تفسير موضوعي قرآن كريم اثري از مفسر بزرگ حضرت آيت الله جوادي آملي توحيد در قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: تفسير موضوعي قرآن كريم اثري از مفسر بزرگ حضرت آيت الله جوادي آملي توحيد در قرآن
قسمت دوم
دومين جلد از تفسير موضوعي مفسر بزرگ قرآن در عصر حاضر علامه جوادي آملي (حفظه الله ) به موضوع « توحيد در قرآن » اختصاص يافته است . مباحث اين جلد در سه بخش و هر بخشي در فصولي سامان دهي شده است . بخش يكم : قرآن و راههاي شناخت بخش دوم : مراتب توحيد بخش سوم : نفي شرك . در بحث راههاي شناخت خدا براهين توحيدي در راههاي آفاقي و راههاي انفسي مورد تبيين و تفسير قرار گرفته است . برهان تمانع برهان محبت برهان حركت برهان نظم برهان حركت برهان شهادت خدا و برهان ولايت در فصل مربوط شناخت خدا با علم حصولي مورد بررسي قرار گرفته است . همچنانكه توحيد فطري تبيين راه فطرت محورهاي راه انفسي موانع راه انفسي و امتيازات راه . انفسي بر آفاقي در فصل مربوط به راه انفسي مورد كنكاش قرار گرفتند توحيد ذات توحيد اسما و صفات توحيد افعالي و توحيد عملي و فصل مربوط به موحدان در قرآن در بخش مربوط به مراتب توحيد مورد بحث و موشكافي قرار گرفته اند.
انواع شركت گروه هاي مشرك ريشه هاي شرك پيامدهاي شرك و برائت همگاني از شرك در فصول مربوط به بخش سوم مورد پژوهش و تفسير قرار گرفته اند.
آگاهي موجودات به مبدا
حضرت آيت الله جوادي آملي درباره فطري بودن توحيد به مبدا هستي مي گويد : « اصل آگاهي هر موجودي از جمله انسان به مبدا جهان جاي ترديد نيست . وجود خدا از هر چيزي روشن تر و حضورش براي هر شي نسبت به تمام چيزها نزديك تر است . خفاي او از شدت ظهور او و دوري وي از شدت نزديكي اوست . از اين رو حضور نور آسمانها و زمين را با زدودن غبار گناه و خودبيني مي توان با تمام هستي امكاني خويش يافت ... خداي سبحان نزد هر جاهلي آشناست . » البته ايشان متذكر مي شوند كه : « شناخت كامل ذات اقدس الهي نه با علم حصولي و نه با علم شهودي ميسور كسي نيست ... درباره ذات خداي سبحان آنچه را با فكر از راه برهان مي فهميم و يا بر اثر تهذيب نفس با شهود دل مي يابيم جزو شعاع و وجه الله است نه اصل ذات . »
استاد درباره عدم امكان معرفت به ذات و صفات ذات الهي با صراحت مي فرمايد : انسان كامل كه پس از سير معنوي به لقاالله نايل مي شود به لقاي اسماي الهي موفق شده است ; گرچه انسان كاملي چون پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم به لقاي اسم اعظم خداوند نايل مي شود و ديگران به تناسب مقام خويش به لقاي ساير اسماي حسنا نايل مي گردند. بنابراين هر نوع شناخت و شهودي كه نسبت به خداي سبحان وجود دارد در خارج از ذات و صفات ذات اوست و اكتناه ذات و صفات ذاتي خدا ميسور احدي نيست ; گرچه شناخت صفات فعلي براي همگان ميسر است . »
راه آفاقي
يكي از راههاي شناخت حق تعالي راه آفاقي است كه در آيات نوراني قرآن و احاديث روايات معصومين (ع ) فراوان بدان فراخوانده شده ايم . علامه جوادي آملي در اين باره مي فرمايد : « بسياري از آيات قرآن كريم انسان را به مطالعه در اسرار طبيعت و نظم محيرالعقول جهان تفكر در آفرينش آسمانها زمين كوه ها درياها و حيوانات و... دعوت مي كند و اين خود يكي از راه هاي نيل به توحيد خداست راهي كه انسان عاقل و منصف را موحد مي كند. » ايشان امتياز راه آفاقي از راه هاي ديگر را « آساني و قابل فهم بودن آن براي همگان » مي داند. چرا كه « پيمودن اين راه به مبادي عميق و بحث هاي پيچيده فني و برهان هاي سنگين فلسفي نياز ندارد و انسان با دور بودن ازهوا و هوس و سير اجمالي در عالم طبيعت به وجود « الله » و يگانه بودن او و ساير صفات وي پي خواهد برد. »
استاد بزرگوار درباره شناخت حق تعالي از راه هاي آفاقي بر اين اعتقاد است كه « عمق و اثر عملي اين راه سهل و عمومي » نسبت به راه انفسي كمتري است . « در اين راه مشكلات بيرون حل مي شود كيفيت آفرينش آسمان و زمين روشن مي گردد از امكان و حدوث آنها به هستي واجب و قديم و از حركت عالم به وجود محرك بي حركت آن پي خواهيم برد و از نظم آنها به ناظم با شعور استدلال مي شود ولي تحول دروني و سير قلبي حاصل نخواهد شد. »
راه انفسي
مفسر بزرگ قرآن علامه جوادي آملي درباره راه انفسي كه برترين راه شناخت حق متعال است مي فرمايد : « مقصود از راه انفسي سير در آيات دروني و شناخت خدا از راه خودشناسي است ; اين راه به مقصد نزديك تر و دقيق تر از راه آفاقي است و سعادت افزون تري را نصيب انسان سالك مي كند. در اين سير معلوم مي شود خود انسان آيت توحيد خداست و همين تامل در خويشتن خويش رهگشاي مناسبي براي خداشناسي و جهان بيني است ... اگر انسان به خود بينديشد و نياز خود را احساس كند مي بيند تكيه گاه او موجود نيازمند ديگر نيست بلكه نياز او به وسيله موجود بي نيازي برطرف مي شود. » به قول حافظ :
در اندرون من خسته دل ندانم كيست كه من خموشم و او در فغان و غوغاست
« در جوامع روايي احاديث فراواني است كه راه معرفت نفس را بيان كرده و ضمن ترغيب به اين راه روشن ساخته است كه چگونه انسان مي تواند با تهذيب نفس و تزكيه و اخلاص و برحذر بودن از جهالت نفس و عقلت از آن به معرفت رب نايل شود. برخي از اين روايات با لسان تشويق به معرفت نفس دعوت كرده و لسان برخي ديگر تخدير از جهالت و غفلت نسبت به نفس است برخي با ذكر آثار مثبت و سازنده معرفت نفس و بعضي با پيامدهاي منفي و سوزنده جهل به نفس اين مهم را متكفل شده اند. »
توحيد افعالي
مفسر عاليقدر قرآن كريم حضرت آيت الله جوادي آملي درباره توحيد افعالي از ديدگاه قرآن مي گويد : « توحيد افعالي از منظر قرآن كريم يعني هيچ موثر مستقلي در عالم غير از خداي سبحان نيست و قيوميت هستي آفرينش مالكيت ربوبيت رازقيت و ولايت كه هر يك بر ديگري مترتب است منحصرا از آن خداست . » و « هرگاه خدا فعلي را اراده كند و بخواهد شيئي در خارج موجود شود صرف اراده او براي تحقق آن شئي كافي است ; مانند تحقق صور و مفاهيم ذهني كه به مجرد اراده انسان در حيطه نفس او يعني در خيال يا وهم يا عقل وي نقش مي بندد. البته « از ويژگي هاي فعل خدا صدور آن به نحو تجلي است نه تجافي و معناي صدور فعل به نحو تجلي اين است كه آنچه در نزد خداست در عين حال كه اصل و حقيقت آن نزد اوست رقيق شده و تنزل يافته اش براي ديگران تجلي كرده آشكار شود. مانند نزول قرآن كريم در شب قدر بر پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم كه اصل و حقيقت آن نزد خدا بوده و هست و مرتبه رقيق و نازل آن براي استفاده افراد عادي در قالب الفاظ و كلمات بر آن حضرت فرود آمد. »
حضرت استاد ويژگي هاي فعل الهي را بدين نحو برمي شمرد : 1 ـ تحقق فعل به صرف اراده 2 ـ تخلف ناپذيري فعل از اراده 3 ـ كفايت مبدا فاعلي 4 ـ مادي نبودن فعل 5 ـ صدور به نحو تجلي 6 ـ دوام فيض 7 ـ حكيمانه بودن 8 ـ اختيار 9 ـ تحقق وعده و امكان عفو از وعيد; و درباره امكان عفو از وعيد مي گويد : « خداي سبحان به وعده خويش قطعا عمل مي كند; نه اينكه بايد عمل كند; اما نسبت به وعيد راهي به بخشودن بازگذاشته و ممكن است براي ايجاد اميد و جلوگيري ازياس از برخي گناهان افرادي كه صلاح مي داند بدون توبه درگذرد. » البته تصريح مي كنند كه اين مطب هيچ پيامد نامطلوبي ندارد : « و چون تعلق عفو به گناهان و به افراد مجمل است موجب هيچ نالي فاسدي مانند تجري بر گناه نمي شود. »
خير و شر
آيت الله جوادي آملي مباحث استاد خويش علامه طباطبائي (ره ) را در باره استناد حسنات و سيئات به خداي منان را اينگونه گزارش مي كند : « حسنه و سيئه ـ يا حسن و قبح ـ از نظام تكوين گرفته شده است . در نظام تكوين اگر ساختار دروني موجودي هماهنگ و كامل باشد و براي رسيدن به هدف كمبودي نداشته باشد آن موجود خوب و حسن است و اگر از درون يا بيرون نقصي بر آن وارد شده و انسجام اجزاي خود را از دست داده باشد و نتواند به هدف آفرينش خويش نايل گردد آن موجود بد و سيئه است .
... در نظام جتماعي و امور عرفي نيز مسئله از همين قرار است اگر كاري با نظام قانونمند حاكم بر جامعه كه هدفش تامين سعادت همگان است هماهنگ باشد آن كار حسنه و خوب است و اگر ناهماهنگ و متضاد باشد سيئه و بد است . »
ايشان از اين تبيين نتيجه مي گيرند كه « حسنه و سيئه از عناوين اضافي و نسبي است كه از مقايسه پديده ها و رخدادها با كمال نوع انسان يا سعادت افراد اين نوع بدست مي آيد... ولي اصل وجود واقعيات جهان هستي صرف نظر از اين مقايسه همه خير و حسن است و وجود هيچ موجودي شر مطلق و سيئه نيست زيرا هر موجودي مخلوق خداست و خدا همه را به مقدار لازم و هندسه و نظم آفريده است ; يعني هر يك از حقايق هستي در حد سعه وجودي خود از حسن برخوردار است و همه با هم در يك نظام هماهنگ و هدف مند به سوي مقصد واحدي در حركت اند; با اين ديدگاه قرآني كه از آيات متعددي بدست مي آيد سراسر جهان آفرينش خير و زيبا و حسنه است و همه مخلوقات الهي آيت و نشانه جلال و جمال خالق خود هستند و در نظام احسن جهان هيچ موجود باطل شر و زايد وجود ندارد. »
علامه جوادي آملي با نقل كلامي از شيخ اشراق مبني بر اينكه « اگر در عالم هستي تضاد و تزاحم نباشد فيض الهي دوام نخواهد داشت يعني در اثر برخورد و تضاد موجودات مادي صورت جديد به خود مي گيرند و تحول و تكامل پديد مي آيد و در نتيجه فيض الهي تجديد مي شود; آنگاه يادآوري مي شوند : « تصادم و حوادث ناگواري كه در زندگي فردي و اجتماعي انسان پيش مي آيد گاه بر اثر سو اختيار خود انسان است و زماني بر اثر حركت سو جامعه و گاه از براي امتحان و ابتلاي فرد يا جامعه است يا علل ديگري دارد كه بر بشر مخفي است . خداي سبحان به طور مسلم كمترين سيئه و ظلمي براي هيچ موجودي از جمله انسان نخواسته است ; (وماالله يريد ظلما للعالمين ). »
چهارشنبه 27 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 228]