نتايج بازتوليد اخباري.گري در عصر حاضر در گفت.و.گو با دكتر ابراهيم فياض :غربزدگی و عوام.زدگی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

یکی از جریاناتی که در عالم تشیع در حدود 4قرن پیش در موضوع اجتهاد پیدا شد، اخباری.گری بود.
اخباری.گری به.صورت یک مکتب با یک سلسله اصول معین، منکر حجیت عقل است. اخباریون معتقدند که فهم قرآن ویژه ائمه است و وظیفه ما در این زمینه، تنها رجوع به احادیث اهل.بیت است. آنها همچنین معتقدند که از ادله اربعه یعنی کتاب و سنت و اجماع و عقل، تنها «سنت» حجت است و همچنین مدعی می.شوند که همه احادیث و اخباری که در کتب اربعه شیعه آمده صحیح و معتبر بلکه قطعی.الصدور است. از این رو، مکتب اخباری.گری ضد.مکتب اجتهاد و تقلید است؛ اما از پیامدهای خطرناک این شیوه، رواج احساس.گرایی دینی و از.میان.رفتن تعقل در دین است. اخباری.گری امری مربوط به گذشته نیست؛ چرا که در سیر تحول خود تا به امروز اشکال زیادی را تجربه کرده است. چنان که نشان آن را می.توان تا به امروز نیز یافت. بی.تردید بازشناسی و تحلیل و نقد این مکتب می.تواند بسیاری از مخاطرات کنونی را از سر راه جامعه در حال پیشرفت ما بردارد. مطلب حاضر که ماحصل گفت.و.گویی در این زمینه با دکترابراهیم فیاض، استاد دانشگاه تهران است به ریشه.ها و پیامدهای این مکتب می.پردازد و آن را تا به امروز پی می.گیرد.
دکتر فیاض مهم.ترین پیامد رواج این تفکر را در جامعه، فروپاشی اجتماعی می.داند.آینده را باید براساس گذشته برآورد کرد. یکی از موضوعاتی که نقش مهمی در تاریخ ایران داشت و تأثیر زیادی ایجاد کرد، اخباری.گری بود که اکنون دوباره با بازتولید خود در حال ایجاد جایگاهی برای خود است. در این مجال به بررسی اثرات اخباری.گری در تاریخ ایران پرداخته و بازتولید آن هشدار داده می.شود.
اخباری.گری بود که کمر صفویه را شکست؛ یعنی از زمانی که اخباری.گری به.وجود آمد دولت صفویه راه انحطاط را پیمود. این وضعیت در دوره شاه.عباس به.وجود آمد که براساس آن نوعی خودمحوری و اگوئیسم سلطنتی ایجاد شد. این حالات و اتفاقات غالبا زمانی رخ می.دهد که دولت موفق می.شود در بازسازی خود نوعی اعتماد.به.نفس پیدا کند که این حالت در دوره شاه.عباس هم اتفاق افتاد و شاه.عباس به.شدت به اموری مانند راه.سازی پرداخت؛ راه..سازی.هایی که نمونه آن بعد از دوران هخامنشی وجود نداشته است. شاه.عباس مقرهای توریستی، مسافرتی و تجارتی زیادی را بنا گذاشت. متأسفانه این کارها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به اهمیت تاریخ در آینده.سازی و آینده.شناسی باید از نو شروع به مطالعه کنیم، چون تاکنون مطالعاتی که از دوره صفویه صورت گرفته، توسط مستشرقان بوده و هنوز خود ما نتوانسته.ایم اینها را بازتولید کنیم و ببینیم که واقعا چه اتفاقی افتاده است.
وقتی که خودکامگی شاه.عباس زیاد .شد تعقل و تفکر را نپذیرفت؛ بیشتر به فکر ساختار جنگی و بازسازی و پیشرفت بود و این حالات باعث شد که از چارچوب.های فکری و عقلی خارج شود که متأسفانه کم.کم به یک نوع مکتب تبدیل .شد. وقتی عوام.گرایی اوج .گرفت به خاطر اینکه نخبگان وجود نداشتند، مکتب ادبیاتی ایران به هند مهاجرت .کرد و به مکتب هندی تبدیل .شد و حتی به دربار عثمانی .رفت. وقتی که نخبگان تا این حد در فشار واقع شدند و از طرف دیگر ادبیات ما به.شدت به ادبیات روزمره تبدیل .شد، عوام.گرایی در همه ابعاد به.شدت در دوره شاه عباس اوج گرفت. فلسفه هم که جایگاهش تعیین و مشخص بود؛ مباحثی که مرحوم میرداماد و ملاصدرا آغاز کرده بودند به.کلی رها .شد و فلاسفه زیر فشار واقع .شدند. اینها باعث شد که اخباری.ها به خاطر حس..گرایی و عوام.گرایی در دین، روز به روز در دربار شاه عباس مسلط.تر شوند.
حس.گرایی و اخباری..گری
حس.گرایی بحثی بسیار بنیادی در اخباری.گری است که اگر مطالعه تطبیقی.ای صورت گیرد، نظر آیت.الله.العظمی بروجردی هم در این ارتباط اثبات می.شود. نظر ایشان هم این است که اخباری.گری کاملا غرب.زدگی است و غرب.زدگی هم اتفاقا در دوران شاه.عباس شروع شده بود. برخی غرب.زدگی را از دوره ناصرالدین.شاه می.دانند اما بنده نخستین غرب.زدگی.ها را از دوره شاه.عباس می.دانم که نمونه.ای از آن هم همین اخباری.گری است که با آن فلسفه حسی که ریشه در مسیحیت داشت به ایران منتقل شد. مسیحیت در دوره رنسانس به نوعی حس.گرایی دچار شد.
حس..گرایی به خاطر این بود که به یک نوع بدن.گرایی (اومانیسم) روی آورده بود. درحس..گرایی مذهبی که بعدا به عوام.گرایی مذهبی تبدیل شد فقط ظاهر دین مهم است. این بحث.ها بعدا وارد وهابیت هم شد. اخباری..گری از این جهت همانند وهابیت است؛ فقط وهابیت معتقد است ظاهر کتاب حجت است اما اخباریون معتقدند ظاهر حدیث اهل.بیت(ع). همان حس.گرایی که در وهابیت وجود دارد (حس.گرایی قرآن بدون تأویل، بدون تفسیر، بدون فلسفه و بدون عرفان) در حس.گرایی اخباری.گری هم وجود دارد. حس.گرایی وهابیتی جدید است و در حدود 150سال پیش ایجاد شد و حس.گرایی اخباری.گری هم در دوره شاه.عباس ایجاد شد. حس.گرایی اخباری.گری به ظاهر خبر توجه دارد و به قرآن توجه ندارد و بر این نظر است که در جاهایی که مشکل و سؤالی وجود دارد، اگر حدیث نداشته باشیم، باید احتیاط کرد. این ساختاری است که در دوره شاه.عباس به.وجود آمد. بطن اخباری.گری غرب.گرایی بود.
در دوره فتحعلی.شاه هم غرب.گرایی وجود داشت که در قالب اصولی.شدن بود. اتفاقا همان موقع که تجربیون در اروپا بر عقلیون مانند کانت و دکارت پیروز شدند در ایران هم اصولیین مسلط شدند؛ یعنی همان.طور که در اخباری.گری نوعی غرب.گرایی بوده اصول.گرایی هم نوعی غرب.گرایی بوده که آثارش هم بعدا در مشروطه پیدا شد. این اصولیین بودند که به طرفداری از مشروطه پرداختند برعکس فقها. مرحوم آخوند خراسانی و نائینی که دو اصولی بزرگ آن دوره بودند ضد.فقها عمل کردند و مشروطه را قبول کردند که امر غرب.گرایانه.ای بود. با این حال، فقه تکامل پیدا کرد تا در دوره حضرت امام.خمینی(ره) به اندیشه انقلاب اسلامی انجامید. بنابراین در تاریخ ایران این سیر از اخباریین، آغاز شد و به اصولیین، مشروطه، فقهای ضد.مشروطه و نقد مشروطه و سر.انجام به انقلاب اسلامی که براساس نظریه ولایت فقیه بنا شده بود، رسید.
مکتب تفکیک و انجمن حجتیه
اخباریون در سیر معاصر خود به مکتب تفکیک و انجمن حجتیه تبدیل شدند. در واقع انجمن حجتیه و مکتب تفکیک از دل اخباری.گری به.وجود آمده است. اکنون که دچار نوعی تحجرهای روشی و معرفتی در بسیاری از حوزه.ها هستیم، به خاطر این است که هنوز زیر تأثیر اخباری..گری قرار داریم و نمی.توانیم روش.هایی را به کار ببریم که بتوانیم این مشکلات را برطرف کنیم. یکی از این روش.ها اجتهاد پویاست که امام(ره) به.شدت روی آن تأکید داشتند. متأسفانه روش اجتهاد پویا نتوانسته مسلط شود و به اوج برسد. از آن.جایی که اخباری.گری ضد.روش است نتیجه.اش مذهبی می.شود که در مسیحیت هم رخ داده و آن مذهب رجاء است.
در رجاء انسان تنها امیدوار است و نمی.خواهد خیلی محاسبه عملی انجام دهد. اگر کتاب آقای مطهری در بحث احیای تفکر دینی را بخوانید، متوجه می.شوید که بر عملگرایی تأکید دارند. اخباری.گری ضد.عمل، کار و کنش است و در این عقیده فقط احساس مهم است. اخباریون این عقیده را ترویج می.دهند که فقط حب به اهل.بیت(ع) داشته باشید کافی است؛ لازم نیست در عمل خود هم این را نشان دهید. دکتر شریعتی و شهید مطهری در نقد تفکر اخباری.گری روی «عمل» دقت و تأکید دارند نه روی حس. براساس همین تفکر، زمانی که این مذهب رجایی، محبت.گرایی را ترویج می.دهد، می.گوید هر گناهی که انجام دهید اشکالی ندارد. این مباحث ریشه در عرفان دارد؛ یعنی اخباری.گری نوعی عرفان.گرایی و صوفیسم بوده که در تصوف صفویه وجود داشته و صفویه روی آن بنا شده بود و وقتی موضوع تبدیل به مکتب فقهی و روشی می.شود، به اخباری.گری دگرگون می.شود. پس نوعی عوام.زدگی وقتی با تصوف ترکیب می.شود، رجاء به.وجود می.آید که معتقد است باید گناه کرد.
عقیده انجمن حجتیه که برای ظهور امام.زمان(عج) باید گناه کرد ریشه در همین نگرش تصوف دارد که نام آن .را سر و اسرار گذاشتند و معتقدند که گناه برای انسان ضرورت دارد و خداوند عملا این گناه.ها را ایجاد می.کند که بندگانش بعدا توبه و استغفار کنند. در واقع اگر این کار را انجام ندهیم خداوند ما را از بین می.برد و قوم دیگری را به.وجود می.آورد که ابتدا گناه و پس از آن استغفار کنند. آنها معتقدند که باید رجاء صرف وجود داشته باشد و اصلا نباید خوف از گناه مطرح شود؛ در نتیجه پیروان آن راحت به گناه می.پردازند. این بود که در دوره صفویه فساد در اوج قرار داشت، طوری که با یک حمله خارجی و یک لشکر بی.نظم به رهبری محمود افغان طومار صفویه در هم پیچیده شد و این بدترین شکست در طول تاریخ ایران بود. اخباری.گری ظاهرا برای اصولیین که حاشیه.ای از عقل.گرایی بودند، از بین رفت اما این از.بین.رفتن، ظاهری بود و آثار روشی و تئوریک آن باقی بود. درواقع، مذهب عوام.زده از عواقب آن بود که به.شدت ما را دچار غرب.زدگی مفرط کرد.
به بیان بهتر ما از دوران شاه عباس به بعد به خاطر عوام.زدگی دچار نوعی غرب.زدگی مفرط شدیم. البته اگر نخبگان باشند می.توانند نقاط قوت و منفی غرب را بحث کنند مثلا در حوزه علمیه مروی، مرحوم زنوزی و دیگران سعی کردند که کانت را نقد کنند؛ یا مرحوم شعرانی دکارت را. زمانی که عوام.زدگی ایجاد می.شود مردم یا به.شدت مخالف چیزی می.شوند یا به.شدت موافق آن. متأسفانه همیشه این دوگانگی غرب.گرایی و ضد.غربی وجود داشته و تا امروز در تفکر اجتماعی و سیاسی ما هم وجود دارد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1207]