بررسي امكان تغيير واحد پولي در ايران يك ريال جديد= يكصد ريال قديم

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: بررسي امكان تغيير واحد پولي در ايران يك ريال جديد= يكصد ريال قديم
سيد آيت‌ا... تجليتغيير واحد پولي در راستاي كم كردن ارقام مندرج در اسكناس‌ها و در محاسبات روزمره جامعه اقتصادي، داراي سابقه‌اي طولاني است و به سال 1946 (بعد از جنگ جهاني دوم) در آلمان بر مي‌گردد.

هر چند كشورها به دليل هزينه‌هاي اقتصادي و اجتماعي چنين اقدامي به سادگي حاضر به پذيرش آن نيستند، اما در شرايط تورم‌هاي شديد (hyperinflation)‌، ناچار به تغيير واحد پولي و كوچك نمودن ارقام اسكناس‌ها مي‌شوند. تورم شديد به تورم‌هاي 50درصد و بالاتر گفته مي‌شود. استاندارد 29 حسابداري بين‌المللي چهار علامت را براي وجود تورم شديد در يك اقتصاد بر مي‌شمارد:
1 - عامه مردم ترجيح دهند ثروت خود را به شكل دارايي‌هاي غيرپولي يا ارزهاي خارجي با ثبات نگهداري كنند و پول ملي فقط براي معاملات ضروري و نيازهاي آني نگهداري شود.
2 - عامه مردم به ارزهاي خارجي با ثبات توجه بيشتري نشان دهند تا به پول ملي. به عبارت ديگر معاملات داخلي با ارزهاي خارجي انجام و حتي قيمت كالاها نيز به ارز خارجي بيان شود.
3 - خريد و فروش اعتباري با قيمت‌هاي بسيار بالاتر از خريد و فروش نقدي انجام شود، به طوري كه جبران كاهش قدرت خريد پول طي دوره اعتبار (حتي اگر كوتاه مدت باشد) صورت پذيرد.
4 - نرخ‌هاي بهره، دستمزدها و قيمت‌ها به شاخص قيمت‌ها مرتبط شده باشد و نرخ تجمعي تورم طي سه سال متوالي بيش از 100درصد باشد.
در كشورهاي داراي تورم شديد حتي نرخ‌هاي تورم چند صددرصدي نيز ديده شده است. به عنوان مثال آلمان در دهه 1920، با نرخ تورم 25/3‌ميليون درصد در ماه، يونان در اواسط دهه 1940 با نرخ تورم 55/8 ميليارد درصد در ماه و لهستان تقريبا در همين دوره با نرخ تورم 19/4 ميليارد درصد در ماه، از موارد تورم‌هاي شديد مي‌باشند. موارد تورم‌هاي معتدل‌تر شامل كشورهاي اروپاي شرقي همانند اوكراين در اواخر دهه 1990، كشورهاي آمريكايي لاتين همانند بوليوي و پرو در سال 1985 و دوره 1990-1988 و برزيل در اواخر دهه 1990 مي‌باشند.
كاهش ارزش پول در نتيجه تورم‌هاي پياپي، از علل اصلي تغيير واحد پولي كشورها بوده است. بر اساس آمارها، تاكنون حدود 50 كشور در دنيا اقدام به تغيير واحد پول نموده‌اند.
مزايا و معايب تغيير واحد پولي
تداوم افزايش نامتعادل حجم پول و به تبع آن افزايش مداوم سطح عمومي قيمت‌ها سبب مي‌شود تا قدرت خريد هر قطعه اسكناس و مسكوك روز به‌روز بيشتر كاهش پيدا كند. نتيجه آنكه كميت متغيرهايي كه با واحد پول سنجش مي‌شوند، به گونه‌اي افزايش مي‌يابد كه عمليات ثبت و نگهداري حساب‌ها و انجام مبادلات را با مشكل مواجه مي‌سازد.
وقتي يك اقتصاد براي دوره‌اي طولاني نرخ‌هاي تورم بالايي را تجربه مي‌كند و سطح عمومي قيمت‌ها به چندين برابر گذشته افزايش پيدا مي‌كند، چاره‌اي نيست جز آنكه بانك مركزي براي تسهيل معاملات معمول كه به صورت نقدي انجام مي‌شود، حجم اسكناس و مسكوك بيشتري را به‌رغم هزينه زياد آن توليد كند و به جريان اندازد. اين فرآيند معمولا با تغيير نسبت به نفع اسكناس‌هاي درشت‌تر و چاپ اسكناس‌هاي با ارزش اسمي بيشتر به منظور سهولت حمل و كاهش هزينه‌هاي توليد اسكناس همراه است.
در مواردي افزايش سطح عمومي قيمت‌ها و در نتيجه كاهش قدرت خريد هر واحد پول به حدي مي‌رسد كه پول رايج به عنوان وسيله مبادله و واحد شمارش به سختي مي‌تواند نقش خود را ايفا كند. از يك سو قيمت بالاي كالاها و خدمات باعث مي‌شود تا حجم زيادي از اسكناس و مسكوك براي انجام معاملات نقدي مورد نياز باشد كه مشكلات متعددي را به بار مي‌آورد. از سوي ديگر بيان ارزش‌ها در قالب پول به عنوان واحد شمارش آنقدر زياد مي‌شود كه درك ارقام ريالي، انجام محاسبات با متغيرهاي پولي و نگهداري حساب‌ها را دچار مشكل مي‌سازد. براي مقابله با هزينه‌هاي ناشي از چنين مسائلي است كه دولت‌ها مجبور مي‌شوند در واحد پول خود تجديد نظر كنند و پول جديدي را به جريان اندازند كه مشكلات موجود را رفع كند.
از سوي ديگر هنگامي كه ارزش پول يك كشور به طور قابل‌توجهي كاهش يابد، توجه به نگهداري صحيح از اسكناس هاي منتشره از بين مي‌رود. از آنجا كه هزينه چاپ و انتشار اسكناس براي دولت‌ها بسيار زياد است، لذا عدم توجه به نگهداري اسكناس هزينه قابل‌توجهي را به جامعه تحميل مي‌نمايد. در مواردي كه كاهش ارزش پول بسيار شديد بوده، مشاهده شده است كه اسكناس‌هاي منتشره حتي به اندازة هزينه توليد و انتشار خود داراي ارزش نبوده‌اند.
تورم سال 24-1923
خانمي در بخاري آجري خودش اسكناس مي‌سوزاند. علت اقدام عجيب اين فرد اين است كه هزينه خريد چوب بيشتر از اين مقدار پول است.
اما از طرف ديگر مي‌توان به هزينه‌هاي گزاف چنين تغييري اشاره نمود. تغيير واحد پول نيازمند تعويض كليه اسكناس و مسكوك در جريان مي‌باشد كه اين امر هزينه بسيار بالايي به همراه دارد. همچنين آشنايي و عادت مردم به پول جديد، تغيير كليه حساب‌ها و ارقام از گذشته تاكنون به واحد جديد پولي و مواردي از اين قبيل نيز جزو هزينه‌هاي قابل توجه اين اقدام مي‌باشد.
تجربه برخي كشورها در تغيير واحد پولي
مكزيك
به منظور ايجاد سهولت در مبادلات و آسان‌سازي بيان قيمت‌ها بر حسب پول ملي، در اول ژانويه سال 1993 دولت مكزيك واحد پول جديدي را معرفي نمود.
اين پول جديد كه پزوي جديد (New Peso) نام داشت، معادل 1000 پزوي قديم بود. كلمه جديد نيز پس از دوران انتقال در سال 1996 از مقابل پزو حذف گرديد و مجددا پول جديد همان پزو ناميده شد. اسكناس‌هايي كه هم اكنون در مكزيك در جريان است، از نوع اسكناس‌هاي سري D است كه در آن كلمه «جديد» (New) از مقابل «پزو» حذف شده است. جدول (1) انواع اسكناس‌هاي سري D‌ را در كنار سكه‌هاي نوع B كه در حال حاضر در مكزيك در جريان است، نشان مي‌دهد.
افغانستان و تركيه
يكي از مشكلات عمده‌اي كه قبل از تغيير واحد پول در مبادلات افغانستان وجود داشت، شمارش تعداد برگ‌هاي اسكناس رد و بدل شده بود. به‌رغم آنكه بيشتر اسكناس‌هاي چاپ شده 000/10 افغاني بود، اما به دليل ارزش بسيار كم افغاني در معاملات به حجم عظيمي از اسكناس نياز بود. ناكارآمدي سيستم بانكي در اين كشور نيز موجب شده بود تا عموم معاملات به صورت نقدي و توسط اسكناس صورت گيرد. دولت افغانستان در اكتبر سال 2002 براي رفع مشكل موجود و فعال ساختن سيستم بانكي از يك سو و مشخص كردن حجم كل پول در گردش جهت فراهم آوردن امكان اجراي سياست‌هاي پولي از سوي ديگر، اقدام به معرفي واحد پول افغاني جديد نمود. در اين تصميم هر افغاني جديد معادل 1000 افغاني قديم قرار گرفت.
اسكناس‌هاي جديدي كه در افغانستان به جريان گذاشته شده است، در آلمان به چاپ رسيده و داراي ويژگي‌هاي اقتصادي از ميليارد تريليون (هزار ميليارد) يا حتي كوادريليون (هزار هزار ميليارد) استفاده شود. در اين فرايند به تقاضاي پول نقد جامع از طريق چاپ اسكناس‌هاي درشت‌تر پاسخ داده مي‌شد كه از سال 1981 تقريبا هر دو سال يكبار صورت مي‌گرفت. نتيجه به آنجا انجاميد كه تركيه صاحب درشت‌ترين اسكناس جهان يعني اسكناس 20000000ليري شد.
به علت مشكلاتي كه واحد پول در انجام محاسبات، نگهداري حساب‌ها، ثبت آمارها و پرداخت‌هاي نقدي در معاملات ايجاد كرده بود، دولت تركيه تصميم گرفت از اول ژانويه سال 2005 واحد پول را به لير جديد تغيير دهد. نرخ برابري هر لير جديد معادل 1000000 لير قديم تعيين شده است. واحد كوچك‌تر پول نيز «كروش جديد» «New Kurus» است كه هر 100 واحد آن معادل يك لير جديد تعريف شده است. اسكناس‌هاي فعلي در گردش تركيه در سال 2004 اسكناس‌هاي سري E7 از قطعه اسكناس 250000 ليري به بالا است.
بررسي تغيير واحد پولي در ايران
براي بررسي تغيير واحد پول در ايران، ابتدا نگاهي به روند كاهش ارزش پول كشور خواهيم داشت. سطح عمومي قيمت‌ها (بر اساس شاخص قيمت‌هاي مصرفي) طي 33 سال گذشته (از سال 1350 كه اولين اسكناس 10000‌ريالي در ايران منتشر گرديد تا پايان سال 1382) 225 برابر شده است؛ به عبارت ديگر اگر امروز بخواهيم اسكناسي با قدرت خريد اسكناس 10000‌ريالي سال 1350 داشته باشيم، بايد اسكناسي با ارزش 2250000‌ريال منتشر نماييم، در حالي‌كه طي اين دوره فقط اسكناس 20000‌ريالي منتشر شده است. ارزش برابري هر دلار آمريكا با‌ريال ايران طي اين دوره از 70‌ريال در سال 1350 به حدود 8000‌ريال در سال 1382 افزايش يافته است، يعني طي اين دوره نرخ برابري دلار در مقابل‌ريال حدود 114 برابر شده است.
شايد دو شاخص فوق‌الذكر (افزايش نرخ برابري دلار/‌ريال و افزايش سطح عمومي قيمت‌ها)، شاخص جامعي براي انتشار اسكناس‌هايي با ارزش بالاتر نباشد، زيرا ميزان بالاترين ارزش اسكناس در جامعه به درآمد سرانه و حجم معاملات نقدي يك كشور بستگي دارد.
كوچك بودن ارزش اسمي درشت‌ترين اسكناس كشور و نيز كاهش قدرت خريد پول طي سال‌هاي گذشته مشكلات زير را براي كشور در برداشته است.
1 - وقتي‌ريال به عنوان واحد شمارش تنزل ارزش پيدا مي‌كند و تعداد واحد ‌ريال بيشتري براي بيان ارزش‌ ريالي كالاها و خدمات به كار مي‌رود، از يك سو ثبت اطلاعات در قالب ارزش‌هاي ‌ريالي را دشوار مي‌كند و از سوي ديگر درك و هضم ارقام را براي افراد مشكل مي‌سازد، به عنوان مثال امروزه خواندن و احساس درست ارقامي كه در بودجه سالانه كشور درج مي‌شود، چندان آسان نيست، در عين حال نگهداري حساب‌ها و انجام محاسبات با چنين ارقامي نيز مشكلات خاص خود را دارد.
2 - يكي از مشكلات جدي ديگري كه در اين رابطه وجود دارد، پرداخت‌هاي نقدي در مبادلات است كه به وسيله اسكناس صورت مي گيرد. به دليل نبود اسكناس‌هاي با ارزش اسمي بالا و تنزل ارزش‌ ريال، در معاملات تعداد زيادي برگ اسكناس رد و بدل مي‌شود.
مساله شمارش تعداد برگ‌هاي اسكناس امروزه آنقدر عمده شده است كه علاوه بر بانك‌ها بيشتر مراكز خريد خود را مجهز به دستگاه‌هاي پول شمار كرده‌اند، مشاهده اين امر بدان معني است كه جامعه مجبور شده است بخشي از منابع محدود خود را در راه داشتن دستگاه پول شمار صرف كند حال آنكه در شرايط معمول هرگز بدان نياز نبود و جامعه مي‌توانست از اين منابع در امر ديگري بهره‌برداري نمايد. دستگاه‌هاي خود پرداز بانك‌ها كه اخيرا افزايش قابل توجهي داشته‌اند نيز به دليل نبود اسكناس‌هاي با ارزش اسمي بالا و در نتيجه كاركرد زياد در پرداخت‌هايي كه صورت مي‌گيرد، دچار استهلاك شديد شده و عمدتا خراب مي‌باشند.
3 - حجم زياد و ارزش كم اسكناس‌هاي در گردش موجب شده است تا افراد نسبت به نگاهداري صحيح برگ‌هاي اسكناس كه يك ثروت ملي است، بي‌تفاوت شوند. وقتي اين امر به صورت يك فرهنگ درآيد، مشكل بتوان به آساني آن را تغيير داد. استفاده از كيف جيبي براي نگهداري پول در بين مردم كم شده است و در سالم و تميز نگه داشتن برگ‌هاي اسكناس دقت نمي‌شود، اسكناس‌هاي در گردش اغلب شرايط نامطلوبي دارند و بعضا بسيار كثيف‌اند به گونه‌اي كه موجب بيماري‌هاي پوستي در برخي افراد كه با شمارش پول بيشتر سروكار دارند مي‌شوند. به‌رغم آنكه كاغذ اسكناس از نوعي است كه 3 تا 5‌هزار بار قابليت تا شدن را دارد، اما ظاهرا متوسط عمر مفيد آن در ايران بيش از 3 سال نيست متوسط هزينه نشر هر برگ اسكناس حدود 240‌ريال مي‌باشد و هر سال حدود 20درصد اسكناس‌هاي موجود تجديد چاپ مي‌شوند. در هر سال حدود 700‌ميليون قطعه اسكناس تجديد چاپ مي‌شود كه هزينه‌اي در حدود 100‌ميليارد‌ ريال در بردارد.
4 - معمولا پولي كه بيشترين كاربرد را در معاملات دارد و تعداد دفعات زيادي دست به دست مي‌شود، به صورت سكه ضرب مي‌شود تا با دوام باشد و در هزينه توليد پول صرفه‌جويي قابل توجهي را نصيب جامعه كند، اما تنزل ارزش‌ريال موجب شده است تا سكه‌هاي رايج بي‌ارزش شده و عملا در انجام معاملات نقش بسيار كمي را بازي كنند. امروزه مي‌توان گفت كه تقريبا سكه در كشور ما به جز براي مواردي همچون تلفن‌هاي سكه‌اي، پاركومتر و از اين قبيل امور نقش چنداني در معاملات روزمره مردم ندارد.
5 - پايين بودن قدرت خريد درشت‌ترين اسكناس در گردش سبب شده است تا رفته‌رفته افراد براي انجام مبادلات از چك پول به جاي پول استفاده نمايند كه خود هزينه مضاعفي را در كنار توليد حجم عظيمي از اسكناس به جامعه تحميل كرده است. امروزه تقاضا براي چك پول به عنوان جانشين براي پول به جهت حجم كم و سهولت حمل بسيار افزايش يافته است. بانك‌ها در راستاي صدور چك پول حتي اجازه يافته‌اند كه ايران چك 500000‌ريالي و 1000000‌ريالي به چاپ برسانند كه همانند اسكناس مقبوليت عامه دارد و نقش اسكناس را بازي مي‌كند، با اين تفاوت عمده كه به محض ارائه به بانك باطل شده و از دور خارج مي‌‌شود، اگر اين نكته را در نظر آوريم كه نوع كاغذ و مسائل امنيتي‌اي كه در توليد چك پول‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند تقريبا همانند اسكناس است، وقتي شرايط ايجاب مي‌كند كه به اين گستردگي مورد استفاده قرار گيرند و در عين حال داراي عمر بسيار كوتاهي هستند، چه هزينه‌اي به جامعه تحميل شده است.
نگاهي به تجربه ساير كشورهايي كه اقدام به تغيير واحد پولي خود نموده‌اند، در مقايسه با كشور ايران شايد توجيه تغيير واحد پولي را كمرنگ نمايد، به عنوان مثال در اواخر سال 1923 دولت آلمان اسكناس 50‌ميليون ماركي و تمبر پستي با ارزش 50‌ميليارد مارك منتشر نمود ارزش درشت‌ترين اسكناس منتشره توسط دولت آلمان در سال‌هاي بعد يكصد‌ميليارد مارك بود. ارزش درشت‌ترين اسكناس در جريان كشور لهستان در سال 1946 معادل يكصد‌ميليون‌ميليارد (1020) پنگو (Pengo) بود. مثال ديگر، كشور‌تركيه است كه به دليل تورم شديد در دهه 1970، درشت‌ترين اسكناس در گردش آن معادل 20000000 ليره ارزش اسمي داشت.
در مقايسه ارقام تورم‌هاي كشورهاي فوق‌الذكر با ايران شايد لزوم تغيير واحد پول به شدت و حدّت اين كشورها نباشد، اما به دليل كاهش قابل توجه ارزش پول كشور طي 30 سال گذشته، اكنون در محاورات غيررسمي واحد پول كشور 10 برابر كوچك‌تر (به تومان) بيان مي‌شود، اين موضوع هم اكنون حتي در روزنامه‌ها و محاورات مقامات رسمي كشور نيز ديده مي‌شود. امروزه به دليل رواج واحد «تومان» و الفت بيشتر مردم با اين واحد پولي نسبت به‌ريال هر روزه شاهد هزينه‌هاي هنگفتي از اين بابت نيز مي‌باشيم. اشتباهاتي كه در درج ارقام به‌ريال (اشتباه در درج تومان به جاي‌ريال) صورت مي‌گيرد، همه روزه مقادير عظيمي كاغذ و فرم‌هاي چاپي سازمان‌ها، شركت‌ها و به ويژه بانك‌ها را به هدر مي‌دهد. در صورت تعريف واحد پولي جديد و مقبوليت و پذيرش آن در جامعه، صرفه‌جويي بسيار زيادي ناشي از كاهش اين اشتباهات صورت مي‌گيرد.
نتيجه‌گيري
راه‌حل معضلات فعلي در اسكناس و مسكوك كشور هزينه‌هاي مربوط را مي‌توان در تغيير واحد پول جست‌وجو كرد، تغيير واحد پول مي‌تواند آثار اقتصادي و رواني مختلفي را در پي داشته باشد، اگر يك‌ريال جديد معادل 100‌ريال قديم تعريف شود، آنگاه مي‌توان موارد زير را متصور بود.
*بيان درك و ثبت ارقام‌ريالي، انجام محاسبات و نگهداري حساب‌ها و همچنين انجام معاملات با سهولت قابل توجهي همراه خواهد شد و كارآيي را در جامعه افزايش خواهد داد.
*امكان تجديد نظر اساسي در ارزش اسمي اسكناس‌ها فراهم خواهد آمد و در نتيجه با چاپ اسكناس‌هايي كه داراي قدرت خريد بالايي هستند، هزينه‌هاي چاپ اسكناس شديدا تنزل خواهد كرد، مضافا اينكه جامعه را از داشتن دستگاه‌هاي پول شمار فراوان و استفاده گسترده از چك پول به جاي اسكناس بي‌نياز خواهد كرد. اين امر نيز به نوبه خود صرفه‌جويي‌هاي اجتماعي قابل توجهي را در بر خواهد داشت.
*سكه‌ها مجددا خواهند توانست در مبادلات به صورت فراگير مورد استفاده قرار گيرند و به لحاظ عمر مفيد طولاني‌اي كه دارند هزينه‌هاي توليد پول را كاهش دهند.
*به لحاظ سهولت ايجاد شده در نگهداري پول، انگيزه افراد به داشتن پول نقد نزد خود افزايش يافته و در نتيجه نسبت اسكناس و مسكوك در دست اشخاص به سپرده‌هاي بانكي بيشتر خواهد شد، اين امر موجب كاهش در ضريب افزايش پول شده و اثري ضد تورمي بر جاي خواهد گذاشت.
*احساس خواهد شد كه پول ملي قوي شده است و از اين جهت به لحاظ رواني آثار بسيار مثبتي بر جاي خواهد گذاشت. ارزش برابري دلار در برابر‌ريال جديد مجددا به حدود 80‌ريال جديد باز خواهد گشت. اين احساس صرفا رواني كه پول ارزشمند شده است به لحاظ رواني اثر ضد تورمي دارد.
*تغيير واحد پول دگرگوني اساسي را در سياستگذاري اقتصادي القا مي‌كند و اين احساس را به وجود مي‌آورد كه روند حركت اقتصاد تغيير كرده و در آينده شكوفاتر خواهد شد. پيدا كردن احساس خوش بيني نسبت به آينده مي‌تواند در حركت‌هاي اقتصادي بخش خصوصي بسيار موثر واقع شود.
*اشتباهات ناشي از وجود دو واحد پولي رسمي و غيررسمي (ريال و تومان) از بين رفته و صرفه‌جويي بسياري در هزينه‌هاي جامعه خواهد داشت.
*در نهايت، احتمالا اين تصور نيز ممكن است وجود داشته باشد كه با تغيير واحد پول برخي قيمت‌ها به سمت بالا گرد شوند و در نتيجه پاره‌اي از كالاها و خدمات از اين طريق افزايش قيمت پيدا كنند، اما در حال حاضر نيز اين پديده به دليل كمبود پول‌هاي با ارزش اسمي كم در حال اتفاق افتادن است؛ از يكسو نسبت اسكناس‌هاي با ارزش اسمي پايين در‌تركيب اسكناس‌ها به شدت كاهش يافته است و از سوي ديگر سكه نيز در مبادلات به سختي نقش بازي مي‌كند.
فهرست منابع
1 -مركز معاونت اقتصادي مركز تحقيقات استراتژيك، «تحليلي بر تغيير واحد پول، معرفي يك‌ريال جديد معادل با صد‌ريال قديم»، ارديبهشت 1383.
2 -بانك تجارت، اداره مطالعات و كنترل ريسك، «لزوم چاپ و نشر اسكناس‌هاي بزرگتر از ده‌هزار‌ ريال در كشور، آبان 1380.
3 - http://enwikipediaorg/wiki/Hyperinflation
پنجشنبه 9 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 510]