چاپ قرآن؛ گذشته، حال، آينده / بخش نخست

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: چاپ قرآن؛ گذشته، حال، آينده / بخش نخست
گروه گزارش: متن عربي قرآن نخستين بار در فاصله سال‌هاي 1503 تا 1523 ميلادي به وسيله «پاگانيني» در ونيز به چاپ رسيد(دايرة‌المعارف فارسي) اما هنوز جوهر چاپ پاگانيني خشك نشده بود كه كليه نسخه‌هاي آن به دستور پاپ«آنجلا نووو» به دليل تعصبات ديني جمع‌آوري و نابود شد. پاپ تصور مي‌كرد با اينكار خواهد توانست جلوي نفوذ قرآن را بگيرد اما نمي‌دانست كه روزي در اوج تمدن غربي قرآن به پرفروش‌ترين كتاب تبديل خواهد شد.
براساس آمارهاي منتشر شده قرآن پس از حوادث 11 سپتامبر به يكي از پرفروش‌ترين كتاب‌ها تبديل شده است، البته اين موضوع مي‌تواند دلايل متعددي از جمله كنجكاوي مردم اروپا براي بيشتر دانستن از محتواي قرآن داشته باشد اما اين موضوع تنافي و تضادي با لزوم پرداختن و اهميت بيشتر به مقوله چاپ و ارتقاء وضعيت شكلي قرآن ندارد و مسئوليت بيشتر ناشران مسلمان در شرايط كنوني را به آنان گوشزد مي‌كند.

گزارش زير به بهانه يازدهم شهريور ماه كه توسط شوراي عالي انقلاب فرهنگي، روز صنعت چاپ نام‌گذاري شده است همچنين در آستانه برگزاري نشست چاپ قرآن و بررسي امور مربوط به آن (كه قرار است فردا به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در تالار وحدت برپا شود)قصد دارد به وضعيت چاپ قرآن در گذشته، حال و آينده، نقاط ضعف و قوت صنعت چاپ قرآن در ايران همچنين فرصت‌ها و تهديدهاي پيش رو در اين زمينه بپردازد.

چاپ قرآن در گذر زمان

قرآن به شكل مصحف براي نخستين بار در دوره حكومت عثمان(خليفه سوم) در چند نسخه(5 يا 6) نوشته شد و به 5 يا 6 بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به عنوان منبع اصلي و معتبر براي بهره‌مندي مسلمانان از آيات الهي تبديل شد. البته اين نسخه‌ها يا بر اثر آتش‌سوزي از بين رفتند و يا به سرنوشت نامعلومي دچار شدند و كسي از آن‌ها خبري ندارد و اين گذشت تا زماني كه صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز ساليان درازي از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال 1439 ميلادي نگذشته بود كه در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربي قرآن نيز براي نخستين بار در جهان چاپ شد.

گفته شده است، اولين بار قرآن كريم در سال 1499ميلادي به چاپ رسيده است، عده‌اي نيز بر اين باورند كه در سال 1503، 1508 و يا در سال 1543 ميلادي نخستين قرآن به چاپ رسيد(دكتر صبحي صالح چاپ اولين قرآن را در سال 1530 ميلادي مي‌داند).

پس از آن در سال 1104 هجري، مطابق با 1692 ميلادي، «هنكلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وي در سال 1108 هجري مطابق با 1696 ميلادي«ماراكي» در شهر«پادو» به چاپ قرآن دست زد. در سال 1200 هجري مطابق با1785 ميلادي، «مولا عثمان» در«سن پترزبورگ» روسيه قرآن را به چاپ رساند و اين اولين چاپ اسلامي قرآن بود. نظير اين قرآن نيز در«قازان» به چاپ رسيد. «فلوگل» نيز در سال 1836 ميلادي در شهر«لايپزيك» به چاپي مخصوص از قرآن دست زد. اين چاپ از قرآن به علت املاي ساده آن با استقبال بي‌نظير اروپاييان روبه‌رو شد. اما مانند ديگر چاپ‌هاي اروپايي در جهان اسلام، توفيقي به دست نياورد.

در اين زمان در هند نيز قرآن چاپ و منتشر شد، اما قواعد نگارش عثماني در آن رعايت نشد، بلكه ير اساس قواعد رسم املايي جديد به چاپ رسيد. به دنبال آن از سال 1294 هجري، مطابق با 1877 ميلادي، تركيه به چاپ‌هاي مختلفي از قرآن دست زد كه در نهايت زيبايي و استواري قرارداشت.

روسيه تزاري و چاپ قرآن

در سال 1323 هجري، مطابق با 1905 ميلادي، روسيه تزاري به چاپ قرآني به خط كوفي و در حجمي بزرگ همت گذاشت، كه تصور مي‌رفت يكي از مصحف‌هاي اوليه عثماني است. اين قرآن خالي از نقطه و علايم فتحه و كسره بود. چند ورق از آن افتاده و آخر آن نيز ناقص بود. قرآن مذكور در سمرقند پيدا شد و در اختيار كتابخانه سلطنتي در سن پترزبورگ قرار داشت و انستيتوي آثار در«تاشكند» آن را با همان حجم اصلي و خصوصيات ديگر در پنجاه نسخه فتوگرافي كرده و به مهم‌ترين دانشگاه‌هاي كشورهاي اسلامي هديه كرد كه نسخه‌اي از اين قرآن نيز در كتابخانه دانشگاه تهران(با شماره 14403) موجود است

«بالاخره در سال‌هاى اخير، در زمينه چاپ قرآن اقدام بسيار جالبى در جهان اسلام انجام پذيرفت و در سال 1342 هجري قمري، مطابق با 1923 ميلادي، چاپ بسيار زيبا، دقيق و آراسته‌اى از قرآن زير نظر اساتيد دانشگاه الازهر مصر و با تأييد نمايندگان ملك فوءاد اول، منتشر شد.

نگارش و ضبط كلمات در اين مصحف مطابق قرائت «عاصم »به روايت «حفص» است، جهان اسلام اين مصحف را به عنوان نسخه معتبر قبول كرده است و هم اكنون در هر سال ميليون‌ها نسخه از اين مصحف به‌چاپ مي‌رسد.»(سايت مركز جهاني آل‌البيت(ع))

در سال 1370 هجري، مطابق با 1950، كشور عراق نيزبه چاپ نفيسي از قرآن دست زد. همچنين قرآن ديگري از خطاطان سوري به نام«عثمان طه» رواج يافت. اين قرآن در كشورهاي سوريه، عربستان، ايران، لبنان و ديگر كشورهاي اسلامي چاپ شد.از ويژگي‌هاي مهم اين چاپ؛ تنظيم آيات در صفحه، تقسيم منظم حزب‌ها و جزء‌هاي سي‌گانه قرآن است.

چاپ قرآن در ايران

اولين دولت اسلامي كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقيت روبه‌رو شد، «ايران» بود كه در سال1828 ميلادي به صورت دو چاپ سنگي زيبا و منقح در شهر «تهران»، تهيه شد. اين چاپ‌ها كه در حجمي بزرگ ارائه شده و داراي ترجمه در ذيل هر سطر بود، داراي فهرست‌هاي متعددي بود. دومين نسخه چهار سال بعد به سال 1248 هجري، مطابق با 1832 ميلادي در شهر« تبريز» به چاپ رسيد.( جلالي ناييني در تاريخ جم قرآن 1242 را تاريخ چاپ قرآن در تبريز مي‌داند.)

در دوره كنوني و با گذشت اين مدت، هم‌اكنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهاي ديگر كشور به چاپ قرآن مي‌پردازند اما در اين ميان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه كه زير نظر سازمان اوقاف و امور خيريه فعاليت دارد، چاپخانه آستان قدس رضوي و بزرگترين چاپخانه شرق كشور مهمترين مراكزي هستند كه به چاپ قرآن مي‌پردازند.

به گفته «ناصر بابامحمدي» مديرعامل چاپخانه بزرگ قرآن كريم، تنها چاپخانه بزرگ قرآن كريم(اسوه) با چاپ بيش از 10 ميليون نسخه كتب تفسيري و قرآني و 3 ميليون جلد ‏قرآن كريم در سال، دومين چاپخانه قرآني در جهان است(گفت و گو با شعبه قم ايكنا در روز 27 مرداد 86) و قرار بود تا پايان سال 86ظرفيت چاپ 10 ميليون نسخه قرآن در سال براي اين مركز ايجاد شود، همچنين چاپخانه شرق كشور قصد دارد تا سالانه 10ميليون نسخه منتشر كند(شيعه نيوز) اما با اين وجود هنوز برخي از نهادها و افراد سفارش چاپ قرآن خود را به جاي چاپخانه‌هاي داخلي به چاپخانه‌هاي ديگر كشورها مي‌دهند كه با توجه به اينكه فقط چاپخانه بزرگ قرآن دومين چاپخانه قرآني جهان است و از قابليت بالايي برخوردار است اين موضوع جاي تامل دارد و كارشناسان فن نيز عواملي چون فرسودگي دستگاه‌هاي چاپ، سنتي بودن، تخصصي نبودن و ... را از مهمترين دلايل اين موضوع مي‌دانند.

سفارش چاپ قرآن به ديگر كشورها چرا؟

«حسن تفكري» مدير كل نظارت برچاپ و نشر سازمان دارالقرآن‌الكريم علت سفارش به چاپخانه‌هاي خارج از كشور را به فرسودگي دستگاه‌هاي چاپ در ايران و سنتي بودن آن نسبت مي‌دهد و مي‌گويد:

دستگاه‌هاي چاپ و صحافي قرآن در كشورهايي مانند لبنان از دقت و كيفيت بالايي برخوردار هستند، اما اين دستگاه‌ها در كشور ما قديمي و فرسوده است به گونه‌اي كه حتي بزرگترين چاپخانه قرآني كشور ما كه چاپخانه قرآن كريم قم است، نيز نمي‌تواند قرآن را با كيفيت بالا چاپ كند.

تفكري مي‌افزايد: اكثر صحافي‌ها و چاپخانه‌هاي ما سنتي و قديمي است؛ براي مثال زماني كه يكي از ارگان‌ها مي‌خواست قرآن‌هايي را چاپ كند در ايران جايي را پيدا نكرد كه در كاغذ 28 گرمي بتواند قرآن را چاپ كند؛ به دليل اين‌كه صحافي اين كاغذها خيلي سخت‌ است، ولي اين تكنولوژي صحافي در كشور لبنان وجود دارد.

تجهيز ماشين‌آلات، نياز ضروري چاپخانه‌ها

«علي ‌حسين‌پور» مدير اتحاديه چاپخانه‌داران مشهد نيز معتقد است كه آن‌چه امروز بيش از هرچيز چاپخانه‌ها به آن نيازمند هستند تجهيز ماشين‌آلات است. صنعت چاپ در كشور ما مطابق با كشورهاي پيشرفته جلو نرفته است و ما اگر بخواهيم كار نفيس و با كيفيت در زمينه چاپ قرآن ارائه‌ دهيم بايد از ماشين‌آلات نو و دستگاه‌هاي كامل در زمينه امكانات پس از چاپ برخوردار باشيم و اين موضوع تنها با وام‌هاي بلندمدت و بهره كم از سوي دولت ميسر خواهدشد.

سيد«محمدحسين محمودي» مديرعامل اتحاديه ناشران قرآني نيز با انتقاد از نبود سرمايه‌گذاري و حمايت دولت از بخش خصوصي در زمينه بالابردن كيفيت چاپ قرآن به ايكنا مي‌گويد: در لبنان، قرآن با بالاترين كيفيت چاپ و صحافي مي‌شود و زماني كه بحث رقابت در اين حوزه پيش مي‌آيد، ما بازار رقابت را از دست مي‌دهيم و اين به دليل اين است كه دولت حمايت‌هاي لازم را از بخش خصوصي در زمينه چاپ قرآن انجام نمي‌دهد.

محمودي ادامه داد: در حال حاضر ناشران لبناني و برخي ناشران كشورهاي اسلامي ديگر بازار فروش قرآن كشور عراق را در دست گرفته‌اند و ما كه داعيه حمايت از شيعيان عراق را داريم از اين رقابت بي‌نصيب مانده‌ايم. در نمايشگا‌ه‌هاي بين‌المللي مانند كتاب فرانكفورت هم قرآن‌هاي چاپ شده در ايران با استقبال خوبي مواجه نمي‌شوند.

«محمد مزرعتي» مدير انتشارات بنياد قرآن و عترت سپاه پاسداران انقلاب اسلامي هم كه اخيرا سفارش چاپ قرآن را به چاپخانه‌اي در لبنان داده است، نبود دستگاه‌هاي چاپ باكيفيت و با گراماژ پايين را از مهم‌ترين دلايل سفارش چاپ قرآن‌هاي ايران در بيروت مي‌داند و تصريح مي‌كند: قرآن‌هايي كه ما در حال حاضر چاپ مي‌كنيم با كاغذهاي با گرم‌پايين توليد مي‌شود و معمولاً اين قرآن‌ها كه در خارج از كشور چاپ مي‌شود 22 گرمي و 28 گرمي است كه سيستم چاپ قرآن با اين نوع كاغذها در ايران وجود ندارد.

او ادامه داد: البته با برخي از ناشران ديگر مانند انتشارات «پيام آزادي» و «كتاب آشنا» قرآن‌هايي با كاغذهايي كه از برزيل وارد شده، قرآن چاپ كرده‌ايم، اما مردم كاغذهاي گرم‌پايين را خيلي مي‌پسندند و براي همين ما سفارش چاپ قرآن‌هاي خود را به كشورهايي مي‌دهيم كه امكان چاپ قرآن با اين كاغذها را داشته باشند.

«احسان خزاعي» مديرعامل انتشارات بين‌المللي الهدي البته ديدگاه كمي متفاوت دارد و تاكيد مي‌كند: اين سياست خوبي است كه اگر قرار است كتابي در كشوري منتشر شود، به شرطي كه هزينه انتشار بالاتر از داخل نباشد، در همان كشور چاپ شود. به‌هرحال در كشورهاي اروپايي هزينه حمل خيلي بالا است، ولي در كشورهاي عربي و آفريقايي كه قدرت خريد پايين است بايد تلاش شود قرآن‌هايي با قيمت ارزان چاپ شود؛ زيرا زماني كه قيمت قرآن بالا باشد استقبال از آن هم كم مي‌شود.

چاپ 90 درصد قرآن‌ها در داخل كشور

«يوسف افراش» معاون دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز با بيان اينكه 90 درصد قرآن‌ها هم‌اكنون در داخل كشور به چا‌پ مي‌رسد درباره برخي انتقادها مبني بر اين‌كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي چرا خود در زمينه چا‌پ قرآن پيش‌قدم نمي‌شود تصريح مي‌كند: دفتر امور چاپ(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي) خود نبايد متولي‌گري كند؛ كاراين دفتر ايجاد هماهنگي است و در اين زمينه بايد راهكارهايي از سوي اتحاديه ناشران قرآني پيشنهاد شود و اگر پيشنهادي توسط بخش خصوصي ارائه شود وزارتخانه مساعدت‌هاي لازم را جهت امور اداري مربوطه مانند ثبت، ورود ماشين‌آلات و هماهنگي جهت تسهيلات بانكي انجام خواهد داد.

مدير انتشارات مسجد مقدس جمكران نيز با بيان اينكه هم‌اكنون چاپخانه‌اي به‌نام چاپخانه قرآن در كشور نداريم به انتقاد از عملكرد چاپخانه بزرگ قرآن كريم مي‌پردازد و مي‌گويد: 90 درصد كارهاي چاپخانه اسوه غير قرآني است و حتي در برخي موارد كتاب‌هايي چاپ مي‌كند كه چاپخانه‌هاي مذهبي هم آن‌ها را چاپ نمي‌كنند.

چاپ قرآن‌ باكيفيت بالا به‌سادگي در كشور وجود دارد

از سوي ديگر اما «جلال ذكايي» مدير كل دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي با طرح ديدگاه متفاوتي مي‌گويد: قابليت چاپ كتاب‌هاي ديني و چاپ قرآن‌هاي نفيس باكيفيت بالا به‌سادگي در كشور ما وجود دارد و در حال حاضر چاپ كتاب‌هاي استاد فرشچيان كه سرآمد هنرمندان است، در ايران انجام مي‌شود كه اين نشان‌ مي‌دهد كه ظرفيت كتاب‌هاي نفيس در اندازه‌هاي مختلف در كشور ما وجود دارد.

مدير كل دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي همچنين با مسئول خواندن وزارت متبوعش در زمينه چاپ قرآن تاكيد مي‌كند: متولي چاپ قرآن و ساير كتاب‌ها اداره چاپ وزارت ارشاد است كه در حوزه چاپ قرآن بخشي از وظايف را به سازمان دارالقرآن‌الكريم واگذار كرده و آن‌چه كه به عهده ماست اين است كه امكانات را براي توليد آثار باكيفيت فراهم كنيم.

ادامه دارد...

علي فرج‌زاده
دوشنبه 4 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 140]