«قصه پردازي در هنر و ادبيات» زير گنبد كبود

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: «قصه پردازي در هنر و ادبيات» زير گنبد كبود
فهيمه بافنده
داستان بلند و داستان كوتاه در ايران سابقه چنداني ندارد و بعداز مشروطيت و در پيوند با فرهنگ غرب در ايران پا گرفت اما قصه پردازي و قصه گويي در ايران زمينه اي گسترده و قابل ملاحظه داشته است. قصه، تاريخچه اي بسيار قديمي دارد. در يونان، مصر، چين باستان و ساير كشورهاي ديگر قصه هاي بسياري وجود داشته است.
در ايران نيز سابقه قصه گويي به پيش از اسلام مي رسد چنانچه نقالي و قصه گويي در ايران همان نقش ادب نمايشي در يونان باستان و اروپا را داشته است. طبقه اي به نام دستانگزاران در كوچه و بازار مردم را به دور خود جمع كرده و براي آنان قصه مي گفتند. در دوره اسلامي نيز اين سنت فرهنگي همچنان ادامه داشت، اگرچه اكثريت مردم سواد خواندن و نوشتن نداشتند. اما از شنيدن شعر و قصه محروم نبودند. از قصاصان و دستانگزاران خراسان در دوره فردوسي آزاد سرو سيستاني در مرو و ماخ پير در خراسان بود كه در مقدمه شاهنامه ابومنصوري از آنان نام برده شده است. به هرحال همين روايات شفاهي كهن در دوره اسلامي اندك اندك تحرير شد.
و اساس و بن مايه آثار بزرگ ادب كلاسيك ايران گشت. چنانچه در تاريخ آمده است پادشاهان و امراي ايران و هند نيز به شنيدن قصه رغبت بسيار داشتند. مخصوصا از قرن نهم به بعد در دربار آنها كساني به نام دفترنويس داستان هاي شفاهي را در دفتري مي نوشتند و برايشان مي خواندند و انعام مي گرفتند. و اين سنت تا دوره قاجار ادامه داشت. در تاريخ آمده است كه قصه امير ارسلان رومي را نقيب الممالك، نقال باشي دربار ناصرالدين شاه، شب ها براي شاه حكايت مي كرد تا شاه به خواب مي رفت. هرچند كه از دوره ساسانيان، داستان هاي منثوري در دست است و بعداز اسلام هم از اين نمونه كم نيست اما به طور كلي مي توان گفت كه داستان پردازي ادبي در ايران بعداز اسلام كار شاعران بود و داستان هاي قديم ما غالباً منظومند.
زيرا اعتقاد براين بودكه وزن و قافيه داستان ها را شيرين تر، هنري تر و ماندگارتر مي كند. چنانچه فخر الدين اسعد گرگاني از شاعران داستان پرداز ويس ورامين مي گويد:
فسانه گر چه باشد نغز و شيرين
به وزن و قافيه گردد نوآيين
اما قصه ها نيز همچون ديگر گونه هاي ادبي سير تكاملي خود را طي نمودند و در شكل منثور يا منظوم با موضوعاتي خاص ناقل اهداف و پيام هاي بزرگان زمان خود گشتند. به طوركلي مي توان قصه ها را به صورتهاي اساطيري، عرفاني، تاريخي، فلكوريك، رمزگونه، (سمبوليك) و... تقسيم بندي كرد. قصه ها شكلي ساده و ابتدايي دارند و ساختمان نقلي و روايتي زبان اغلب آنها نزديك به گفتار و محاوره عامه مردم و پر از اصطلاحات، لغات و ضرب المثل هاي عاميانه است به دليل ظرفيتي كه هم اكنون در زبان فارسي درحال كشف شدن است، ظرفيتي كه در آن زبان قابل انعطاف زندگي جاي خود را به زبان كليشه اي ادبي داده است، قصه بهترين جلوه گاه زبان و ادب فارسي است؛ زيرا با انعكاس دادن زبان و زندگي مردم اجتماعي ترين شكل ادبي را به خود اختصاص داده است. در قصه به شكل امروزي بر خلاف قصه هاي قديم، شاهد حركتي از كل به سوي جزء اثر از بي زماني به سوي زمان و از بي مكاني به سوي مكان هستيم. به اين معنا كه در قصه هاي قديمي شخصيت ها در يك فضاي كلي به نقش آفريني مي پردازند و قصه نويس معنا و مفهومي كلي را در قالب رفتارها و كنش هاي خاص شخصيت هاي قصه بيان مي كرد اما به زواياي مختلف روحي و دروني افراد قصه و توصيف عيني و ذهني محيط پيراموني قصه نمي پرداخت از اين رو مخاطب فقط با دنياي بيروني شخصيت هاي قصه يعني برخوردها و رفتار و گفتار متقابل هريك از آنها باهم در تعامل بود و از دنياي درون آنها كه شامل احساسات، انديشه ها، دغدغه ها، گفتارهاي دروني اطلاعي نداشت. از اين رو ناخداي قصه آن را در يك مسير كلي و گاه مبهم به حركت وا مي داشت و بيش از آنكه به مسايل فني ادبي و هنري آن بپردازد جنبه اخلاقي آن را درنظر مي گرفت و غالبا اين تمركز و تكيه بر مسايل اخلاقي و تربيتي ديگر جنبه هاي قصه گويي را تحت الشعاع قرار مي دهد. اما با گذشت زمان و پيشرفت در هنر نويسندگي و تكنيك هاي قصه پردازي اين نقايص برطرف شد. چنانچه امروزه قصه نويس افكار و انديشه (جهان بيني) و احساسات و تخيل خود را در قالب عناصر چهارگانه زمان و مكان، طرح و توطئه و حوادث به نمايش مي گذارد و از طريق قصه با مخاطبين كلامش ارتباط برقرار مي كند:
الف- زمان و مكان؛ در قصه هاي قديم به عناصر زمان و مكان توجه زيادي نمي شد از اين رو شخصيت ها و حوادث در نوعي بي زماني و بي مكاني شناور بودند چنانچه توصيف عيني از مكان و زمان در قصه هاي قديم ممكن نيست به عنوان نمونه در قصه امير ارسلان نامدار نمي توان توصيف عيني و مشخصي از مكان و زمان به دست آورد و به طور دقيق مشخص نيست كه اين حوادث متعلق به چه سال و دوره تاريخي مي باشد از طرفي اگرچه پهناي مكان براي قصه پرداز تنگ و محدود نيست، اما اگر جاهايي كه حوادث در آنها رخ مي دهد پرشمار و دور از هم باشد، داستان قصه از صورت طبيعي خارج مي شود از اين رو بايد تا سرحد توان، حادثه در مكان واحدي اتفاق افتد.
ب- طرح و توطئه: در تعريف طرح و توطئه ارسطو گفته است: طرح توطئه ترتيب منظم و سببي حوادث تراژدي يا قصه است. اين عامل باعث مي شود كه مخاطب قصه در مقابل چراهاي مختلفي قرار بگيرد و همين مسئله سبب پيگيري جريان قصه توسط خواننده و يا شنونده آن مي شود. طرح و توطئه براساس فرمول دقيق علت و معلول شكل مي گيرد. بنابراين با پيدايش عامل اساسي طرح و توطئه قصه از شكل روايت ساده اش درآمده و به شكل قصه به معناي امروزي آن تغيير و تطور يافته است و شايد اين اساسي ترين عامل هنرمندانه در هنر قصه نويسي باشد. طرح و توطئه به قصه جهت مي بخشد، جهتي كه از جهان بيني قصه نويس سرچشمه گرفته است. از آنجا كه قصه در واقع حركتي از گره افكني به سوي گره گشايي و از بي نظمي به سوي نظم و از پيچيدگي به سوي يكپارچگي است، مي توان گفت طرح و توطئه قصه عامل اساسي در يكپارچگي و همبستگي معاني، مفاهيم و حوادث قصه است.
ج- حادثه: از نظر قصه نويس حادثه، تدبيري براي واقعيت و عينيت بخشيدن به افكار، احساسات و اعمال شخصيت هاست. حادثه و اتفاقي كه حادثه از آن سرچشمه گرفته است مثل آيينه اي است كه در برابر ضمير و دنياي درون شخصيت ها قرار مي گيرد تا آنها در صحنه عمل زواياي روح و فكر خود را به صحنه نمايش بگذارند. به همين دليل از نظر قصه نويس افكار و احساسات بايد در چارچوب حوادث، هيئت عمل به خود بگيرند. گاه يك حادثه، نخستين تصوير قصه نويس از يك قصه است و خود مقدمه اي براي تصوير و تجسم بخشيدن به حوادث ديگر مي گردد. هنر قصه نويسي، گرفتن دانه هاي حوادث، معني دار كردن و به تسبيح كشيدن آنها بر روي نخي از طرح و توطئه داستاني است و در پايان طرح و الگويي هنرمندانه بخشيدن به حوادث است و در اين زمينه علت و سبب هميشه برقصه حاكميت دارد و همين عامل به تجربه ها، حوادث و مفاهيم فكري عاطفي جهت مشخص و روشني مي بخشد.
همه قصه ها نيز به يك شكل روايت نمي شود. اين روايت بستگي به ارتباط قصه نويس با راوي، و راوي با شخصيت و مخاطب دارد. گاه در يك قصه زاويه ديد و در نتيجه راوي قصه چندين بار عوض مي شود، قصه نويس از طريق راوي قصه به عنوان داناي كل مي تواند عميق ترين تجزيه و تحليل ها را از روحيات و خلقيات افراد در جريان قصه داشته باشد. چنانچه اين زاويه ديد كهن ترين زاويه ديد داستاني است كه در ايلياد و اديسه هومر در «رامايانا» در تمام كتب مقدس به ويژه داستان هاي تورات، در منظومه هاي پهلواني و عاشقانه بعد از قرن هيجدهم در اغلب قصه هاي رئاليستي و حتي غير رئاليستي اين زاويه ديد به چشم مي خورد. زاويه ديد سوم شخص شيوه مناسب و جامعي است تا قصه نويس، جوامع انساني را از زواياي مختلف، همچون آينه اي در قصه خود منعكس سازد. قصه نويس ممكن است يكي از شخصيت هاي قصه را به عنوان هويت مشابه خود بسازد و او را مركز تمام حوادث قرار دهد. در اين حالت مي توان گفت در اصل قصه نويس در قصه حضور دارد و اول شخص قصه است. قصه نويسي كه در اول شخص قصه خود حلول كرده، دنياي محيط قصه را از طريق انديشه و تخيل خود تصويرسازي مي كند و بر تجربه و شناخت خود از اشياء آدم ها و حوادث تكيه مي كند در اين شيوه شخصيت هاي قصه به نمايندگي از نويسنده و درصحنه هاي مختلف به نقش آفريني مي پردازد و جهان بيني قصه گوي براي مخاطب روشن مي سازند.
دنياي شيرين و پرماجراي قصه ها با قهرمانان و شخصيت هاي متفاوتش همراه با كنش ها و واكنش هاي پرمعناي هر يك از آنها سرشار از درس و پند و عبرت است. هر قصه به فراخور موضوع و محتوايش اعم از اينكه حماسي، تاريخي، عاشقانه، عارفانه و يا كودكانه باشد. هزار و يك نكته گفته و ناگفته دارد كه در دل آن نهفته است. گاه از آشوب و فتنه روزگاران مي گويد و گاه از عالم شگفتي ها و حيرت ها، گاه از غم و حسرت مختلف بني آدم كه درچاه دنيا گرفتار آمده و گاه از عشق و دلدادگي دلسپردگان و معشوقكان مي گويد و گاه قصه فضل و هنر پادشاهان را روايت و توصيف مي كند. به عبارتي مي توان گفت كه درون مايه تمام گونه هاي ادبي قصه اي است كه واقعه اي را بيان مي كند و پيامي را به مخاطب الهام مي كند و درپس اين پيام نوعي انديشه توليد مي شود پس مي توان گفت كه نقطه شروع فعاليت هر هنرمندي قصه پردازي است. چنانچه در نقاشي، شعر، موسيقي، داستان، پيكر تراشي و هر هنر ديگري قصه اي نهفته است كه واقعه اي را بيان مي كند و ناقل انديشه و پيام خاص هنرمند به مخاطبانش مي باشد. كتاب الهي نيز سرشار از قصه هاي حكيمانه و آموزنده است كه قصه هايي كه آموزه هاي ناب و متعالي الهي و اسلامي را بر جان عالميان عرضه مي دارد.
ادبيات كلاسيك ما نيز خالي از قصه و قصه پردازي نيست. بلكه در آثاري همچون شاهنامه. مثنوي معنوي، منطق الطير و مانند اينها قصه هايي بس زيبا و پر نكته و آموزنده به چشم مي خورد كه مي تواند اساس و بن مايه ايجاد ديگر گونه هاي ادبي گردد. چنانچه قصه هاي موجود در مثنوي معنوي و شاهنامه به صورت نقالي، نمايشنامه و داستان منثور در آمده است و مي توان در زمينه هاي متنوع تري نيز از اين قصه ها بهره برد.
ادبيات عاميانه ما نيز با آن همه لالايي و قصه هاي شيرين واقعي و تمثيلي مي تواند منبع سرشاري براي پرورش عاطفه و انديشه كودكان به حساب آيد و به شيوه اي مناسب براي خردسالان بازنويسي شود و با اين بازنويسي ارتباط نسل جديد با فرهنگ و آداب و رسوم گذشته استمرار يابد. قصه پردازي و قصه گويي به عنوان سنتي پايدار در ادبيات شفاهي ايران براي خردسالان از نخستين لحظه هاي حيات كودك اهميت و جايگاه ويژه اي قايل بوده و آنان را در مسير آموزه هاي لازم قرار مي داده است. تقريباً بيشتر قصه ها و افسانه هاي رنگارنگ و متنوعي كه از دوران پيش از تاريخ در فضاي فرهنگ ايران شناور بوده و بسياري از آنها به عنوان دستاوردهاي اساطيري و ادبيات عاميانه و حكايتهاي كهن ادبيات رسمي به دست ما رسيده است به دنياي ويژه كودكان تعلق داشته است گذشته از اين متل ها، لالايي ها، معماها، چيستانها، گويه ها، و بازيهاي آهنگين و نيمه آهنگين مخاطبان خود را هميشه در ميان خردسالان و كودكان يافته است تا آنجا كه مي توان گفت اگر ادبيات رسمي ايران بيشتر از آن بزرگترهاست، ادبيات عاميانه فارسي عمدتاً به كودكان تعلق دارد. در ادبيات دوره قبل از اسلام در كتابهاي دينكرت، بندهشن، ارداويرافنامه و مخصوصاً كتاب هزار انسان كار در دوره اسلامي به نام هزار يك شب ظاهر شده است، عناصر قصه هايي ملايم و مناسب طبع كودكان به چشم مي خورد كه امروزه مي تواند به اين منظور بازآفريني و بازنويسي شود. در ادبيات دوره اسلامي نيز مجموعه هاي داستاني مانند كليله و دمنه، جوامع الحكايات و گلستان سعدي سرشار از قصه هاي آموزنده اي است كه هر يك به گونه اي مستقل و ويژه به مسايل تربيتي و آموزشي پرداخته اند. ويژگي قصه هاي كودكان رامي توان چنين خلاصه كرد: 1-ارضاي غريزه كنجكاوي كودكان و نوجوانان در برآوردن نيازهايي كه به آگاهيهاي تازه در مسايل مختلف علمي، ادبي، اجتماعي و ديني دارند. 2-انتقال تجربه هاي مختلف زندگي به نسل جوان 3-گسترش معلومات كودكان و نوجوانان در زمينه هاي گوناگون به ويژه با اطلاعاتي كه در كتابهاي درسي بدان دسترسي ندارند. 4-افزايش آگاهي و گسترش جهان بيني كودك و وسعت دادن شناخت او نسبت به محيط اجتماعي و ضرورتهاي زندگي 5-تامين نيازهاي عاطفي كودك كه در تعديل شخصيت او موثر است 6-پر كردن اوقات فراغت كودك به وجهي شايسته و معرفي الگوهاي موفق زيستي از طريق آشنا كردن آنان با بزرگان دين و علم و ادب سرزمين خود و سرزمين هاي ديگر.
بنابراين ادبيات ايران از مجموعه فرهنگ و تمدن ايران جدا نيست. كودك از گهواره فعال است چون توانايي بالقوه ذهني دارد و با جهان پيرامون خود در تعامل است. از اين رو قصه ها نقش تربيتي مهمي در شكل گيري شخصيت فرد در تمام دوران كودكي، نوجواني، جواني و بزرگسالي ايفا مي كند.
بنابر آنچه گفته شد قصه بن مايه و اساس هرگونه ي هنري است براين اساس مي توان گفت كه در هنرهاي امروزي نظير نقاشي، موسيقي، سينما و تاتر قصه اي نهفته است كه در پس اين قصه انديشه و معاني خاصي به مخاطب القاء مي شود. با اين وجود بررسي معاني نهفته در هنرهاي امروزي نشان دهنده اين است كه قصه نهفته دراين هنرها فاصله زيادي با قصه نهفته در ادبيات كلاسيك دارد. قصه هاي موجود در ادبيات كلاسيك سرشار از آموزه هاي اخلاقي و تربيتي همچون خدامحوري در زندگي، ساده زيستي و قناعت، جوانمردي، صبر توكل و... است اما به طور نمونه با نگاهي به هنر هفتم امروزي كه حاكي از نفوذ انديشه هاي انحرافي مانند تجمل گرايي، ترويج چشم و هم چشمي، بي توجهي به ريش سفيدان و بزرگان فاميل، رواج روابط بدون منطق دختر و پسر و نگاه ابزاري به جنس مونث است به اين نتيجه مي رسيم كه شكاف عميقي بين قصه هاي موجود در هنرهاي امروزي با قصه هاي موجود در ادبيات كلاسيك ما وجود دارد. در پايان مي توان گفت: قصه اي بيدار سازد قصه اي خواب آورد
در خود هر داستاني را حسابي ديگر است.
جمعه 1 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 185]