نگاهى به كتاب « ثمود» اثر وان دن براندن الهه مى ميرد

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: نگاهى به كتاب « ثمود» اثر وان دن براندن الهه مى ميرد
[سيما طايفه ]
«و آنگاه ستمكاران را صيحه عذاب آسمانى بگرفت كه صبحگاه در ديارشان بى حس و خاموش ابدى شدند»‎/۶۷هود «چنانكه گويى آنان در آن ديار هرگز زنده نبودند،آگاه باشيد كه قوم ثمود چون به خداى خود كافر شدند دور از رحمت ابدى خدا گرديدند»‎/۶۸هود

388713.jpg

قرآن براى ما مسلمانان تنها كتابى است كه به دستورات دينى و اخلاقى اش باور داشته باشيم. كليه اطلاعات داده شده در اين كتاب آسمانى چه فقهى و اخلاقى باشد و چه تاريخى و علمى-حتى اگر بنابه محدوديتهاى بشرى اثبات و تأييدشان در حال حاضر محل شك باشد-از جانب مسلمانان پذيرفته است.
قرآن با ذكر آيات گوناگون در موضوعات مختلف توجه انسان را -كه غفلت از ويژگى هاى نوع اوست-به آنچه اطراف او مى گذرد و يا گذشته جلب مى نمايد، چراكه سير آفاق و انفس، انسانى را كه هوشيارانه و با مداقه مى نگرد، به خودى خود به سوى خالق هستى رهنمون مى شود. در اين زمينه يكى از موضوعات مطرح شده در قرآن، تدبر در احوال پيشينيان است. «قوم ثمود» از جمله نمونه هايى است كه قرآن اشاراتى كوتاه اما جالب بدان دارد. اينكه اين قوم چگونه مى زيستند و چه ويژگى هايى داشتند كه مورد توجه قرآن قرار گرفته اند خود مى تواند موضوع بحثى گسترده باشد.
اخيراً نشر نگاه معاصر كتابى با عنوان «ثمود» از وان دن براندن با ترجمه سيد محمد حسين مرعشى منتشر كرده است كه مؤلف در اين اثر به پرسشهايى كه به طور معمول در مواجهه با يك موضوع ناشناخته به ذهن متبادر مى شود پاسخ گفته و بدين ترتيب فصل جديدى را در مطالعات قوم شناختى، باستان شناختى و اسلام شناختى گشوده است.
عربستان سرزمين خشك و سوزانى در جنوب غربى آسيا و مهد آخرين اديان توحيدى اسلام است. پيش از ظهور اسلام عربستان موطن مردمانى بوده كه بخشى از باورها و اعتقاداتشان «سنت جاهليت» را جان بخشيد، اما پس از اسلام مورخان و مؤلفان سده هاى نخستين اسلامى نسبت به اين بخش از تاريخ شبه جزيره كم اعتنايى نشان دادند و آن را در هاله اى از ابهام باقى گذاشتند. در اواسط قرن ۱۸سفر كارستن نايبور باعث جلب توجه دانشمندان به اين سرزمين شد. از اوائل سده ۱۹مستشرقين و دانشمندان به بررسى سنگ نوشته هاى سراسر شبه جزيره پرداختند و نتيجه آن بدست آمدن اطلاعات جالبى درباره ثموديان بود.
«ثمود» تنها قوم ساكن در شبه جزيره نبودند اما با توجه به كتيبه هاى بجا مانده و منابع مكتوب تاريخى، ثموديان قلمرو وسيعى از شمال تا مركز عربستان را تحت اشغال خود داشتند. در اكثر منابع تاريخى گستره قلمرو ثموديان از حجاز تا سوريه عنوان شده است. قدمت حضور قوم ثمود از سال ۸۰۰ق م تا سال ۵۰۰م يعنى چيزى حدود ۱۳۰۰ سال است. همچنين ثمود از اصل و نسب جتر Geterاز نسل Avam عوّيم مى باشند كه او يكى از پسران سام semاست. ثموديان مردمى شهرنشين بودند كه خانه هايشان را از سنگهاى تراشيده مى ساختند.درقرآن ماجراى نافرمانى و ابتلايشان به عذاب الهى آمده است. خانه هاى ويران ثموديان پس از زلزله بزرگ هنوز وجود دارند.اين ويرانه ها اطراف حَجَر قرار دارند. «ابن بطوطه» جهانگرد بزرگ عرب در سال ۱۳۲۶ميلادى از حجر ديدن كرد.او مى گويد: خانه هاى مردم ثمود در اين محل قرار دارد. خانه هايى تراشيده در كوه هايى سرخ رنگ.‎/.استخوانهاى پوسيده اين قوم، در ميان خانه ها وجود دارد.‎/‎/ مكانى را كه ناقه صالح ميان دو كوه پى شد، مى توان ديد.‎/.» در سال ۱۹۵۱ سنگ نگاشته اى به دو زبان نبطى-يونانى در معبد روافه در مدين بدست آمدكه نشان مى داد ثموديان از طوايف گوناگون تشكيل شده بودند. آنان در ساختن معابد ماهر بودند و با رومى ها همكارى داشتند، طورى كه معبد خود را به امپراتور مارك اورل و لوسيوس وروس اهدا كردند. امروزه حدود سيزده هزار سنگ نگاشته از عربستان شمالى و مركزى بدست آمده كه براندن با حوصله فراوان در پژوهش خود چهار هزار متن آن را بررسى كرده است.اولين سنگ نگاشته هاى ثمودى متعلق به قرن ۶ ق م است كه به زبان ديدانى نگاشته شده است.در سنگ نگاشته ها تنها ۶ بار كلمه ثَمَد به كار رفته است. ثمد يعنى جريان آبى كه در تابستان خشكمى شود. احتمالاً اين نامگذارى به دليل سكونت قبيله ثمود در قرن ۸ق م درمناطقى مى باشدكه به شهرهاى مدينه و مكه تعلق داشت. براساس تصاوير، ثموديان مردمى داراى اندام معمولى هستند كه احتمالاً از نژاد دليكوسفال مى باشند. زنانشان حجاب (رطت rtt) بر سر داشته اند و خود را با زيورآلات مى آراستند. «يكى از مشخصه هاى ويژه اعراب حساسيت آنها به زيبايى بيان است»در اسامى خاص اين قوم اسم هايى وجود دارد كه به صفت بلاغت يا خوش سخنى فردى اشاره دارد.يكى از اين اسم ها رَتل ratil به معنى خطابه عالى است.
اجتماع ايشان به دو بخش آزادگان و بردگان تقسيم مى شد. ارباب شخص صاحب اقتدار بود اما به مفهوم واقعى كلمه فرمانروايى نمى كرد. زنان در اين اجتماع مورد توجه بودند. در سنگ نگاشته اى آمده كه زنى مردم را به راه راست هدايت مى كرده است. به نظر مى رسد كه او يك راهبه باشد. «بورژه Borger مى نويسد: «ملكه هاى عرب هدايت روحانى سرزمين خود را در دست داشتند در حالى كه شوهران آنها، شاهان، به سياست مى پرداختند» در زندگى ثموديان عشق نقش مهمى داشته است.فعل يا اسمى مانند ودّ wdd نوعى تمايل عاطفى و حبّ hbb عشق واقعى را نشان مى دهد. دختران ثمودى در سنين پائين ازدواج مى كردند و بزرگترين آرزوى زن، شوهر داشتن و فرزندان بسيار بوده كه آنها را «موهبت» مى خواندند.در قرآن تفاخر به كثرت آباء و فرزندان به عنوان خصلتى مذموم در اعراب نكوهيده شده است. همچنين از معنى اسم خاصى بر مى آيد كه شخصى به دين اجدادى خود دلبستگى داشته است. اين اسم خاص آيه اى از قرآن (سوره هود،آيه ۶۱) را به ياد مى آورد كه در آن بى نتيجه ماندن پند و موعظه هاى صالح(ع) به دليل پايبندى ثموديان به دين نياكان خود بوده است.» بررسى اعتقادات ثمود آشكار مى سازد كه آنان خدايان متعددى را مى پرستيده اند. براندن در اين باب مى نويسد: «مجموعه خدايان ثمودى داراى خدايان مذكر و مؤنث بسيار است. بيشتر اين خدايان، معبد(بيت ([byt]) داشتند و در آنجا مورد تكريم و تعظيم قرار مى گرفتند. اصطلاح معبد يا هيكل،در اينجا،به معنى مكان (محروس) مقدسى است كه در وسط آن «بت» نصب مى شد.»
وى همچنين ۶۴ خداى ثمودى را شناسايى كرده كه لات، هبل و منات از آن جمله اند.لات خدايى خورشيدى است و الهه بنوثقيف، شاخه اى از اقوام ثمود مى باشد. «درپالمير او را با ويژگى هاى آتنه‎/athena مى شناختند در حاليكه دوشير در كنارش قرار دارد.‎/‎/ بر اساس روايات عربى، هُبَل در اصل خدايى موابى بوده است. به گفته استاركى معنى اين اسم «سالخورده» است.‎/‎/ هبل به مجموعه خدايان كعبه در مكه تعلق داشت و بت او به شكل انسان بود.

388677.jpg

پرستندگانش با هفت تير قرعه از او راهنمايى مى طلبيدند. هبل خداى قريشى ها بود و براى او ويژگى قمرى قائل بودند.‎/ منات به معنى سرنوشت است. الهه خوش اقبالى است. معبد او در دره قديد، ميان مكه و مدينه قرار داشته است. تخته سنگى در اين معبد نشانه او بوده است. او را شريك هبل مى دانستند. منات خدايى خورشيدى است كه پرستش او در سراسر عربستان شمالى رواج داشته است» اعراب جاهلى منات را يكى از دختران خدا مى دانستند، قرآن با اين تصور آنان بشدت مخالفت مى كند. به اين ترتيب مؤلف فصل پايانى كتاب را به معرفى خدايان ثمودى اختصاص داده است. وى كه در آغاز كتاب با ريتمى كند به بررسى قلمرو تحت اشغال ثمود مى پردازد و گاهى دچار تكرار در نتيجه گيرى مى شود با اندكى شتابزدگى از بحث اعتقادات ثموديان مى گذرد و به آوردن توضيح مختصرى ذيل نام هر خدا بسنده مى كند و درباره انجام مناسك و رفتارهاى آئينى توضيح چندانى نمى دهد. البته شناسايى بيشتر اين قوم مى تواند موضوع بحث هاى مفصل ديگرى باشد كه امثال براندن طليعه دار آن بودند و گزارشى مطلوب از اهم مسائل ايشان ارائه كرده اند.
يکشنبه 24 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 170]