محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1845566270
مناسبات ايران و هلند از دوره ي صفويه تا زنديه (1)
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
مناسبات ايران و هلند از دوره ي صفويه تا زنديه (1) نويسنده :دکتر غلامعلي رجائي* چکيده يکي از مباحث مهم دوره ي کوتاه زند و به ويژه دوران حاکميت کريم خان زند (1163-1193ق)تاثير شرکتهاي تجاري اروپايي بر تحولات سياسي، اقتصادي و اجتماعي ايران اين دوره است.اين شرکتها و به ويژه شرکتهاي هند شرقي انگليس و هلند که با مرکزيت هندوستان از دوران صفويه فعاليت خود را در ايران شروع کردند ، براي به دست آوردن منافع بيشتر با يکديگر رقابت مي کردند؛ گاهي اين رقابتها که کمابيش تا دوره هاي پس از صفويه، افشاريه و زنديه ادامه داشت ، بر نهادهاي سياسي و اقتصادي ايران تأثير مي گذاشت و در مجموع مي توان گفت که به دليل سهل انگاري دولتمردان هر دوره در بهره برداري درست از اين فرصت و ظرفيت ، اين تأثير اغلب منفي بود در اين مقاله چگونگي تعامل شرکت هند شرقي هلند با حکومت کريم خان زند و تأثير عملکرد اين شرکت بر تحولات سياسي و اقتصادي ايران در اين دوره بررسي و تحليل مي شود. کليد واژه :کريم خان زند، کمپاني هند شرقي هلند، تجارت خارجي، خليج فارسي، خارک. مقدمه تاريخ ايران پس از نادر و روابط خارجي آن در عهد کريم خان زند داراي فراز و نشيب خاصي است که با توجه به کوتاهي دوره ي حاکميت خاندان زند و شيوه ي حکومت کريم خان(1163-1193ق)از ويژگي و اهميت خاصي برخوردار است .اين اهميت بدان جهت است که سياست دوره ي نادرشاه ادامه ي سياست شاهان صفوي بود و مناسبات خارجي ايران هرگز از موضع ضعف و سستي نبود و حتي در مبادلات تجاري به نقش و سهم ايران بسيار توجه مي شد .کريم خان با کوشش در جهت حفظ اين توازن و ارتباط متقابل منطقي خواهان ادامه ي روش شاهان صفوي و نادرشاه بود و در دوره ي حاکميت خود بيشتر به گسترش روابط سياسي و تجاري با کمپانيهاي غربي توجه کرد و از تعامل و گسترش سطح روابط خود با حکومتهاي همجوار مانند روسيه، عثماني و هندوستان خودداري کرد؛ اين کوششها که در نيمه ي دوم حکومت کريم خان انجام شد و تا مدتها بر محوريت دو کمپاني تجاري هند شرقي انگليس و هلند استوار بود به نتيجه نرسيد؛ زيرا در اين دوره کشورهاي اروپايي مانند دوره ي صفويه به دليل ناآراميهاي موجود در مناطق مختلف، نماينده ي سياسي در ايران نداشتند و همچنين اوضاع سياسي ايران را درک نمي کردند و بر سر به دست آوردن بازار ايران و حذف رقيبان اروپايي رقابت مي کردند.در اين ميان تعامل ايران با کمپاني هند شرقي هلند به دليل رقابت اين کمپاني با کمپاني انگليسي که از دوره ي صفويه فعال بود،حساسيتي بسيار داشت که اگر ضعف حکومت مرکزي و کنترل شورش و خود مختاري ميرمهنا در خارک نبود اين كمپاني مي توانست جانشين مناسبي براي كمپاني هند شرقي انگليس در تجارت اروپا با ايران باشد .در اين نوشتار مناسبات تجاري ايران و هلند در دوره ي زنديه و تأثير اين تعامل تجاري بر تحولات سياسي ايران بررسي مي شود. کمپاني هند شرقي هلند از آغاز تأسيس در دوره ي صفويه کمپاني هند شرقي هلند در سال 1022ق/1602م.با متحد شدن شرکتهاي تجاري کوچکي که در خارج از هلند و در شرق فعاليت مي کردند با دخالت دولت هلند تأسيس شد. شرکت هند شرقي هلند، نخست در جاوه و تنگه ي مالاکا مستقر شد .در دوره ي صفويه که ايراني ها و انگليسي ها جزيره ي هرمز را از پرتغالي ها پس گرفته بودند؛ اولين کشتي آنها به نام ويسب هوزون در سال 1623م.به بندرعباس و خليج فارس وارد شد .از اين نظر سابقه ي حضور تجاري آنها در ايران به دوران صفويه بر مي گردد.هلندي ها در سال 1626م.در بندرعباس دفتري تأسيس کردند که زير نظر سورات هند و با نظر مستقيم دفتر کمپاني در جاوه اداره مي شد. از همان ابتدا موقعيت و امتيازهايي که کمپاني هند شرقي انگليس از شاه صفوي در مقابل باز پس گيري جزيره ي هرمز از پرتغالي ها به دست آورده بود؛ نظير معافيت از پرداخت حق گمرکي و تملک بخشي از درآمد گمرک منطقه ي خليج فارس آزادي تجارت در سراسر ايران، موجب رشک و رقابت کمپاني تازه کار هند شرقي هلند شد، اما در سال1043ق .که پرتغالي ها بار ديگر هرمز را تصرف کردند، هلندي ها به کمک انگليسي ها شتافتند و اين جزيره را با از دست دادن بيست و نه نفر، از پرتغالي ها پس گرفتند و پرتغالي ها با هشتصد کشته فرار کردند (القاسمي،ص20). پس ازاين همکاري، روابط دو کمپاني به تدريج به تيرگي گراييد؛ زيرا کمپاني انگليس به دليل سابقه و موقعيت برتري که در امر تجارت ايران به دست آورده بود از هنلدي ها خواست تا عوارض گمرکي پرداخت کنند و آنها مخالفت کردند. کمپاني هلند از همان آغاز مانند کمپاني انگليس به تجارت ابريشم ايران چشم دوخته و خريدار خوبي براي اين کالا بود(فلور،1371،ص16)هلندي ها به دليل قدرت مالي بيشتر و بهتر بازرگانان کمپاني هلند، از مقدار، 2500عدل ابريشم موجود در بازار ايران 1000عدل آن را در برابر 373عدل انگليسي ها خريدار بودند؛ اين امر باعث شد ايرانيان، هلندي ها را پولدارتر از انگليسي ها به حساب آورند و اهميتي بيشتر براي انها قائل شوند . هلندي ها در برابر صدور ابريشم، مقداري شکر از تايوان که تازه مستعمره ي انها شده بود به ايران وارد مي کردند با تأسيس کمپاني هند شرقي فرانسه در سال 1664م.و هم پيماني آن با کمپاني انگليسي ، آنها براي صدمه زدن به روند تجارت هلندي ها از انجام هيچ کاري خودداري نکردند و اين نقطه ي اوج رقابت سه کمپاني اروپايي در عهد صفوي بود.هلندي ها با گذشت زمان موفق شدند در رقابت با کمپاني انگليس، با جلب نظرشاه صفوي در سال 1628م.فرماني مشابه فرمان انگليسي ها از وي بگيرند که امتيازهايي خاص به آنها مي داد. هلندي ها موفق شدند با بازرگانان ايراني که ابريشم را به صورت ازاد و خارج از نظارت حکومت مي فروختند، معامله کنند.از جمله در سال 1638م. اين کار آنها سبب شد حکومت صفوي براي اين تخلف که به خريد 593/5عدل ابريشم از بخش خصوصي منجر شده بود، تقاضاي 140هزار گيلدرز غرامت کند و آنها را مجبور کند که مقداري زياد ابريشم به مبلغ 50تومان براي هر عدل از حکومت خريداري کنند . در سال 1644م.که دفتر مرکزي باتاويا، کارل کونستانت يکي از مديران خود را براي تسهيل امور تجاري کمپاني به ايران فرستاده بود، در دربار ايران او را به فلک بستند و 31500درهم غرامت خواستند؛ چون ايراني ها مدعي بودند هلندي ها از امتياز معافيت گمرکي کاروانهاي خود سوء استفاده کرده و با کشتيهاي هلندي کالاهاي متعلق به تاجران خصوصي خارجي را حمل کرده اند. دفتر مرکزي کمپاني با فرستادن ناوگاني به خليج فارس و حمله به قشم در برابر اين اهانت واکنش نشان داد، اما پس از دريافت نامه اي از شاه صفوي به عمليات خود خاتمه داد. در سال 1645م.که هلندي ها از دربار صفوي مجوز گرفتند تا در هر جاي ايران ابريشم بخرند و آن را بدون پرداخت عوارض صادر کنند و سپس هشت کشتي پر از کالاهاي آنها به بندرعباس وارد شد، تجارت انگليسي ها با ايران مختل شد تا جايي که ناچار شدند تجارتخانه ي خود را از نبد عباس به بصره منتقل کنند(همان،ص26)،اما اوضاع اين گونه نماند؛ چرا که انگليسي ها در سال 1647م.موفق شدند تجارت ادويه و فلفل سورات هند را که در ايران بسيار مشتري داشت به انحصار خود در آورند و بازار ادويه را که در اختيار هلندي ها بود از دست انها خارج کنند و ضربه اي اساسي و جدي به تجارت هلند وارد آورند. در ادامه ي رقابت اين دو کمپاني در سال 1653م.و در زمان جنگ هلند و انگليس، هلندي ها سه کشتي انگليسي را در مقابل بندر چارک توقيف کردند و به اعتبار انگليسي ها در نظر ايرانيان آسيب رساندند .در سال بعد و قبل از انعقاد صلح ميان دو کشور، ناوگان هلند با محاصره ي دريايي خلج فارس تجارت کمپاني انگليس را تعطيل کرد؛ به گونه اي که روند تجارت ايران با اين کمپاني کاملاً متوقف شد.اين اقدام هلند در فاصله ي سالهاي 1657تا1698م.سبب شد انگليس براي حمايت از موقعيت تجاري خود در ايران، کشتيهاي جنگي اش را به خليج فارس بفرستد. انگليسي ها در اين دوره، عرصه ي تجارت را در اختيار هلندي ها گذاشته بودند؛ چون نمي توانستند با آنها رقابت کنند، براي نمونه در برابر فرستادن کشتيهاي متعدد تجاري هلندي از سورات به ايران، آنها فقط توانستند دو کشتي بفرستند.هلندي ها در اين دوران در اصفهان و بندرعباس دفتر تجاري داشتند. کمپاني هند شرقي هلند در اواخر دوره ي صفوي و دوران شاه سلطان حسين صفوي افزون بر خريد ابريشم به تجارت مرواريد در بندرهاي ايران نيز توجه داشت. ارتباط سياسي و تجاري کمپاني هند شرقي هلند با حکومت صفوي تا بدانجا رسيد که حکومت صفوي در آخرين روزهاي قبل از سقوط به دست افغان ها، مبلغ 800هزار گيلدرز از اين کمپاني وام گرفت. با سقوط حکومت صفوي، ميزان تجارت هلندي ها با ايران کاهش يافت؛ آنها نه تنها قادر نبودند وامهايي را که به حکومت ايران داده بودند از آن مطالبه کنند،*بلکه در اثر فشار حاکمان جديد افغان مجبور شدند باج و خراجهاي سنگيني بپردازند؛ پس تصميم گرفتند فعاليتهاي تجاري خود را در اصفهان تعطيل کنند. کالاهايي که هلندي ها در اين دوران وارد ايران مي کردند عبارت بودند از :لباسهاي پنبه اي از بنگال و سورات و کوروماندل، قهوه از مخا، قلع از تنگه ي مالاکا، کافور از ژاپن ، مس ، برنز لاک و الکل، چيني آلات از چين ، شکر از باتاويا و تايوان و بنگال ،فلفل از ونگورلا در غرب هند؛ هل، چوب زايان، زنجبيل ، لباسهاي پشمي، چوب و صندل، عنبر، مرجان، آهن الات انواع صمغ، فولاد، لباسهاي گلدار ويتنامي، عرق سيلان، عاج، جوز و ميخک و پوست خشک شده اي که در مصرف ادويه به کار مي رفت.آنها از فروش اين کالاها که رقمي معادل 700تا800هزار گليدرز بود، بسيار سود مي بردند. کمپاني هند شرقي هلند در دوران افشاريه در دوره ي دوازده ساله ي حکومت نادري و در سال 1148تا 1160ق. انگليس در امر تجارت بر رقيب خود هلند پيشي گرفت؛ زيرا نادرشاه مي خواست براي تأسيس ناوگان دريايي در بندرعباس از سورات هند کشتي بخرد. دليل ديگر کاهش تجارت هلندي ها در دوره ي نادر آن بود که وي در طول سلطنت کوتاه خود پيوسته درگير نبرد با عثماني ها(محاصره ي بصره)، شکست دادن افغان ها، حمله به تاتارها، فتح عمان و لشکر کشي هاي متعدد به دهلي بود. کمپاني هند شرقي انگليس مايل نبود که نيروي دريايي ايران قدرتمند شود و با اين توجيه که کشتيهايش به بازرگانان خصوصي انگليسي تعلق دارد از فرو ش کشتي به نادر خودداري مي کرد و اين کشتيها را مناسب ناوگان جنگي نمي دانست، اما در چند مورد که عمال نادري از تاجران انگليسي کشتي خريداري کردند، کمپاني نسبت به اين مسئله واکنش نشان داد، با اين همه نادر کوتاه آمد و چشم اميد به رسيد کشتيهايي داشت که از سورات خريده و پيشاپيش با فرستادن کالا از ايران به هند، هزينه ي ساخت آنها را پرداخت کرده بود.هلندي ها هم از فروش کشتي به نادر طفره مي رفتند و بر همين اساس سردار نادر در اصفهان با احضار نمايندگان دفاتر دو کمپاني به آنها اخطار کرد، چنانچه در اين مسئله توافق نکنند، حق ندارند از اصفهان خارج شوند؛ انها هم با زيرکي تصميم در اين باره را به عهده ي مقامات مافوق خود در هندگذاشتند و از زير بار مسئوليت ان شانه خالي کردند . کمپاني هند شرقي هلند در دوران زنديه يک سال قبل از کشته شدن نادر با وجود شورشهايي که سراسر کشور را فراگرفته بود و با قتل او در سال 1160ق.وضعيت بدتر از قبل شد و در تمام کشور ناامني، شورش، هرج و مرج و بي ثباتي پديد آمد و در نتيجه فعاليت تجاري کمپاني هلند در اصفهان و بندرعباس متوقف شد. افغان ها پس از قتل نادر جرأت يافتند و بيشتر نواحي خراسان را تصرف کردند.عرب هاي سواحل جنوبي بنادر و جزاير خليج فارس نظير خوارج عمان و اعراب رأس الخيمه، قواسم و اعراب هوله، ساکن بحرين، نيزاز اين آشوبها استفاده کردند تا بلکه بتوانند براي هميشه به حکومت ايران و نفوذ ديرينه ي ان بر اين مناطق خاتمه دهند.رهبران اعراب سواحل و بنادر شمالي خليج فارس نيز درگير نزاعهاي داخلي خود شدند . در همان سال، نيروي دريايي نادر شاه پس از شنيدن خبر قتل او در بوشهر دست به شورش زدند و برخي از کشتيهايي را که نادر با تحمل هزينه هاي سنگين و سختي زياد خريداري کرده بود، غرق کردند؛ تعدادي از آنها هم سوار بقيه ي کشتيها شدند و به دريا گريختند (القاسمي، ص32). شورشيان پس از مدتي کوتاه از حکام عرب منطقه اطاعت کردند و اوضاع خليج فارس دچار هرج و مرج شد تا جايي که نيروهاي عرب رأس الخيمه به ملا علي شاه، دريابيگي نادر، پيغام دادند که اگر براي تصرف بوشهر به شورشيان دشتستان کمک نکند، اموال و بستگانش را از بين خواهند برد، او هم به ناچار با انها هم پيمان شد و سپس بوشهر سقوط کرد. در عمان نيز عرب هاي مسقط و اطراف آن و ديگر قبايل عرب سواحل جنوبي خليج فارس شورش کردند و با يکي از فرماندهان حکومت نادري که وظيفه ي سرکوبي شورش انها را بر عهده داشت و از سوي والي شيراز عزل شد ه بود، هم پيمان شدند و بندر عباس را تصرف کردند . به دليل شورش اعراب سواحل جنوبي و تصرف بندرعباس که پايگاه اصلي تجارت دوره ي نادر بود و از بين رفتن ثبات و امنيت کشور که بستر رشد و گسترش تجارت است، تجارت ايران کمابيش به مرز نابودي رسيد؛ اين وضع تا سال 1173ق/1759م.ادامه داشت؛ اگر چه حتي در دهه ي آخر حاکميت نادر نمونه هايي از آن مانند شورش ميرمهنا و تمرد شيخ سلمان ديده مي شد. در منابع اصلي ايراني اين دوره نظير گلشن مراد، گيتي گشا و مجمل التواريخ بعد نادريه، مطالب شايان توجهي در اين زمينه وجود دارد.شايدآخرين گزارشهاي نماينده ي کمپاني هند شرقي انگليس در بندر عباس به بمبئي در اين زمينه جالب توجه باشد : «به نظر مي آيد که کشور به سرعت رو به نابودي مي رود و مرداني که قدرت را دردست دارند هيچ توجهي به مردم خود ندارند .آنها فقط در فکر پاداش دادن به سربازان و افراد خود هستند و نتيجه اين امر نابودي تجارت است»(گزارش داگلاس نمايندگي بندرعباس به بمبئي ، فوريه ي سال 1761). در همين ايام در سال 1164ق/1750م.انگليسي ها به دليل ايجاد ناامني از سوي ملا علي شاه و نصير خان لاري، بندر عباس را ترک کردند و به يکي از جزاير امن اطراف رفتند؛ نماينده ي کمپاني هلند که شاهد خروج آنها بود مانند نماينده ي انگليس به درخواست ملا علي شاه مبني بر اقامت در قشم يا هرمز که تحت نفوذ او بود، جواب منفي داد و تأکيد کرد که براي حفظ اموال کمپاني به سرعت به دنبال بارگيري انبارهاي خود در کشتيهاي کمپاني است. هنگامي که نماينده ي کمپاني هلند تصميم گرفته بود زودتر از انگليسي ها از بندر عباس خارج شود ملا علي شاه به ديدار او رفت و گفت که بندر عباس نه از طرف لارونه از طرف علي مردان خان در شيراز تهديد نمي شود و التماس کرد در بندر بماند از انگليسي ها پيروي نکند، اما نماينده ي هلند گفت که وي هرگز حاکم خوبي براي بندر نبوده و به منافع هلندي ها آسيب فراوان وارد کرده است؛ بر اين اساس هلندي ها زودتر از انگليسي ها با دو کشتي بندرعباس را به مقصد سورات ترک کردند . انگليسي ها با وجود اين نا امني از بندر عباس خارج نشدند و تا دو سال بعد که از هيئت مديره دستور گرفتند به هرمز ، قشم، هنگام يا هرجزيره ي امن ديگري منتقل شوند که صلاح مي دانند، در اين بندر باقي ماندند؛ انها در سال 1170ق/1756م.در بندر ريگ مستقر شدند. پس از بازديد داگلاس از بوشهر در سال 1172ق/1763م.اين امر به انتخاب بوشهر منجر شد، جايي که در هفت سال بعد ناچار شدند به دليل انجام کارهاي اشتباهي که سبب رنجش کريم خان شد، دفتر خود را در اين بندر ترک کنند و به بصره بروند . پي نوشت ها : * پژوهشکده ي امام خميني (ره) منبع :پژوهش علوم سياسي شماره سوم ، پاييز و زمستان 1385،صص73،96 ادامه دارد .... /ج
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 732]
-
گوناگون
پربازدیدترینها