حشمت نبودند. تمامی نذورات و خمس و وجوهات وقفی که در خزانه عامره بود، تمام به رقم وی به مصرف میرسید» (منشی قمی، 1383، ج2، ص670). حتی در ادامه نیز نقل شده که مهمات و امور شرعی، بدون اطلاع و کسب اجازه از شاه به مصرف میرسیده است (همان). در زمان شاه عباس (996-1038ق ) نقل شده که «میرابوالولی انجو شیرازی» که دارای منصب صدارت بوده به دلیل مسامحه و کوتاهی در جمعآوری و ضبط و ربط وجوه شرعیه از این منصب عزل میشود (بیکمنشی، 1382، ج2، ص719). دادههای تاریخی دوره صفویه حکایت از آن دارد که پیش از این نیز وجوهات شرعی به دست علما بوده است. در حوادث سال 984 قمری که سال در گذشت «شاهطهماسب» (930-984ق) است، ذکر شده که او خمس و زکات را در اختیار علما و مشایخ هر شهری قرار داد تا در بین مستحقین تقسیم کنند (منشی قمی، 1383، ج1، ص670). البته در این گزارش که عبارت علما را به صورت مطلق ذکر نموده نمیتوان استفاده نمود که وجوهات شرعی منحصراً در اختیار صدر و متعلق به ساختار دیوانی حکومت بوده است، ولی با توجه به گزارشی که قبل از این از اسکندر بیکمنشی (بیکمنشی، 1382، ج2، ص719) نقل کردیم، به نظر میرسد که جمعآوری و تقسیم وجوهات، پیش از اینکه مستقل و جدای از حکومت و ساختار دیوانی باشد، به مناصب حکومتی و صدارت وابسته بوده است. در هر حال، صدر و بعد از آن منصب شیخ الاسلامی و در دوره «شاهسلطانحسین» (1105-1135ق) منصب ملاباشی در ساختار دیوانی از جایگاه ویژهای برخوردار بوده و منابع مالی زیادی در دست داشته است و او با استفاده از این منابع و اشراف به مراکز دینی و مدارس علوم دینی، به امور آنها رسیدگی میکرده است. ما در ادامه به برخی از این منابع و بودجههایی که در ساختار نظام آموزشی این دوره دخالت داشته و افراد از طریق آن به ادامه تحصیل میپرداختند اشاره میکنیم. مستمری و بودجه های حکومتی اندیشه سیاسی و رویکرد مذهبی زمامداران صفویه به مذهب تشیع، طبعاً بستر مناسبی را برای تخصیص بودجه و اعتبار مالی برای امور معیشتی و عمرانی حوزه های علوم دینی فراهم می نمود؛ البته باید توجه داشت که مدارس دوره صفویه به لحاظ درآمدی، به یک شکل اداره نمیشده، بلکه مدارسی که به نوعی به شاه منتسب بوده، دارای شهریه ثابت و مقرری حکومتی بوده است. به عبارت دیگر، در دوره صفویه مدارس ساخته شده زیر نظر شاه، با اعمال نفوذ بیشتری از سوی او مواجه میشده، بنابراین، به طور طبیعی میتوان گفت که ساختار نظام آموزشی این قبیل مدارس بر خلاف مدارسی که توسط افراد خیّر دیگری ساخته میشده، بیشتر زیر نظر شاه بوده و عزل و نصبها نیز بر همین اساس صورت میگرفته است. جهانگرد آلمانی «کمپفر» متوفای 1716میلادی در خاطرات خود مینویسد: «نصب مدرس و استاد از طرف شاه با توافق صدر عملی میگردد و این در صورتی است که مدرسه از موقوفات شخص شاه باشد. در سایر موارد صدر با توافق شخص واقف، مدرس را تعیین میکند» (کمپفر، 1360، ص141). همو در رابطه با نحوه زندگی طلاب در این دوره مینویسد: «طلاب در مدارس زندگی میکنند، غذاها در آنجا به صورت عمومی و دستهجمعی صرف نمیشود، اما به هر یک از آنها مبلغی خیلی جزئی برای گذران زندگی پرداخته میشود» (همان). از عبارت نقل شده محل تأمین این درآمد استفاده نمیشود، ولی با توجه به جزئی بودن مبلغ، بیشتر به نظر میرسد که محل تأمین این پول از موقوفات بوده، مؤید این مطلب، دنباله این عبارت است: «در مدارس منتسب به شاه این کمک، روزانه به یک عباسی یا دو درهم نقره بالغ میگردد. در سایر مدارس به طلاب، روزانه یک محمودی یا یک شاهی میپردازند که عبارت است از نصف یا یک ربع عباسی» (همان، ص142). کمکها و بخششهای شاهانه از همان ابتدای تشکیل دولت صفویه وجود داشته است؛ به طوری که «سیدعبدالحسیب علوی» (متوفای پیش از سال 1054 و 1060 قمری) که از نوادگان محقق کرکی، متوفای 940 قمری و «میرداماد» متوفای 1040 قمری اشاره میکند که «شاهاسماعیل» (907-930ق) مبالغی را برای کمک به طلاب در اختیار محقق کرکی قرار میداده است. او در این باره به نقل از جدّ خود محقق کرکی در کتاب «قواعد السلاطین» مینویسد: چنانچه در یک سال از آن سالها، مبلغهای کلی تفویض فرمود که بر طلبه علوم و مستحقین اهل صلاح قسمت نماید و دو دفعه دیگر، هر دفعه یک هزار تومان، از مسکوک به طلبه و ارباب استحقاق رسانیدم و در دفعه دیگر که مزاج شریفش را عارضه رو داده بود، قریب به هزار تومان طلای غیر مسکوک عطیه فرمود که تصدق نمایم. قطعه قطعه طلا به مستحقین میدادم (علوی عاملی، 1384، ص181). در زمان شاه طهماسب (930-984ق) نیز نقل شده که او سالیانه هفتصد تومان از عایدات و سیورغال(1) شهرهای عراق را برای محقق کرکی قرار داد تا در آنچه خود صلاح میداند به مصرف برساند (افندی، 1401ق، ج3، ص441). در خلال وقفنامه مفصل مدرسه چهار باغ که مدرسهای منتسب به شاه بوده و به مدرسه سلطانی و مدرسه مادر شاه نیز شهرت داشته، ذکر شده که حجرهای یکصد دینار تسلیم ساکنان آن کنند؛ خواه در آن یک نفر یا دو نفر ساکن باشند (سپنتا، 1346، ص169). از این قبیل وقفنامهها و مبلغ یکصد دینار، میتوان نتیجه گرفت که آموزش در دوره صفوی، مورد توجه و اهتمام بوده؛ به طوری که گاهی از لابلای گزارشها و سفرنامههای سیاحان این دوره، کلماتی به چشم میخورد که نشانگر تعجب و گویای حسرت آنها بوده و به خوبی به تفاوت بین نظام آموزشی ایران با کشورهای دیگر و یا لااقل کشور خودشان اشاره دارد. مثلاً از جمله چیزهایی که مورد توجه آنان واقع شده بحث امور مالی و حقوق اساتید و مدرسان میباشد. کمپفر؛ مستشرق آلمانی دوره صفوی در این باره مینویسد: حقوق مدرس کاملاً مکفی است و سالانه پرداخت میشود. در مدارسی که از طرف شاه وقف شده حقوق مدرس به یکصد تومان بالغ میشود. در سایر مدارس این حقوق کمتر و غالباً در حدود پنجاه تومان است، ولی باید دانست که این حقوق درست در روز مقرر و بدون کم و کاست تأدیه میشود. کاش در آلمان نیز به استادان این فروزندگان چراغ دانش چنین موهبتی ارزانی میشد (کمپفر، 1360، ص141). بعد از اتمام ساخت مدرسه چهارباغ که قدمت آن به سال 1116 قمری میرسد نقل شده که تدریس آن به علامه «آمیرمحمدباقر»(2) واگذار گردیده و شاه صفوی در ماه ربیع الاول سال 1120 قمری، خانهای را برای او از محل خزانه دولتی به مبلغ 300 تومان در حوالی خانه قدیمی ایشان خریداری میکند (حسینی خاتونآبادی، 1352، ص556). در رابطه با مدرسه و مسجد «شیخلطفالله» نیز نقل شده که بعد از اتمام ساخت و ساز آن که بنای آن از سال 1011 تا 1028 قمری طول کشیده شیخلطفالله به امامت و تدریس در آن پرداخته و شاه عباس برای او مستمری و مقرری حکومتی قرار میدهد (هنرفر، 1344، ص404). بنابراین، مدارس و مراکز دینی منتسب به شاه از جایگاه خوبی به لحاظ هزینههای جاری آن برخوردار بوده و ردیف بودجه خاص حکومتی برای آن در نظر گرفته میشده و یا همانگونه که ذکر شد، برخی اوقات شهریه و تقسیمیهای شاهانه و گاهی حتی تأمین کتابهای این مدارس وابسته به آنها بوده؛ به طوری که در رابطه با مدرسه چهارباغ نقل شده (تحویلدار اصفهان، 1342، ص81) کتابهایی از علوم مختلف توسط سلاطین صفوی به آن اختصاص مییافته است. اینها بیانگر آن است که بودجه ها و کمکهای حکومتی نمونه ای از بارزترین تعاملات سیاسی و دینی در حکومت صفویه بوده و طبعاً در جهت توسعه فضای شیعی در جامعه کمک شایانی مینمود. بودجه ها و مساعدتهایی که آنها را میتوان از مهمترین عوامل توسعه نمادهای دینی؛ اعم از مساجد، مدارس و حفظ و نشر مواریث شیعی در این دوره به شمار آورد. پی نوشت: 1. عواید زمینی که پادشاه به جای حقوق یا مستمری به اشخاص میبخشد» ( فرهنگ فارسی معین). 2. مراد میرمحمدباقر الحسینی خاتونآبادی است. مؤید این مطلب گزارش محمدزمان بنکلبعلی تبریزی، در کتاب خود «فرائد الفوائد» در احوال مساجد و مدارس که در سال 1122 قمری تألیف شده است، میباشد. او در این باره مینویسد: «... در سال سابق که هزار بیست و یک هجری باشد، روز پنجشنبه دهم شهر رجب المرجب به طلبه عظام حجرات آن را که یک صد و پنجاه و شش حجره باشد به تصدیق مدرس آن افضل فضلای زمان و اعظم علمای دوران... آمیرمحمدباقر حسینی خاتونآبادی... هر یک را فراخور نصیب و اندازه خود شفقت نموده در جنات عدن، بعضها فوق بعض، ساکن در جنات عدن فرمودند» (محمدزمانبن کلبعلی تبریزی، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، ص291). منابع و مآخذ 1. ابن کلبعلی تبریزی، محمدزمان، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، به کوشش رسول جعفریان، تهران: احیاء کتاب، 1373. 2. افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: خیام، 1401ق. 3. -------------------، گزارشی از کتاب فیروزه شجاعیه به جهت سده سنیه سلطان حسینیه، رسول جعفریان، بیجا، بینا، 1378. 4. اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس، بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363. 5. بیکمنشی، اسکندر، تاریخ عالم آرای عباسی، محقق: ایرج افشار، ج2، تهران: امیرکبیر، 1382. 6. پارسادوست، منوچهر، شاهطهماسب اول، تهران: انتشار، چ2، 1381. 7. پولاک، یاکوبادوارد، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1361. 8. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، تهران: ناشران کتابخانه سنایی و کتابخانه تأیید، چ3، 1363. 9. تحویلدار اصفهان، میرزاحسینخان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342. 10. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1379. 11. ----------، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج2، تهران: علم، 1388. 12. چلبی، اولیا، سیاحتنامه اولیا چلبی، (قسمت آذربایجان و تبریز) به قلم حسین نخجوانی، تبریز: شفق، 1338. 13. حسینی خاتونآبادی اصفهانی، سیدعبدالحسین، وقایع السنین والاعلام، با مقدمه آیهالله مرعشی و آیهالله شعرانی، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: اسلامیه، 1352. 14. خواندمیر، قیاسالدینبنهمامالدین، رجال کتاب حبیب السیر، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379. 15. -----------------------، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج15، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1390. 16. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، بیتا. 17. روزبهان خنجی، فضلالله، سلوک الملوک، مصحح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی، 1362. 18. زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، چ14، 1389. 19. سام میرزای صفوی، ابونصر، تحفه سامی، مصحح: وحید دستگردی، بیجا، کتابفروشی فروغی، چ2، 1352. 20. سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان: انتشارات اداره اوقاف اصفهان، 1346. 21. سید مرتضى، علىبنحسین، رسائل الشریف المرتضى، قم: دارالقرآن الکریم، 1405ق. 22. ------------------، الانتصار فی انفرادات الإمامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1415ق. 23. شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، ج3، تهران: توس، 1374. 24. صدوق، محمّدبنعلىبنبابویه، المقنع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1415ق. 25. -------------------، الهدایه فی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1418ق. 26. صفتگل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، 1381. 27. طوسی، محمدبنحسن، فهرست کتب الشیعه و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم: ستاره، بیتا. 28. علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد، قواعد السلاطین، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1384. 29. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چ2، 1360. 30. مزاوی، میشل.م، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1363. 31. مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: اعلمی، 1423ق. 32. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج14، تهران: صدرا، چ3، 1377. 33. مفید، محمّدبنمحمدبننعمان، المقنعه، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق. 34. منشی قمی، احمدبنحسین ، خلاصه التواریخ، مصحح: احسان اشراقی، ج1و2، تهران: دانشگاه تهران، 1383. 35. موحد ابطحی، سیدحجت، ریشهها و جلوههای تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ج1، اصفهان: دفتر تبلیغات المهدی(عج)، 1418ق. 36. محمدسمیع، میرزا سمیعا، تذکره الملوک، تهران: سپهر، چ2، 1368. 37. تحویلدار اصفهان، میرزاحسینخان، فرزند محمدابراهیمخان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342. 38. نجاشی، احمدبنعلی، رجال النجاشی، قم: نشر اسلامی، 1365. 39. نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، تحقیق ناجی نصرآبادی، محسن، تهران: اساطیر، 1378. 40. نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ2، 1382 41. هنرفر، لطفالله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابفروشی ثقفی، 1344. نویسنده: محسن فتاحی اردکانی: سطح چهار حوزه و دانشجوی دکتری شیعهشناسی دانشگاه ادیان و مذاهب فصلنامه حکومت اسلامی شماره 76. ادامه دارد...
95/01/30 :: 00:20
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 11]
-
گوناگون
پربازدیدترینها