مطالعات آسیب شناسی مدرسه ی سردار (جبهه ی جنوبی)

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

مطالعات آسیب شناسی مدرسه ی سردار (جبهه ی جنوبی) نويسنده: مجتبی کاویان (1) آسیب شناسی کلید واژه ها: پی، ترک، تویزه، عارضه، عدم تعادل، کاربندی، گنبد، نشست. معادل کلید واژه ها: Settlement, Dome, Imbalance, Damage, Karabandi, Vault, Crack, Foundation دیباچه بسیاری اوقات، آسیب شناسی را مقدمه ای برای طرح مرمت در نظر می گیرند. این سخن را نادرست نمی پنداریم. اما آسیب شناسی در واقع مؤخره ای بر شناخت یک بناست و زمانی درک ما از واقعیت های یک اثر معماری کامل تر می شود که آسیب های آن را بشناسیم و بتوانیم برای آن ها علت های موجه بیاوریم. مدرسه سردار در سال 1231 قمری توسط دو برادر به نام های حسین خان و حسن خان سردار ساخته شده است. این زیباترین مدرسه در قزوین است و به عنوان یک مدرسه، دارای فضاهای کاملی است که شاهکاری از معماری و هنر دوره قاجار محسوب می شود. سازه ی بنا به طور کلی به سه بخش تقسیم می شود که یکی در جبهه ی شمالی با مجموعه فضاهای خرد و متنوع و دیگری در جبهه ی جنوبی با جرزهای جسیم و طاق و گنبدهای کلان، سازه های مفصل تر آن هستند و سومی، اضلاع شرقی و غربی حیاط مرکزی هستند که با مجموعه ای از دیوارهای به هم پیوسته و طاق های آهنگ، دو جبهه ی شمالی و جنوبی را به هم متصل می کنند. سازه ی عمده و کلان این مدرسه مانند مدارس سنتی دیگر در گنبدخانه های مدرس و شبستان جنوبی اجرا شده است که جرزهای ماهیچه و اسپر در آن واضح تر می شود. کلیت سازه بر شش جرز ماهیچه استوار می گردد که سه زمینه ی مربع شکل را با کاربندی هایی با تقسیمات 24 تایی پوشش می دهد که زمینه ی مرکزی آن را گنبدی با خیز بالا تشکیل می دهد، و قپه ای بر روی آن سوار شده است که بنا را در محله معرفی می کند. اما پی مدرسه، پی مستحکمی نیست و تنها یک شفته ی ساده به قطر 30 سانتی متر است که سطح ترازی برای اجرای دیوارها بوده است. مشکلاتی هم در این میان پدید آمده است که برخی به مرور زمان و عدم رسیدگی و مداخلات نادرست سازه ای، و برخی دیگر به علل درونی خود سازه مربوط می شود که حادترین مورد آن در جبهه ی جنوبی است. هم اکنون به علت مشکلات سازه ای که گنبدخانه ی مرکزی دچار آن است، فضای مدرس شرقی از دو گنبدخانه ی دیگر مجاز شده و به نمازخانه ی محله اختصاص یافته است. در این راستا، هدف از این مقاله ارائه ی روشی برای مطالعه و آسیب شناسی به عنوان آخرین بخش از شناخت کامل یک مجموعه معماری است که در گذشته بنا شده و نسبت به نگهداری آن مسئوولیم. لازم می دانم که از دوستان عزیز در شرکت مهندسی ایستاره، جناب آقای مهندس انوری و مهندس موسوی بابت همکاری در مراحل این پروژه سپاس گزاری نمایم. همچنین از استاد محترم جناب آقای مهندس داریوش حیدری که در شناخت و تحلیل کلیه ی آسیب ها از راهنمایی های ایشان بهره برده ام، تشکر فراوان دارم. همچنین از مسئولین گرامی پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی قزوین که صادقانه امکانات خود را در اختیار این پروژه قرار دادند، سپاس گزارم. مقاله در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول، در مورد شناخت معماری و سازه در شماره ی پیشین از نظر شما گذشت. اینک بخش دوم را با عنوان آسیب شناسی از نظر می گذرانید. زمینه های کلی آسیب در مدرسه ی سردار به طور کلی زمینه های آسیب در مدرسه ی سردار و به ویژه جبهه ی جنوبی آن، بر چند محور استوار است: 1- مشکلات بستر بنا که یکی مربوط به جنس و لایه های خاک زیر پی و دیگری مربوط به رطوبت بالا رونده ی بستر به علت وجود چاقی دفعی در منطقه است که محل دقیق آن معلوم نیست. 2- مشکلات اولیه در سازه ی بنا که ضعف پی و ضعف ساختار برخی دیوارها مهم ترین آن به شمار می روند. 3- عدم نگهداری مناسب و استفاده ی مفرط از ظرفیت های بنا بدون رسیدگی دلسوزانه و آگاهانه از طرف متولیان و ساکنین مدرسه نیز مجموعه مشکلات کوچکی را تشدید کرده است. 4- برخی مداخلات سازه ای نادرست که اغلب آن ها در جبهه ی شرقی و جنوبی بوده است، هنوز کالبد بنا را آزار می دهند. تحلیلی از مداخلات گذشته در جبهه ی جنوبی در کل مطابق گزارش ها و همچنین مشاهدات، کلیتِ مداخلات در جبهه ی جنوبی (تصویر 3) را با توجه به اولویت زمانی آن ها بدین صورت می توان فهرست کرد: 1- برداشت و اجرای دوباره ی بخش جنوبی دیوار پیرامونی شرقی به همراه پی سازی شفته آهکی قوی تر در زیر دیوار 2- ترمیم بخش هایی از کاسه ی گنبد شرقی 3- اجرای ناکش های بیرونی در جبهه ی جنوبی و غربی 4- اجرای کلاف بتنی روی دیوار پیرامونی شرقی و پوشش راهروی پشت حجره ها (در اشکوب بالایی) که انتهای آن از کمر پوش شمالی گنبدخانه ی شرقی سر در می آورد. 5- مهار طاق کجاوه ای شکل کمرپوش گنبدخانه ی شرقی 6- اجرای ناکش های درونی جبهه ی جنوبی 7- برداشت و اجرای دوباره ی بخش هایی از دیوار پیرامونی جنوبی به همراه پی سازی شفته آهکی قوی تر در زیر دیوار 8- جازنی در قسمت پایین بخش مرکزی دیوار پیرامونی جنوبی 9- ادامه ناکش های بیرونی در جبهه ی شرقی 10- کلاف بتنی دور گنبد مرکزی که جای آن را نمی دانیم. 11- کلاف کشی آهنی و تعویض کامل دیوار پیرامونی شرقی به همراه اجرای کلاف بتنی در پایین دیوار 12- جمع کردن و اجرای بخش های بزرگی از گنبد مرکزی و قبه ی روی آن به روشی که ما آن را سبد میلگردی می نامیم. 13- کلاف های درون دیوار در دهانه های شرقی و غربی گنبد خانه ی مرکزی(این مورد در گزارش ها دیده نشده و مطابق مشاهدات ما رد کلاف ها درون دیوار و پی آن ها در زیر دیوار قابل مشاهده است.) 14- مرمت های جزئی ماند بندکشی های پراکنده در دیوارها و طاق ها و تویزها و دوخت و دوز ترک ها در گنبدخانه اصلی و طرفین و مرمت کنوهای شرقی اولین نکته در مرمت های صورت گرفته این است که مستند سازی ها ضعیف بوده است و در برخی موارد به دلایلی نامعلوم، اصلاً صورت نگرفته و تنها به گفته ای کفایت شده است. به همین دلیل برخی برنامه های مرمتی، خیلی در راستای هم نبوده است. ظاهر امر چنین است که کارهای صورت گرفته اگر هم برنامه ی قبلی داشته، به مرور و با تاخیرهای پراکنده و به خصوص در مداخلات سازه ای بدون تصور کاملی از سازه ی این بنا انجام گرفته است. اجرای ناکش ها (مورد 3 در تصویر 3) در بخش های بیرونی و درونی در کنار دیوارها، کار مناسبی برای دفع رطوبت بوده است. اما تنها ناکش های بیرونی - که تعداد دریچه ها در آن ها معدود بوده است - مسیر سیر کولاسیون مشخصی را تعریف کرده است و کوران هوای کاملی در آن ها صورت می گیرد. دریچه های بی شماری که در ناکش های داخلی جبهه ی جنوبی ایجاد شده اند، از سیر کولاسیون منطقی هوا در شبکه های ناکش داخلی جلوگیری کرده و مکش های متنافی هوا، مسیرهای سردرگمی را پدید آورده است (مورد 6 در تصویر 3). در دیوار پیرامونی شرق مدرسه که بخشی از آن جبهه ی جنوبی را هم در بر می گیرد، ابتدا کلافی بتنی روی دیوار شرقی (مورد 11 در تصویر 3) ساخته شده و با یک شبکه (mesh) بتنی کلیه ی قسمت های جبهه ی شرقی را پوشانده است، و پس از آن در مرحله ای دیگر، کلاف بتنی را روی تیرآهنی افقی (زیرسری) استوار، و دیوار را کاملاً تعویض می کنند. کلاف بتنی سر دیوار و پوشش بتنی جبهه ی شرقی و کلاف کشی های آهنی در بدنه ی دیوار شرقی، کارهای اضافی ای بوده است که بارهای مرده ی روی طاق ها را هم تشدید می کند. ضمن این که ضرورتی نداشته باشد که برای دیوار پیرامونی بنا که نقش مهم سازه ای هم ندارد، این نوع مداخله ی سنگین انجام بگیرد. از محل و شکل دقیق کلاف پیرامون گنبد مرکزی اطلاع دقیقی در دست نیست و تنها حدود تقریبی آن را می توان حدس زد. (مورد 10 در تصویر 3) این کلاف - که با توجه به برخی عکس های مرمتی، حدوداً 75 سانتی متر عرض، و 50 سانتی متر ارتفاع دارد - احتمالاً در یکی از زلزله ها رفتارهای ناهماهنگی از خود نشان داده و موجبات ایجاد لطماتی به پیکره ی کاربندی ها و تویزها - بدون فروریزی بخش خاصی - را فراهم آورده است. در مرحله ی بعدی (سال 78) برای مرمت گنبد (مورد 12 در تصویر 3) با توجه به ترک ها و وضعیت احتمالاً ناخوشایند ظاهری که سازه پیدا کرده بوده است، بخش اعظم کاسه آن جمع شده و به صورت سبد میلگردی اجرا شده است (تصویر 8). در این حرکت، ضمن این که خواسته اند، ارتفاع اصلی گنبد و قبه ی روی آن را حفظ کنند، اما منحنی بیرونی و به تبع آن درونی گنبد را کم خیزتر اجرا کرده اند و احتمالاً برای جبران ارتفاع کلی سازه - که حدس می زنیم پیش از اقدام به مداخله، اندازه گیری شده است - ارتفاع قبه ی جدید زیادتر گرفته شده است. با توجه به عکس ها و فتوگرامتری های به عمل آمده از گنبد و قبه ی پیشین و فعلی، خیز گنبد فعلی 41 سانتی متر از گنبد پیشین کم تر، (ضمن این که منحنی آن نیز درست نیست) و ارتفاع قبه فعلی 53 سانتی متر از قبه ی پیشین بیش تر است (تصاویر 9 و 10). بنابراین، گنبدی پدید آمده است با خیزکم تر و دارای قبه ای با ارتفاع و به تبع آن حجم و در نهایت با مصالحی با وزن مخصوص بیش تر. (2) باقی امر قابل تصور است. این قبه ی حجیم، روی گنبد کم خیز فشار آورده و به همراه انقباض و انبساط های دمایی در میلگردها و بدنه گنبد، ترک های شعاعی را در ناحیه ی عطف منحنی آن (ناحیه ای که منحنی گنبد موجب بریدن میل گردهای مهاری در پایین گنبد شده است. از طرف دیگر، رطوبت نزولی نیز در باران های مختلف روی این ترک ها ریخته و ملات لای آجرها را (بیش تر در همان ناحیه) شسته و به داخل کالبد نفوذ کرده است و مشکلات سازه ای را با خرابی کالبد ادغام نموده است. زمانی که به منظره ی پشت بام می نگریم، بیش از همه در جبهه ی جنوبی آن علف های هرز خشک شده وجود دارد. این نشان می دهد که عایق کاری یکپارچه ای دراین بخش انجام نیافته است. آجر فرش نه زیاد منظم آن نیز از همین امر حکایت می کند؛ چرا که در پشت بام جبهه های غرب و شرق، با وجود تخلیه ی ملات آجرهای فرش بام در بخش هایی از آن ها، علف های هرز ایجاد نشده اند و این نشان می دهد که ارتباط میان سطح بام و خاک های پر کننده ی پشت طاق ها در جبهه ی جنوبی، هنوز برقرار است. روش شناسی جدول جامع آسیب شناسی بررسی کلی زمینه های آسیب و درک وضعیت گذشته ی بنا و ساخت مداخلات انجام شده در آن، کلید اصلی فهم آن چیزی است که هم اکنون در بنا اتفاق می افتد. بدین منظور، فهرست کردن کلیه ی عوارض، کمک مفیدی در شناخت کلیت موضوع خواهد کرد. اما روش مفیدتر، کُد بندی و ارائه ی منظم کل این فهرست در یک جدول و زمینه ی اطلاعاتی ارزشمند است که موجب افزایش توانایی تحلیل و ارزیابی مرتبط پدیده ها و عوامل ایجاد آن ها می شود. در این پروژه همگی آسیب ها و عوارض وارده، در چنین جدولی ارائه شده است که بدون ارائه ی توضیحاتی، برقراری ارتباط با آن ساده نیست: اول: هر عارضه ای در این جدول برای خود شماره ای ویژه و عنوان دارد که عناوین عارضه ها می توانند مشابه باشند. اما شماره ها برای شناسایی دقیق هر یک از آن ها در پلان جامع آسیب شناسی، متفاوت ارائه شده است. دوم: عوارض موجود در فضای معماری، بنا به این که به کدام جنبه از موجودیت بنای تاریخی لطمه وارد کرده باشند، به دسته های کالبدی، منظری، عملکردی، هویتی و نیز اجتماعی تقسیم بندی می شوند، که مورد اخیر دراین جدول وجود ندارد. گاهی هم ترکیبی از تجاوز به چند جنبه در یک عارضه وجود دارد که مواردی ازآن در جدول دیده می شود. سوم: نوعی تقسیم بندی دیگر تنها عوارض کالبدی بنا را به دو دسته تقسیم می کند. اول آسیب هایی که کارآیی سیستم سازه ای بنا را با خطر مواجه می کند. (3) به گونه ای که سازه، از اداره ی نیروهای خویش بر نمی آید و دچار تغییر شکلی می شود که معمولاً در ساختار باقی می ماند. دوم، خرابی و فساد مصالح و ملات های موجود در بنا است (4) که شامل شوره، فساد و پودره شدن مصالح، داغ رطوبت، خوردگی سطح مصالح و ... می شود. این تقسیم بندی، عوارض منظری و عملکردی و دیگر عوارض غیر کالبدی را شامل نمی شود. چهارم: برای هر عارضه ای، دو گونه موقعیت قائل شدیم. اول موقعیت در سازه و دوم موقعیت در پلان معماری. بخش آسیب دیده در کالبد و موقعیت کلی عارضه در پلان، تعیین کننده ی این مکان یابی عارضه هاست. پنجم: عدم تعادل و عامل مخل، دو مورد اصلی هر جدول آسیب شناسی است که در این جدول هم ارائه شده است. ششم: به جزعامل مخل، عوامل و یا رخدادها و تغییراتی وجود ندارد که در جهت تسریع عدم تعادل ایفای نقش می کنند. اما عواملی نیستند که مستقیماً به رفع آن اقدام کنیم. این اقتضائات تحت عنوان زمینه ی آسیب، طبقه بندی شده اند. ضمن این که سعی کرده ایم که عواملی را به عنوان عوامل مخل معرفی کنیم که قادر به رفع آن ها باشیم. هفتم: فعالیت یا عدم فعالیت هر آسیبی را در یک طبقه بندی دیگر جای داده ایم. هشتم: هر عامل مخلی منشأ و زمینه ی پیدایشی دارد که یا درون خود سازه است و از منطق ساخت آن بر می خیزد و یا این که علت بیرونی دارد و به عوامل طبیعی خارج از بنا یا مداخلات انسان باز می گردد. نهم و آخر از همه این که: هر عامل مخلی، زمینه ای برای تأثیر دارد. معمولاً زمینه ی تأثیر آسیب های سازه ای متمرکز، و زمینه ی تأثیر خرابی ساختار، غیر متمرکز است. شماره شناسایی 4 گروه بندی آسیب های کالبدی آسیب سازه ای (Damage) گروه بندی عارضه کالبدی عنوان عارضه ترک بخش آسیب دیده در کالبد بخش های چنبری گنبد موقعیت کلی عارضه در پلان گنبدخانه مرکزی عم تعادل ایجاد نیروی کششی در ناحیه چنبری و نقطه ی عطف منحنی گنبد عامل مخل بار اضافی در اثر فشار کلاهک روی گنبد و اجرای بد گنبد و کلاهک روی آن، طبیعت آسمانه های گنبدی زمینه ی آسیب هندسه ی نادرست گنبد و شکل منحنی آن وضعیت آسیب فعال منشأ و زمینه ی عوامل مخل بیرونی (طبیعی، انسانی) زمینه ی تأثیر عامل مخل متمرکز تحلیلی از برخی عوارض وارد شده بر جبهه ی جنوبی عدم تعادل ها و آسیب های وارد شده بر سیستم سازه ای عدم تعادل های سازه ای در واقع نارسایی هایی هستند که در سیستم های انتقال نیرو به واسطه ی عوامل مختلف به وجود آمده و کارایی آن را مختل کرده اند. رانش و خمش در اسپر طاق جنوبی گنبدخانه ی مرکزی در کلیه ی دیوارهای پیرامونی، رانشی به سمت بیرون پدید آمده است که امروزه در بخش هایی که دیوارها تعویض و دوباره سازی نشده اند، دیده می شود. بالا بودن سطح خاک پیرامون بنا و به تبع آن جذب رطوبت صعودی علل اصلی این رانش بوده است. فعالیت این رانش ها با ایجاد ناکش ها تا حدودی رفع شده است؛ اما ایجاد خمش روی بدنه ی اسپر جنوبی در گنبدخانه ی مرکزی که از ترک های دیوار و طبله ی کاشی های روی هم مشخص می شود، تنها می تواند در اثر فشارهای وارد شده از ناحیه ی بام باشد (تصویر 11 تا 13). برخی ترک های ناشی از نشست سر دیوار این ترک ها روی دیوارهای اسپر انتهایی کمرپوش شمالی گنبدخانه شرقی و غربی ایجاد شده اند. یکی از آنها در مسیر منحنی و دیگری در مسیر منحنی حرکت کرده است (ت 15 و 16). این ترک ها از منحنی های نشست در یک سر دیوار پیروی می کند. به نظر قدیمی می رسد و روی آن را هم گچ کرده اند که دوباره ترک خورده است. زمانی که دیوار نشست کرده ترکیبی از اجزای مختلف یک سازه ی پیچیده است، ترکها همین که از دیوار به سمت آسمانه و اضلاع دیگر می روند، مطابق با اشکال و فرم های سازه ای جدید، مسیرهای دیگری متفاوت با مسیر اولیه به خود می گیرند. ترک طولی در تیزه ی تویزه ی شمالی گنبدخانه مرکزی این تویزه، تنها تویزه ی اصلی است که در مقابل بارهای وارد شده از گنبد، هیچ حفاظی ندارد و تنها از یک سوی تحت فشار است. فشارهای عمودی فوقانی نیز ممکن است این ترک را پدید آورده باشند (تصویر 17) که می تواند از بار اضافی کلاف سنگین بتنی دور گنبد بر روی نیمه ی جنوبی تویزه ناشی شده باشد (تصویر 18). عناصر عمودی شبکه ی ارسی، تحت فشار غیر مستقیم همین نیروهای فوقانی – که روی بخش جنوبی تویزه وارد می شده اند – دچار خمیدگی گشته اند. البته باید دانست که تقریباً در کلیه ی ترک های پدید آمده در عناصر مختلف سازه ای، زلزله نیز دستی داشته است. ترک و شکستگی در لبه های آوارگاهی برخی تویزه ها تصور می رود که این ترک ها بر اثر فشار لنگه های کاربندی تحت اثر یک نیروی آنی مانند زلزله بوده است (تصویر 19). دلیل این برداشت واضح است. یکی این که مصالح پیرامون این ترک ها دچار شکستگی شدید شده است (تصویر 20) که نشان دهنده ضربه ی مستقیم زلزله است؛ و دیگر این که لبه ی ترک در سمت پایه ی لنگه های کاربندی، پایین تر است که نیروی وارد شده از سمت پایه ی لنگه های کاربندی را تأیید می کند. ترک های ایجاد شده در کاربندی ها حتی تغییر موضع عمودی اندکی در تکیه گاه لنگه های کاربندی می تواند آن ها را از پالت های درون آن جدا کند و بار خاک های پر کننده ی پشت کاربندی ها و بخشی از بار کاسه ی گنبد را بر روی پالت های تیغه ای قرار دهد (تصویر 21). بنابراین می توان پنداشت که نشست های بطئی خاک و رانش های ناگهانی زلزله – که در بدنه ی طاق های اصلی پیرامون گنبدخانه ها روی داده است – موجب جابه جایی تکیه گاه لنگه های کاربندی شده که صفحات نازک آجرکاری را با بارهای وارده از بام تنها گذارده است. بدین ترتیب ترک هایی که در حاشیه ی لنگه های کاربندی ایجاد شده اند، نشان دهنده ی گسست میان لنگه ها و پالت ها، و ترک هایی که در میانه پالت ها ایجاد شده اند، نشان دهنده ی شکستگی در اثر بار وارده از پشت بام است. به نظر می رسد که همین عدم تعادل موجب ترک خوردن بخشی از ناحیه ی پایینی پوسته ی گنبد در مدرس غربی شده که همراه با رطوبت وارد شده از ناحیه ی خاک های پشت کاربندی موجب برآمدگی بخش پایینی آن، روی لنگه کاربندی گشته است (تصویر 22). این مشکلات سازه ای با رطوبت نزولی جذب شده توسط خاک های پشت بام نیز همراه شده و در برخی قسمت ها از جمله گنبدخانه ی غربی، موجب تورم بخش هایی از بدنه ی گنبد شده است. پوسیدگی برخی آجرها در لنگه های کاربندی شاهدی بر این مدعاست که نشان می دهد که در برخی بخش ها، باری تحمل نمی کنند و این بار بر روی پالت های پر کننده ی میان آن ها افتاده است (تصویر 23). در گنبدخانه ی مرکزی نیز روی کاربندی ها، ترک هایی ایجاد شده است که به علت اندودهای گچی، در نما طور دیگری دیده می شوند. ترک های واقع در کاسه ی گنبد اصلی گنبدها برای انتقال نیرو از سیستم غشایی استفاده می کنند این سیستم به گونه ای است که در بخش های بالایی گنبد، نیروهای فشاری عمودی (کوهانی) غلبه دارند و در بخش های پایین تر، نیروهای کششی افقی (چنبری) غالب می شوند. لذا ایجاد ترک های شعاعی به طور کلی در بخش های پایین تر پوشش هایی که به صورت غشایی انتقال نیرو می دهند، طبیعی است (تصویر 24). نیروهای چنبری در ناحیه ای است که نیروهای افقی کششی بر نیروهای فشاری عمودی غلبه می کند. این ناحیه معمولاً تا ساقه ی گنبد ادامه دارد (تصویر 25). در هر سقف کروی شکلی که به نوعی وظیفه ی گنبد را بر دوش دارد، توافق و توازن این نیروها بسیار مهم است. در واقع نیروهای کوهانی هستند که گنبد را از بالا تحت فشار می گذارند و تعادل و تحمل نیروهای چنبری در بخش های پایینی گنبد را ممکن می سازند. در کاسه ی گنبد فعلی، نیروهای چنبری نه تنها بر نیروهای کوهانی غلبه کرده است، بلکه به علت خیز کم بخش مرکزی و منحنی نادرست گنبد، نیروهای کوهانی وجود ندارند و وزن قبه ی بالایی روی بخش های کم خیز گنبد مانند تیر عمل می کند و رفتارهای آن در سیستم قابی درک می شود. گنبد و قبه ی روی آن با توجه به داده های مختلف به دست آمده، وضعیت متزلزلی را در بالا سپری می کنند (تصویر 27). سبد میل گردی اجرا شده در بخش های بالایی گنبد، به علت خیز کم تحمل بارهای وارد شده از طرف قبه را ندارد و اندکی هم نشست کرده است و در نهایت ترک ها و درزهای مختلفی که در راستای این حرکات ایجاد شده است، موجب هدایت رطوبت به درون ساختار گنبدخانه می شوند (تصویر 28). کلاف های میل گردی گنبد بریده است (تصویر 29) و بخش چنبری آن در نیمه ی پرخیز پایینی از مهار در رفته است. رانش جبهه ی جنوبی در اثر مشکلات پی و تأثیر آن را در حرکت آرام مجموعه ی سازه به سمت جبهه ی جنوبی به موارد یاد شده اضافه می کنیم (تصویر 26). این امر گنبد را آسیب پذیر کرده است. این عارضه درواقع اصلی ترین مورد آسیب شناسی در گنبدخانه های جنوبی است. خرابی و فساد در کالبد بنا این نوع آسیب ها، جزو عوارضی هستند که زمینه ی تأثیر آن ها متمرکز نیست و می توانند به اشکال گوناگون در بخش های مختلفی هم زمان حضور داشته باشند. فرسایش و خوردگی این عارضه در بخش هایی از بنا که بیش تر در مقابل باران و عوامل جوی و درواقع خشک و تر شدن های متوالی قرار داشته اند، ایجاد شده است (تصویر 30). رطوبت اشباع نیز تا حدی می تواند موجب این عامل به خصوص در سنگ و آجر شود. رطوبت جذب شده در دیوارهااز طریق بام نیز در ایجاد فرسایش و خوردگی به ویژه در نمای تزئیناتی بسیار موثر است (تصویر 31). شوره شوره ها در واقع نمک های محلول در ملات و مصالح هستند که به وسیله ی رطوبت موجود در مصالح – که می تواند صعودی، نزولی و یا از طریق اشباع وارد بافت مصالح شده باشد – به سطح آورده می شوند و بعد در اثر هوای خشک تبخیر می شوند. بنابراین می توانند نتیجه ی نهایی یک رطوبت قبلی باشند، اما جریان پیوسته ی شوره زدن در هوای خشک نشان از وجود عامل رطوبت صعودی در درون دیوار است (تصویر 32 و 33). مکانیزم تخریب شوره، به وسیله ی رشد بلورهای نمک است که به دیوارهای خلل و فرج موجود در مصالح فشار می آورد و با ایجاد و توسعه ترک های ریز موجب از هم پاشیدگی تدریجی ساختار از سطح به درون می شود. فساد، سستی و پودره شدن ملات ومصالح فساد و پودره شدن مصالح در اثر هر سه نوع رطوبت اشباع، صعودی یا نزولی می تواند پدید آید، امادر این جا عواملی داشته است که آن را تشدید کرده است. عامل بیرونی تری که پودره شدن مصالح (به خصوص آجر و سنگ) را پدید می آورد، تنش ها و تغییرات مداوم رطوبت است. تر و خشک شدن های متوالی که تصور می کنیم بیش از همه مربوط به رطوبت های جذب شده از پشت بام باشد، به صورت فصلی ملات و مصالح را توأم با یکدیگر تحت تنش درون مصالح تشدید کرده است. در مجموع، کریستال های ریز تشکیل شده دراثر یخ زدن آب، با افزایش حجم خود از یک سوی و حرکت املاح ملات و مصالح در اثر رطوبت های فصلی از سوی دیگر، کالبد بنا (ملات و مصالح) را سست می کند. اما چیزی که باعث شده ملات و آجرها، این چنین در اثر رطوبت از پای در آیند، استفاده از موادی مانند خاک اره یا سبوس برنج است که به صورت پودره در ملات گچ بندکشی (در زمان مرمت) استفاده شده است. استفاده ازاین مواد برای زیاد کردن زمان گیرش گچ بوده است. گچ هایی وجود دارند که زمان گیرش آن ها بیشتر از گچ های عادی است و مقاوم تر نیز می باشند. ضمن این که اضافه کردن مقداری آهک به گچ بندکشی، هم این خواسته را برآورده می کند و هم موجب استحکام گچ می شود. افزودن مواد سلولزی به ملات به طور کلی باعث جذب آب می شود و در نهایت، هم خود ملات – که ترکیب سلولزی آن درمقابل رطوبت حساس است – صدمه می بیند و هم مصالح آجری در مجاورت ملات دچار پوسیدگی می شوند (تصویر 36). در واقع آن جا که به رطوبت صعودی ساده مربوط است، بیش تر ملات از خود ضعف نشان داده است و آنجا که تر و خشک شدن های متوالی هجوم کرده، آجرها نیز ضعیف و پودره شده اند (تصویر 37). نصب اثاثیه نیز در جلوی برخی از دیوارها موجب فساد و پودره شدن مصالح می گردد. این عارضه بیش تر در گنبدخانه ی غربی (نمازخانه ی فعلی) حضور دارد و مهم ترین آن نیز در بخش پشتی آب گرمکن است. داغ رطوبت این، درواقع آسیبی منظری، و عنوانی برای کلیه ی آسیب هایی است که در اثر رطوبت در نمای کالبد ظاهر می شوند. تغییر رنگ برخی از مواد در مقابل رطوبت های مختصر نیز می تواند داغی از رطوبت روی نما به وجود آورد که جدیتی نداشته باشد. این مورد همیشه نشان دهنده ی سست شدن ملات و مصالح در مقابل رطوبت نیست و معمولاً به عنوان نشانی از رطوبت پیشین به شمار می رود (تصویر 38). تخلیه ی ملات میان آجرها این عارضه، اثر مستقیم باران و عوامل جوی دیگر است و معمولاً در رخ بام ها خیلی دیده می شود. به این علت که آب باران و عوامل جوی، به علت داشتن مقداری محلول در خود، به صورت اسید کربنیک ملات را بیش تر از مصالح مورد هجوم قرار می دهند. این عامل در کل باعث از بین رفتن استحکام بنا می شود و بندکشی با ملات های مقاوم آن را برطرف می کند (تصویر 39). ریختن تزئینات این عارضه عوامل مختلفی می تواند داشته باشد که در این جا تنش های حرارتی و اجرای نادرست آن را پدید آورده است. عوارض وارد شده بر کاشی های قبه ی روی گنبدمرکزی و کاشی های تزئینی موزاییک درنمای جنوبی حیاط مرکزی، به ترتیب نتیجه های چنین عواملی هستند. در اجرای تکه های بزرگ کاشی موزاییک روی دیوارها، اولاً ملات در دو نوبت اجرا می شود و دوماً قطر ملات مجموع نهایی بالا می رود (تصویر 40)؛ بنابراین احتمال جدایی آن ها از بستر به همان صورت که نصب شده اند، افزایش می یابد. ضمن این که احتمال داده می شود اتصال این شبکه ی سنگین نیز به کف تراس جنوبی، با توجه به عدم کف سازی تراس، اتصال تعریف شده ای نبوده است. برخی آسیب های پراکنده ی دیگر نیز در این بنا وجود دارند که تنها به ذکر نام آن ها بسنده می کنیم: فرسودگی انتهای بیرونی کلاف ها در بخش های باز، فرسایش و شکستگی آجرهای کف در هر سه گنبدخانه، فرسایش و خوردگی در پاسارِ ارسی، مشکلات بهداشتی و بیولوژیکی به هم خوردن شیب بندی و فرو رفتگی در آجرهای کف پشت بام در پیرامون گنبد شرقی، رویش انواع گیاهان هرز در پشت بام جبهه ی جنوبی، بستن مسیر ورودی در کمرپوش های گنبدخانه ی شرقی و غربی و کار گذاردن درب آهنی بزرگ در میانه ی گنبدخانه ی غربی و مرکزی. نتیجه گیری نشست های نامتوازنِ پی بیش از هر چیز دیگری این بنا را آزار داده است. همین نشست های نامتوازن است که به صورت بطئی و آنی (در زلزله) و با جابه جایی عمودی عناصر مهم شبکه های باربر، تعادل و توازن سازه را به خصوص در نواحی ظریفی مانند کاربندی ها – که جنبه های تزئینی و سازه ای در هم می آمیزد – از بین می برد و موجب وارد شدن بارها به بخش هایی می شود که نقش سازه ای ندارند و ترک هایی را چه در لنگه ها و چه در پالت های کاربندی ایجاد کرده است. این ترک ها موجب نگرانی شده و عدم تحمل بارهای وارده از بام توسط عناصر غیر باربر، نگاه ها را به بالای سازه معطوف کرده است؛ و کفایت سیستم سنتی سازه را در اذهان مرمت گران مردود شمرده و راه های درمانی را متوجه تغییر سیستم سازه ای و کلاف بندی و ... کرده است. بنابراین مشکل اصلی این بنا ضعف پی، خصوصیات خاک زیر پی و تغییرات پدید آمده در آن در طول زمان است که ویژگی هایش باید از طریق کارهای آزمایش مکانیک خاک مشخص شود. بدین ترتیب نباید فریب پیچیدگی های ایجاد شده در عدم تعادل های این بنا را خورد؛ بلکه باید با صبر و حوصله - اکنون که تقریباً مشکلات را دریافته ایم – برنامه ای برای اولویت های مرمتی و سپس راه های درست برای رفع عوامل مخل یافت و بنا را به تدریج از پایین تا بالا مرمت کرد. پس از آن است که می توانیم ازانجام کارهایی مانند سبک سازی بام، تعویض آجرفرش بام یا شیب بندی و حتی عایق کاری آن، نم گیری از پایه های دیوارها و مرمت های کلی و جزئی دیگر پاسخ مناسبی دریافت کنیم. دست آخراین که هر برنامه ی مرمتی در جبهه ی جنوبی این مدرسه (حتی سبک سازی بام) باید براطلاعات دریافتی از چند گمانه در بخش های مختلف بام از یک سوی ونتایج کارهای آزمایشگاه مکانیک خاک از سوی دیگر استوار باشد. پي نوشت ها : 1- کارشناس ارشد مرمت و احیای ابنیه و بافت های تاریخی. 2- با توجه به تصاویر، قوس روی دریچه ها و مشبک کاری روی آن ها نیز با قبه ی پیشین تفاوت دارد و یکی نیست. از روی همین تصویر متوجه تفاوت ها شدیم. 3- این آسیب ها را با کلمه Damage می شناسیم که در فرهنگ لغت بدین معنی است: (n&.vt&.pl.) خسارت خسارت زدن، زیان، گزنده، غرامت، معیوب کردن، زیان زدن، آسیب. 4- این عوارض را با کلمه Decay می شناسیم که در فرهنگ لغت بدین معنی است: (n&.vi&): پوسیدگی، فساد، زوال، خرابی، تنزل، پوسیدن، فاسد شدن، تنزل کردن، منحط شدن، تباهی، محو شدن، تباه شدن. منابع: 1- مورگان، ویلیام، رفتار اجزای سازه ها، ترجمه: بدیعی، مجید، تاریخ انتشار: 1362. 2- سالوادوری، ماریو، سازه در معماری، ترجمه: گلابچی، محمود، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1382. 3- چینی، جوزپ، پایدارسازی ساختمان های اجری، ترجمه: سعید ایرانفر، انتشارات سازمان عمران و بهسازی شهری، چاپ اول: 1383. 4- حیدری، داریوش، جزوه ی آسیب شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، 1385. 5- اسناد سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قزوین در مورد مرمت های مدرسه ی سردار. 6- هیلن براند، معماری اسلامی، ترجمه ی مرحوم باقر آیت الله زاده شیرازی، چاپ دوم 1383، انتشارات روزنه. منبع: نشريه دانش نما، شماره 176-178

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 780]