سهمی از روشنفکری

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

سهمی از روشنفکری داود ملکی مواضع اخیر دکتر سروش که با مصاحبه‏ای با عنوان "کلام محمد" شروع شد، از چند زاویه قابل تأمل و بررسی است. از یک منظر پی‏گیری‏های او در ادامه مباحثی است که طی این 20 سال مطرح کرده و خواسته یا ناخواسته به سوی تقدس‏زدایی کامل از دین و کلام وحی پیش می‏رود اگر چه او به دلیل علقه‏ای که با متون و مفاهیم عرفانی دارد همواره سعی کرده است تا به این حس‏گرایی، وجهه‏ای عارفانه ببخشد ولی در پس کلامش تفکری در جوشش است که برای اسلام، سرنوشت ادیان پیشین را در جهان مدرن پیش‏بینی می‏کند. ویژگی دوم کلام دکتر سروش، تأثیر‏پذیری زیاد او از ناملایماتی است که به زعم وی، چون از سوی منابع دینی، سازماندهی می‏شود پس ریشه در دینداری مردم دارد و باید اصلاح گردد و لازمه این اصلاح، تحول در بینش دینداران است. این طرح مسئله در کلام دکتر سروش وجهه معقولی از خود نشان داده است و علت اصلی معقولیتش این است که بحث تحول در بینش دینی امت اسلام یک احساس نیازی است که در قرن اخیر جهان اسلام را به جوشش درآورده است. استاد شهید مطهری این جوشش را تلاش برای بازگشت به تمدن اصیل و توحیدی صدر اسلام می‏داند چراکه از قرن دوم هجری با امپراطوری خلافت عربی آن امت واحده دچار تفرقه و انحراف شد و در دام استعمار و استبداد گرفتار آمد. شهید مطهری مردانی چون سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، و اقبال را از پیشروان این بینش جدید از توحید و اسلام معرفی می‏کند،[1] که برای رهایی فرهنگی و اخلاقی سنت‏های اسلامی از بهره‏کشی غرب به پا خاستند. نقطه افتراق آن چه دکتر سروش به عنوان تحول در معرفت دینی مطرح می‏کند با آن چه که احیاگرانی چون شهید مطهری مطرح کرده‏اند از اینجا به بعد آغاز می‏شود، سروش گر چه در ابتدا خود را تداوم بخش حرکت آنها می‏داند[2] ولی گذشت زمان نشان داد که وی صرفاً در طرح مسأله با آن بزرگان وحدت نظر داشته است. وی بیداری امت اسلام را نه در رجعت به آن مکتب اصیل، بلکه در تولد اسلامی مدرن می‏داند و لذا برای تداوم حرکت روشنفکرانه خود دست به دامان تجربه مسیحی و دستاوردهای هرمنوتیکی و در مجموع عقل تجربی و مدرن شد و لازمه این نسخه آن شد که آن آرمان توحیدی صدر اسلام را به گونه‏ای دیگر باید به فراموشی سپرد. این نوع روشنفکری از منظر استاد مطهری پنهان نبود ولذا در وصف آن می‏گوید: « در اجتماعات استعمارزده و عقب مانده، عادتاً روشنفکران هستند که می‏خواهند یا می‏کوشند که این شعور و وجدان جمعی را در مردم وطن بیدار کنند. از آنجا که زبان و سنن و فرهنگ ملی در ذهن این روشنفکران مرادف است با واقعیت فعلی ملت که آمیخته‏ای است از گرفتاری‏ها و بدبختی‏ها و عقب ماندگی‏ها و محرومیت‏ها، روشنفکر از تبلیغ روی این سنت سرباز می‏زند و به سوی الگوهای دنیای پیشرفته و حاکم رو می‏آورد و می‏کوشد آن الگوها را برای ملت خود سرمشق تشکیل و تکوین شعور ملی قرار دهد... اعتماد به معلومات و محفوظات و غروری که عادتاً به سبب جهل و عقب‏ماندگی نوعی تودۀ مردم، روشنفکران این‏گونه سرزمین‏ها دارند، مانع نقادی دقیق و تحلیل حوادث و واقعیات است. سال‏ها و قرن‏ها حوادث دردناک لازم است تا این گونه روشنفکران از خواب خرگوشی بیدار شوند. و حقیقت و ارزش عقاید آن‏ها بر مردم فریفته شده روشن گردد. از این گذشته، اینچنین روشنفکران تنها در مراحل اولیۀ حرکت فکری و عملی خود است که بیدار کردن وجدان ملی را وجهۀ همت خود قرار می‏دهند؛ در اندک زمانی به دلیل ماهیت روحیات و افکاری که دارند، الگوهایی از ظواهر تمدن و طرز زندگی غربی برای خود می‏سازند که به زودی آنان را به سوی زندگانی راحت و مرفه اروپایی می‏کشاند و این کشش هم در ذات خود مستلزم سکوت و احیاناً سازش با عوامل ظلم و فساد زمانه شده، حل شدن در دستگاه استعماری و خدمتگزاری آن را ایجاب می‏کند.» شهید مطهری در ادامه نقش سازنده روشنفکری را در رهایی روشنفکران از خیال‏پردازی برشمرده و بیان می‏دارد:« روشنفکر، به شرط صداقت و عدم تقلید و دنباله روی از استادان غربی‏اش، نقش سازنده خود را در ساختن و پرداختن و برانگیختن شعور و وجدان ملی باز می‏یابد و هر چه در این راه صمیمیت و گذشت بیشتری نشان دهد، محصول و تاثیر اندیشه وعمل او وسیعتر و سریعتر می‏شود.» [3] حال که از این استاد شهید سخن به میان آمد، شایسته است که به این تأکید آن بزرگوار نیز توجه داشته باشیم که : « در مسئله انطباق با مقتضیات زمان دو جریان مخالف که هر دو غلط بوده است در تاریخ اسلام همیشه وجود داشته است. یک جریان افراطی یعنی دخل و تصرف‏های بیجا در دستورهای دینی به واسطۀ یک خیالات و یک ملاحظات کوچک که ما اسم آن‏ها را جهالت گذاشتیم. جریان دیگری توقف و جمود بیجایی است که برخلاف منظور و روح اسلام است. این جمودها از ناحیۀ دوستان محتاط بوده است ولی احتیاط‏هایی که صددرصد بر ضرر اسلام تمام شده است.»[4] آری تحجر و جمودی که پایه‏های حکومت‏های جبار را در طول تاریخ اسلام نگه داشت، قابل اغماض نیست و این وصله ناروا که عالمان دنیاطلب به دامان اسلام نهادند از یکسو و هجمه‏های شیفتگان تجدد ازسوی دیگر لبه‏های تیغ جفا بر اندام دین بوده‏اند. و اما ویژگی سومی که در آخرین موضع آقای سروش با وضوح بیشتری خود را نسبت به گذشته نشان داده، تحقیر و تملق‏هایی است که شائبه تعلق به جریانات مقطعی و بازیگر در عرصه سیاست را به دنبال دارد و این رویه غیر علمی گرچه موجب جذب مخاطبانی خاص شده ولی از سویی کم‏اقبالی و عدم توجه جامعه علمی و اندیشمندان متعهد را که هیچ‏گاه در بند جریانات بازیگر نبوده‏اند، به دنبال داشته است. لذا به نظر می‏رسد که این مباحث در صورتی برای شکوفایی اندیشه و سرمایه‏های فکری جامعه مؤثر است که بدون غرض‏ورزی و خیرخواهانه مطرح شود. 1. ر.ک: مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 41- 35.2. ر.ک: سروش، عبدالکریم، تفرج صنع، ص 366 – 395 ؛ و دیباچه کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت.3. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 29 – 27.4. مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج 1، ص 86.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 212]