سالنامه های شاهی در ایران باستان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ایرانیاناز معروفترین مردم دنیا در امور دیوانی هستند. یکی از این موارد نظام دیوانسالاری،دفاتر ثبت وقایع یا سالنامه های شاهی است.

ایرانیان یکی ازمعروفترین ملل دنیا در امور تشکیلاتی هستند . دستگاه دیوانسالاری حکومتهای ایران دردوران پیش از اسلام یکی از جالب ترین موارد حکومتی آن روزگار به شمار می رود ایندیوانسالاری از دوران مادها (550-708پ.م) شروع شده و با شاهنشاهی هخامنشی (330-550پ.م) و اشکانی (250پ.م تا224م) تکامل یافته و در دوران ساسانی (651-224 م) به اوج خود رسیده است.
یکی از موارد نظام دیوانسالاری دفاتر ثبت وقایع یا بهاصطلاح سالنامه های شاهی است که در اینجا به شرح مختصری از آن در دوران هخامنشی تاساسانی می پردازیم.
دوران هخامنشی از سالنامه های دوران مادها اطلاعات چندانیبر جای نمانده است به همین دلیل بحث سالنامه ها را از دوران هخامنشی آغاز می کنیم. هخامنشیان نخستین دولت جهانی را بنیاد نهادند. سرزمینی که این دودمان بر آن فرمانمی راندند از هند و آسیای مرکزی در قاره آسیا تا مصر و حبشه در قاره آفریقا و تایونان شمالی در قاره اروپا را در بر می گرفت و چنان گسترده بود که بنا به گفتهکوروش کوچک (برادر اردشیر دوم 358-404پ.م) مردمان شمال آن از سرما و جنوب آن ازگرما نمی توانستند زندگی کنند.

چنین دولت نیرومند و مقتدری بدون وجوددستگاه دیوانسالاری اداری عظیم و پیچیده نمی توانست به مدت دو قرن بر بخش بزرگی ازجهان فرمانروایی كند.
بنابر این برای اداره آن ، دیوانسالاری گسترده ای نیازبود تا امكان نظارت بر تمام آن فراهم باشد.
امروز به یمن کتیبه های تخت جمشید والواح یافت شده از وجود یک نظام داری پیچیده و گسترده در آن دوران آگاهی داریم . نظام داری که حتی بر اعمال ملکه های هخامنشی نیز نظارت می کرد
در مورد سالنامههای شاهی در دوران هخامنشی اطلاعاتی وجوددارد که این سالنامه ها در خزانه هانگهداری می شدند. بنا بر مندرجات کتاب استر ، وقایع نامه یا تاریخ پادشاهان دردربارهخامنشی وجود داشته است همچنین در کتاب عذرا آمده است که یهودیانی که در حالساخت معبد اورشلیم بودند و با مخالفت فرماندار رو به رو گشتند طی نامه ای به داریوشبزرگ (486-522پ.م) مدعی شدند که فرمان ساخت معبد توسط کوروش بزرگ (529-550پ.م) صادرشده است و به پادشاه پیشنهاد کردند که فرمان دهد تا در کتابخانه بابل جستجو کنند کهکوروش چنین فرمانی صادر کرده است یا نه ؟ وسرانجام نه درکتابخانه بابل بلکه در کاخاکباتان آن فرمان را یافتند.
غیر از مطالب کتاب مقدس تورات ، هرودت مورخ یونانیقرن پنجم پیش ازمیلاد و پلوتارک مورخ دیگر یونانی قرن یکم میلادی در مورد وجوددفاتر ثبت وقایع مطالبی بیان می کنند این دو مورخ مدعی اند که خشایار شاه (446-486پ.م) در جنگ سالامین منشیان متعددی به همراه داشت که جزییات جنگ را یادداشت میکردند
بدین ترتیب در دستگاه هخامنشی دفتری برای ثبت اعمال نیکوکاران وجود داشتهاست که شاه بزرگ ازروی این دفتر به کسانی که نسبت به وی و سرزمینش خدمتی کرده بودندپاداش می داد.

دوران اشکانی

در بررسی تاریخ اشکانیمشکل خاصی وجود دارد ،یکی پراکنده بودن و دیگری غیر ایرانی بودن آنان است به همیندلیل نمی توان به صراحت از وجود سالنامه های درباری و یا شاهی در آن دوران سخن گفتو از سوی دیگر نیز نمی توان پذیرفت دولت دیر پایی چون اشکانیان در طی 474 سالپادشاهی در ایران فاقد سالنامه شاهی باشد.
طی اکتشافات باستانشناسان روسی درنسا (18 کیلومتری شمال غربی عشق آباد ) در جنوب شرقی این شهر، قلعه منفرد و عظیممهردادکرت که یکی از اقامتگاههای شاهان پارت و آرامگاه خانوادگی ایشان بوده کشف شدظاهرا مقر حاکم یا ساتراپ محل نیز در همین قلعه بوده در این قلعه بایگانی کاملی ازاسناد اقتصادی پارتی به دست آمد.
مورد دیگری که می توان به آن اشاره کرد سخنیاست که سورنا سردار پارتی به کراسوس کنسول و سردار رومی می گوید و اشاره به نوشتنصلح نامه بین پادشاه اشکانی "ارد" و رومیان دارد که این مورد را شاید بتوان دلیلوجود سالنامه های درباری و دفاتری دانست که در دربار اشکانی وجود داشته است چرا کهسورنا در ادامه گفتگو با کراسوس به وی می گوید : "شما رومیان عادت ندارید که تسلیمبلا شرط خود را بیاد بیاورید " و این موضوع احتمالا در اشاره به پیمانی بوده کهاشکانیان با رومیان بسته بودند و رومیان به آن عمل نکرده بودند . به هرحال با توجهبه آشنایی اشکانیان با ادبیات یونان و وجود کتابهای متعدد در دوران آنها احتمالبسیار وجود دارد که این دولت دیرپای ایرانی نه تنها دارای ادبیات شفاهی قوی بلکهدارای دیوانسالاری نیرومندی نیز بوده چرا که نمی توان قبول کرد که یک دولت چند صدسال حکومت کند و روابط خارجی طولانی نیز با همسایگان خود (چین و روم)داشته باشد وفاقد دستگاه اداری نیرومند و دفاتر ثبت وقایع روزانه باشد به هرحال این احتمال وجوددارد که با اکتشافات باستانشناسی در آینده بتوان به منابع و مدارک بیشتری در مورداشکانیان دست یافت.

دوران ساسانی

در این دوره تمدن ایرانبه طور فزاینده ای گسترش یافت و همراه با گسترش فرهنگ و تمدن دستگاههای اداری نیزپیشرفت کرد که مجموع دوایر و سازمانها آن روزگار را دیوانسالاری می خوانند.
درباره خزانه شاهان ساسانی و بایگانی شهریاران عجم از خلال منابع رومی و اسلامیآگاهی داریم اما در مورد چگونگی بایگانی کردن این اخبار و فرامین شاهان ساسانیبلاذری مورخ اسلامی می گوید "پادشاهان هرگاه فرمانی می داند طغرا دار سلطنتی آن رادر حضور وی به طغرا می آراست و خادمی داشت که همان را در تذکره ای ثبت می کرد اینتذکره ها همه جمع آوری می شده و پادشاه مهر خود را بر آن می نهاد و بایگانی می شد"
بدین ترتیب در دوران ساسانی بایگانی شاهی وجود داشته است که تمامی مکاتبات وهمچنین کتابهای تاریخ در آن جمع آوری می شده است در خصوص کتابهای تاریخ خزاین شاهانساسانی و همچنین بایگانی شاهی علاوه بر منابع ذکر شده دو منبع مهم دیگر نیز دراختیار داریم در مورد کتابهای خزاین ساسانی مسعودی مورخ قرن 4 هجری گزارش می دهد کهدر سال 303 هجری نزد نیک از خاندانهای بزرگ پارس کتابی در مورد تاریخ شاهان ساسانیبه شکل مصور دیده که این کتاب از روی اسناد خزاین ملوک ایران برای هشام بن عبدالملکاموی در سال 113 هجری از پارسی به عربی برگردانده شده است در مورد بایگانی شاهی نیزیک منبع رومی موجود است که به طور مستقیم از وجود مخازن سلطنتی که سالنامه های رسمیدر آنجا نگهداری می شود آگاهی می دهد آگاثیاس مورخ قرن 6 میلادی یکی ازمورخانامپراطوری بیزانس می گوید ازجمله منابعی که وی برای نگارش تاریخ خود به کار بردهاست سالنامه های رسمی مخازن دولتی تیسفون بوده است وی به کمک یک مترجم یونانی بهنام سر جیوس که در دربار ساسانی تیسفون بوده است پس از کسب اجازه از نگهبانان مخازنسلطنتی توانست به سالنامه های رسمی شاهان ساسانی دست یابد به غیر از آگاثیاس اصطخریجغرافیدان قرن چهارم هجری ذکر می کند که در حصن الجص فارس کسانی زندگی می کنند کهقصه های پادشاهان را به صورت نوشته دارند بدین ترتیب حتی پس از نابودی ساسانیان کتبتاریخ مربوط به آنان موجود بود.
در منابع کهن دیگر از کتابهایی نام برده شده بهنامهای آیین نامه و کهنامه (گاهنامه) که در آنها مراتب دولتی پادشاهی ساسانی ذکرشده است .اما در مورد وجود سالنامه ها و روزنامه های رسمی دوران ساسانی نیز اشارههای مستقیمی در آثار مورخان اسلامی وجود دارد جاحظ مورخ معتبر قرن سوم هجری در اینمورد می گوید "و آیین ایرانیان به عصر اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان چنین بود کهاگر شاهی یکی از وزیران یا یکی از جاهمندان را دیدن می کرد نامش را در تاریخ و برروزنامه ها و کارنامه ها ثبت می کردند و بگرد جهان پراکنده می ساختند "

درمورد کلمه روزنامه به صراحت می توان اذعان کرد که این کلمه به قسمتی از دیوانسالاریساسانی اطلاق می شده
که کاربرد آن ثبت وقایع روزانه بوده است .خوارزمی دانشمندایرانی در این خصوص می گوید :"رزنامج (=روزنامه ) یعنی یادداشت روزانه زیرا کارهاییکه در هر روز انجام می شود مانند گرفتن خراج یا پرداخت نفقه و غیره را در آن مینوشتند ."غیر از خوارزمی و مولف کتاب تاریخ قم هم از کلمه روزنامه و روزنامجاتاستفاده کرده است . علاوه بر اصطلاح روزنامه عنوان دیگری وجود داشته به نام فهرستکه دفتر یادداشتی معنی شده که شامل همه دفترها و اعمالی بوده که د دیوان وجود داشتهاست .همچنین دفتری برای یادداشت رویدادهای بزرگی که اتفاق می افتاده است وجود داشتهکه این گونه رویداد ها با ذکر تاریخ وقوع و دیگر مشخصات در این دفتر ثبت می کردهاند با برای نوشتن تاریخ به کار رود .دفتری نیز وجود داشته که شامل فهرست تمام نامههایی که به زبان خارجی به دیوان می رسیده و ترجمه شده با نام مترجم و مضمون نامه کهمی توان آنرا به نوعی وزارت امور خارجه دوران ساسانی تلقی کرد .دفاتر دیگری نیز دردربار ساسانی وجود داشت که برخی برای ثبت نام هدیه آورندگان در نوروز و مهرگان بودهکه آنرا دفتر ویژگان می خواندند و دفتر دیگری خاص عطایا ی شاه به ماموران وکارمندان دولتی بود ه است .
به دلیل اهمیت سالنامه های سلطنتی و مخازن نگهداری آنان دردربار ساسانی منصب مهمی به نام نگهبان سالنامه سلطنتی وجود داشته که مسوولحفظ و نگاهداری این مخازن بوده است.

این دستگاه ادرای عظیم ساسانیان پس ازنابودی آن سلسله به جهان اسلام به خصوص به عباسیان (656-132 ه.ق )ارث رسید و ازطریق عباسیان به دودمان ها دیگر جهان اسلام و ایران .شاید بتوان گفت که دستگاهاداری بیشتر کشورهای جهان اسلام تا عصر حاضر بر گرفته از سیستم دیوانسالاری ساسانیبوده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 555]