تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834783289
استکمال علمی و اخلاقی انسان از منظر خواجه نصیرالدین طوسی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
استکمال علمی و اخلاقی انسان از منظر خواجه نصیرالدین طوسی
مراحل استکمال نزد طوسی، در آثار فلسفی به قوای عرضی نفس اشاره دارد و در آثار عرفانی نیز ناظر به سلوک نفس و سپهرهای وجودی طولی آن است.
بخش دوم و پایانی طوسی نظیر ابن سینا در شفاء و نجات (1404 ب: 2 / 38؛ 1379: 330 به بعد) کارکردهای عقل عملی را چنین برشمرده است: 1. تصرف در موضوعات، 2. تمییز میان مصالح و مفاسد افعال، 3. استنباط صناعات. (طوسی، 1387: 57) وی در منطق تجرید نیز ادراک احکام کلی مربوط به عمل، یعنی آرای محموده نظیر گزاره «عدل نیکو است» به عقل عملی نسبت می دهد. (حلی، 1371: 232) 2. تفسیر دوم طوسی در شرح اشارات آمده است. این تفسیر مطابق دیدگاه ابن سینا نیست و بیان طوسی در این باب ابهام دارد. با بیان ابهام و بازسازی آن، این بخش را به پایان می بریم: ابن سینا در اشارات، تقسیم قوای نفس ناطقه را بر سبیل «تصنیف» می داند. (طوسی، 1375: 2 / 351) طوسی در توضیح این امر، اختلاف این قوا را به اعتبار می خواند. (همان) با این بیان، اطلاق لفظ «عقل» بر عقل نظری و عقل عملی بر سبیل اشتراک لفظ نخواهد بود. در طبقه بندی آرای دانشمندان، دیدگاه ابن سینا در اشارات آمد. به اعتقاد وی، این دو عقل، هر دو مدرک هستند و اختلاف در مدرَکات آن دو است: عقل نظری به درک احکام کلی چه از نوع مرتبط با عمل انسانی و چه از نوع غیر مرتبط با افعال اختیاری بشر و عقل عملی تنها به درک و استنتاج احکام جزئی عملی (امور مقدور آدمی؛ مباحث حکمت عملی) از احکام کلی عملی (مدرک عقل نظری اعم از مقدمات اولی، مشهور یا تجربی) می پردازد. (همان: 352) طوسی در شرح اشارت در توضیح عبارت شیخ (ولی نه بسان شیخ) می نویسد: «أقول قوی النفس تنقسم بالقسمة الأولی إلی ما یکون باعتبار تأثیرها فی البدن الموضوع لتصرفاتها مکملة إیاه تأثیرًا اختیاریاً و إلی ما یکون باعتبار تأثیرها عما هو فوقها مستکملة فی جوهرها بحسب استعداداتها و تسمی الأولی عقلاً عملیاً و الثانیة عقلاً نظریاً.» (همان: 352) وی قوه نظری نفس را قوه ای می داند که به اعتبار تأثر نفس از عقل فعال، در جهت تکمیل استعدادهای نفس، برای آن وجود دارد. (همان) قوه عملی نیز قوه ای است که برای نفس به اعتبار تأثیر و تصرف نفس در بدن برای انجام امور اختیاری وجود دارد. با این بیان، عقل نظری به امور خارج از اختیار انسانی و عقل عملی به امور مقدور و تصرفات اختیاری آدمی می پردازد. قول طوسی تا این قسمت از بیان او، نظیر «قول دوم» اندیشمندان است. طوسی در ادامه عبارتی می نویسد که مطابق قول ابن سینا نیست و سبب ابهام در فهم قول او می گردد: «و العقل یطلق علی هذه القوی، باشتراک الاسم، او ما یشابهه.» (همان: 353) به زعم طوسی، اطلاق عنوان «عقل» بر این قوا از حیث اشتراک لفظ یا از باب مشابهت است؛ درحالی که ابن سینا در ابتدای سخن از این دو عقل، تمایز قوا را به اعتبار و بر سبیل تصنیف بیان نموده است. مشترک لفظی بودن «عقل» در این قوا، به معنای دو نوع جداگانه بودن ایشان و تمایز آنهاست. ابن سینا هر دو قوه را مدرِک و در ادراک مشارکت می داند و تمایز آنها را به اعتبار و انواع مدرَکات سرایت می دهد؛ درحالی که طوسی چنین اشتراکی را برای این دو قوه قائل نیست. این بیان یادآور «قول نخست» اندیشمندان در اشتراک لفظی و کارکردهای مختلف این قوا است. صاحب محاکمات نیز معتقد به چنین قولی است. (همان) طوسی در ادامه، ضمن توضیح رابطه عقل عملی و عقل نظری به استنتاج بایستی ها از استی ها اشاره می کند که طریق طوسی در استنتاج در ادامه ذکر می شود. فهم عبارات طوسی از رابطه بایستی های عقل عملی از استی های عقل نظری، در فهم معنای عقل نظری و عقل عملی و تمایز ایشان و کارکرد هر یک از دیدگاه وی رهگشا است. بیان وی نمود نوعی خردگرایی در اخلاق است. طوسی عقل عملی را چه در بعد ادراک و استنتاج و استنباط امور جزئی عملی و چه در بعد تصرف در امور عملی، مبتنی و نیازمند عقل نظری می داند. این بیان طوسی در واقع متأثر از توضیحات ارسطو در کتاب درباره نفس در توضیح مختصر «قیاس عملی» (ارسطو، 1389: 269) (1) و بیانات ابن سینا است. طوسی می نویسد: «و الشیخ بدأ فی الاولى [عقل عملی] لأنها أظهر فالشروع فی العمل الاختیاری الذی یختص بالإنسان لا یتأتی إلا بإدراک ما ینبغی أن یعمل فی کل باب و هو إدراک رأی کلی مستنبط من مقدمات کلیة أولیة أو تجربیة أو ذائعة أو ظنیة یحکم بها العقل النظری و یستعملها العقل العملی فی تحصیل ذلک الرأی الکلی من غیر أن یختص بجزئی دون غیره و العقل العملی یستعین بالنظری فی ذلک ثم إنه ینتقل من ذلک باستعمال مقدمات جزئیة أو محسوسة إلى الرأی الجزئی الحاصل فیعمل بحسبه و یحصل بعمله مقاصده فی معاشه و معاد.» (طوسی، 1375: 2 / 353) طوسی در این خصوص مقدماتی را می آورد: عمل اختیاری (مختص به انسان؛ از طریق رؤیت و فکر) صورت نمی گیرد، جز آنکه آنچه شایسته است، ادراک شود؛ یعنی برای انجام هر کار اختیاری، درک خوبی و حسن آن و برای ترک آن، درک قبح و زشتی آن لازم است. درک خوبی و حسن یک کار، ابتدا رأیی کلی است [نظیر: الصدق حسن] و از احکام کلی عقل نظری (اولی، تجربی، مشهوری و ظنی) استنباط می شود. یعنی عقل عملی از طریق مقدمات کلی عقل نظری، تا آن رأی کلی را به دست آورد. [استنتاج شماره یک: استنباط احکام کلی عملی از احکام کلی عقل نظری] سپس عقل عملی، از احکام کلی حاصل از استنباط نخست (کبری)، به انضمام مقدمات جزئی یا محسوس (صغری)، احکام جزئی عقل عملی را استنباط می کند [استنتاج شماره دو: استنباط احکام جزئی عملی از احکام کلی به وسیله عقل عملی] تا سرانجام براساس آن نتایج جزئی عملی به دست آمده عمل کند و توسط عملش مقاصد زندگی و معادش را حاصل کند. (2) براساس این عبارت، طوسی بر دیدگاه ابن سینا ـ در اشارات ـ مبنی بر مدرک بودن عقل نظری و عقل عملی و تنوع مدرَکات آنها صحه می گذارد. با این بیان، احکامی عقل عملی، احکامی جزئی و مرتبط با عمل است و عقل نظری، به ادراک کلیات غیر مرتبط با عمل آدمی و مرتبط با عمل انسان می پردازد. همچنین با توجه به آنچه طوسی در اشتراک اسم (لفظ) بودن این قوا مطرح کرد و در انتهای عبارت خویش «عمل و تصرف در موضوعات» را شأن عقل عملی دانست، می توان دیدگاه وی را به جمع «قول نخست» و «قول سوم» اندیشمندان تفسیر کرد. بر این اساس، به زعم طوسی عقل عملی، علاوه بر استنتاج و درک احکام جزئی عملی، در عمل نیز دستی داشته و به تصرف در موضوعات اختیاری می پردازد. 3. چیستی کمالات علمی و کمالات عملی انسان با توجه به تفسیر گوناگون طوسی از کارکرد عقل نظری و عقل عملی، تفسیر وی از کمالات علمی و عملی نیز گوناگون می شود. طوسی در اخلاق ناصری براساس تفسیر نخست خویش از کارکردهای قوای نفس ناطقه، تفسیری از کمالات علمی و عملی ارائه داده است؛ اما برداشتی مطابق شرح اشارت از او یافت نشد. در ادامه، تحلیل اخلاق ناصری گزارش می شود: الف) کمال قوه علمی: «کمال قوت علمی آن است که شوق او به سوی ادراک معارف و نیل علوم باشد تا بر مقتضای آن شوق احاطت به مراتب موجودات و اطلاع بر حقایق آن به حسب استطاعت حاصل کند و بعد از آن به معرفت مطلوب حقیقی و غرض کلی، که انتهای جملگی موجودات با او بود، مشرف شود تا به عالم توحید بل مقام اتحاد برسد و دل او ساکن و مطمئن گردد و غبار حیرت و زنگ شک از چهره ضمیر و آینه خاطر او سترده شود.» (طوسی، 1387: 70 ـ 69) ب) کمال قوه عملی: «کمال قوت عملی آن است که قوی و افعال خاص خویش را مرتب و منظوم گرداند؛ چنان که با یکدیگر موافق و مطابق شوند و بر یکدیگر تغلب ننمایند. پس به تسالم ایشان اخلاق او مرضی گردد و بعد از آن به درجه اکمال غیر و آن تدبیر منازل و سیاست مدن باشد، برسد ... .» (همان: 70) طوسی نیل به معارف خارج از اراده آدمی را کمال قوه نظری و همچنین کمال قوه عملی را در تنظیم امور اختیاری و مقدور آدمی و ترتیب قوا به نحو اعتدال می داند. بر این اساس، نیل به اعتدال و حد وسط قوا و سوق ایشان به اخلاق موردپسند، وظیفه عقل عملی (البته با نظارت و اعداد عقل نظری در اخذ مقدمات) است. طوسی در موضعی دیگر، کمال قوه نظری را فضیلت حکمت و کمال قوه عملی را فضیلت عدالت می داند: «کمال قوه عملی آن بود که تصرفات او در آنچه تعلق به عمل دارد، بر وجهی باشد که باید و تحصیل این فضائل تعلق به عمل دارد. از این جهت حصول عدالت موقوف بود بر حصول سه فضیلت دیگر.» (همان:110) با توجه به دو تفسیر مختلف طوسی از قوای نفس می توان در جدولی، تمایز کمالات علمی و عملی را چنین برشمرد. جدول شماره (2) نمایانگر تمایز کمالات علمی و عملی است. جدول (2) تمایز کمالات علمی و کمالات عملی ردیف تمایز کمالات علمی و کمالات عملی ملاک تمایز کمالات علمی کمالات عملی 1 کارکرد از جنس معارف و علوم معارف عملی جزئی رحمه الله علیه عمل و اعتدال قوا 2 تعلق نیاز به بدن و قوای آن همیشگی نیست همیشه نیازمند بدن و قوای آن 3 سنخ حقایق تکوینی (بینش ها) حقوق قوا و حقایق اعتباری (افعال و گرایش ها) 4 حوزه مطرح در مقیاس فردی مطرح در مقیاس فردی و جمعی 5 رابطه بی نیاز از عقل عملی محتاج به عقل نظری در معارف و استنتاج ها مراتب کمال طوسی در آثار اخلاقی کمال محور خود، کمال را دارای مراتب و امر مشکک و دارای طیف گسترده ای از شدت و ضعف می داند. کمال مطرح در آثار طوسی، یکسان و به یک درجه نیست و هر یک از آثار، حدی از کمال را دارد. اخلاق نگاری های فلسفی طوسی در طرح مراتب استکمال آدمی متفاوت از اخلاق نگاری های عرفانی طوسی ـ نظیر شرح نمط نهم اشارات و اوصاف الاشراف ـ است. وی در اخلاق نگاری های سلوکی ـ عرفانی خود، به مراتب بالادستی کمال و به سیری عارفانه و به کمال خواص اشاره کرده است. مراتب بالایی کمال، یعنی اتحاد، فنا و ... در اخلاق نگاری های فلسفی راه نمی یابد و اگر اشاره ای به این مراتب می شود، تنها بیان آرمان اخلاق نزد طوسی است و در این آثار نظریه پردازی در باب مراتب بالادستی کمال مشاهده نمی شود. خواجه طوسی در اخلاق نگاری های فلسفی خود نظیر اخلاق ناصری، مقصد نهایی استکمال آدمی را تشبه به خدا و تخلق به اخلاق الهی (همان: 125 ـ 124 و 149؛ طوسی، 1375: 3 / 389) خوانده است. پیش از این فلوطین ـ و به تبع او فرفوریوس ـ که افلاطون را در این قول با خود شریک می داند، از عروج اخلاقی سخن رانده است که با همانند خدا شدن (تئوهومویوثِنای) به عنوان هدف تقریبی و اتحاد با «واحد» در خلسه ای که خصیصه آن فقدان هرگونه ثنویت است، به عنوان غایت نهایی تصویر شده است. (افلوطین، 1997: 59 و 471 ـ 470) طوسی در اخلاق نگاری های عرفانی خود، فراتر از آن، وصول و اتحاد و فنا را غایت نهایی استکمال (طوسی، 1387: 71؛ همو، 1375: 3 / 387) می داند. این دو مقصد در طول هم هستند. طوسی انسان ها را دارای درجات مختلفی از کمال و نقصان می داند. در این طیف گسترده از تنوع کمال، افراد با افعال مقتضی حیوانات و طبیعت در ابتدای سیر و رسیدن به مرتبه اکمال غیر و نوعی بهره مندی از جنبه های وحیانی و الهی، در نهایت مرتبه نوع انسانی اند (اهل فوز) که این مرتبه خود ابتدای اتصال است و مسیر اتصال تا مرحله اتحاد، وحدت و حتی فنا ادامه می یابد. مراتب کمال از ابتدایی ترین آن تا نهایت مراتب اتصال نزد طوسی را می توان چنین برشمرد: 1. مردم با افعال مقتضی حیوانات و طبیعت، 2. افراد دارای صناعات و آلات شریف (علوم)، 3. افراد با صرف توجه به مصالح محسوس و متعلق به نفس و بدن، 4. افراد متوجه به امور افضل از نفس و بدن و دوری از ملابست شهوات و محسوسات، مگر به قدر ضرور (دوری از رذائل)، 5. افراد با تأمل و کوشش در معارف حقیقی و اقتنای فضائل (موقنان؛ علما و حکمای بزرگ)، 6. محسنان که با کمال علم به عمل و فضیل موصوف اند، 7. ابرار که دارای معرفت به حقایق از طریق جنبه های وحیانی و اکمال غیر هستند، 8 . افراد با درجه وصول به مراتب عقول و ملائک، 9. افراد با درجه تشبه به باری تعالی، 10. رفع حجاب و شرف قرب، 11. اتحاد، 12. وحدت، 13. فنا. (طوسی، 1387: 59، 65 ـ 62، 69 ـ 68، 71، 125 ـ 124، 142، 149، 276 ـ 275 و 341؛ همو، 1361: 59، 66، 72 و 153 به بعد؛ همو، 1375: 3 / 378 به بعد) مراتب کمالات انسانی را می توان طبقه بندی نمود و در هرمی به عنوان مراتب طولی کمال اشاره کرد. طوسی در اخلاق ناصری می نویسد: «مراتب کمال آدمی، گاه سلامت و سعادت، گاه نعمت و رحمت، گاه ملک باقی و سرور حقیقی و ... هم بر این منوال تا رسیدن به جوار رب العالمین و یافتن شرف مشاهده جلال او در نعیم مقیم.» (همو، 1387: 68) مراتب گوناگون کمالات انسانی، سبب ارائه الگوهای متنوعی در اخلاق نگاری طوسی شده است. وی در مراتب پائین دستی کمال به سلامت نفس می پردازد. بر این اساس، طب انگاری اخلاق یعنی محافظت فضائل (حفظ سلامت نفس) و ازاله رذائل (معالجت امراض نفس) (همان: 153 ـ 152) طرح می گردد و طوسی ابتدا از آن به عنوان شرط لازم ـ نه کافی ـ نام می برد که سپس الگوی عملی و راهبردی برای مراحل سیر و سلوک به میان می آید. فرآیند استکمال نظری و عملی استکمال آدمی در مسیر قوه به فعل، در دو بعد علم و عمل معنا می یابد. نفس در مسیر استکمال از قوه (استعداد) به فعل (کمال) از چه مراتب و منازلی گذر کرده و چه فرآیندی را طی کرده است؟ تحقق وجودی ابعاد کمال (علم و عمل) چگونه است؟ به زعم ابن سینا، نفس در هر دو بعد علم و عمل، ابتدا در حالت بالقوه و هیولانی است و در هر دو بعد، فرآیندی تا رسیدن به عقل بالملکه و سپس عقل بالفعل طی می گردد تا سرانجام کمال مکتسب قوا تأمین گردد: «فالاستعداد الصرف من کل واحدة منهما یسمی عقلاً هیولانیاً سواء أخذ نظریاً أو عملیاً. ثم بعد ذلک إنما یعرض لکل واحدة منهما أن تحصل لها المبادی التی بها تکمل أفعالها.» (ابن سینا، 1404ب: 2 النفس / 186) 1. فرآیند استکمال علمی به اعتقاد طوسی، برای نفس در استکمال نظری مراحلی وجود دارد که نسبت میان آنها اشتدادی است؛ نفس به واسطه عقل فعال، مراتب مختلف از عقل هیولانی، عقل بالملکه و عقل بالفعل تا عقل بالمستفاد را طی می کند و به کمال خویش دست می یابد. (طوسی، 1375: 2 / 354) عقل فعال به عنوان عامل خارجی و محرِک در خروج نفس از قوه و رسیدن به کمال و فعلیت است. به واسطه عقل فعال، نفس انسانی از درجه عقل هیولانی به درجه عقل بالمستفاد نائل می آید. (همان: 355؛ ابن سینا، 1404 ب: 2 النفس / 208) پیش از این فارابی (1996: 27؛ 1995: 98) و ابن سینا (1404 ب: 2 النفس / 40 ـ 39، 186 و 219) نیز بر این رأی اند. صدرا نیز بر چنین قولی است. (1360: 207 ـ 204؛ همو، 1354: 262) با این بیان می توان اندیشمندان را درباره مراتب نیل به کمال های علمی متفق القول دانست. اختلاف اندیشمندان در فرآیند استکمال نظری از مرحله عقل هیولانی تا عقل بالمستفاد نیست؛ بلکه ایشان در کیفیت تحقق وجودی مراتب استکمال یا به عبارت دیگر در: 1. کیفیت اتصال یا اتحاد نفس با عقل فعال، 2. رابطه نفس و علوم و اتحاد عقل و عاقل و معقول یا ارتسام علم و 3. حرکت جوهری دانستن کسب علوم برای فرد یا اضافه شدن اعراض و حرکت بالعرض عرضی چون علم اختلاف دارند. 2. فرآیند استکمال عملی ابن سینا در الهیات شفاء و ملاصدرا در الشواهد الربوبیه (ملاصدرا، 1360: 207) و مبدأ و معاد (1354: 262) از فرآیند استکمال عملی فرد سخن رانده اند. به زعم ابن سینا، استکمال عملی از طریق تزکیه از هیئت های مضاد با اسباب سعادت محقق می شود که به شیوه اخلاق و ملکات نفسانی حاصل می شود. این تزکیه از طریق روی گردانی نفس از بدن و توجه به حق به وسیله عبادات و افعال رنج آور خارج از عادات بشری است. (ابن سینا، 1404 الف: 446) ملاصدرا فراتر از آن، فرآیند استکمال عملی نفس را در چهار مرحله طبقه بندی کرده است: 1. تهذیب ظاهر از طریق قوانین الهی و احکام شرعی، 2. تهذیب باطن و تطهیر آن از صفات و ملکات رذیله و ظلمانی، 3. آراستن نفس به صور علمی و صفات و خلقیات مرضی، 4. فنای نفس از خودش و توجه به پروردگار. (ملاصدرا، 1360: 207) الگوی ابن سینا تنها موارد یک و دو الگوی صدرایی یعنی تزکیه نفس را دربر دارد و نوعی الگوی سلبی است. این در حالی است که الگوی صدرایی علاوه بر الگوی سلبی، بر ایجاب و تحلی به صفات مثبت نیز تأکید می کند. طوسی در شرح اشارات در جمع مقامات عارفین، به دو امر که سبب استکمال ناقصان است، اشاره می کند: 1. تخلیه یا تزکیه، 2. تحلیه. تخلیه امری سلبی و تزکیه از امور خُلقی است که به امور عدمی باز می گردد. در این مرتبه، فرد از جمیع شواغلی که او را از حق تعالی باز می دارد، دوری می جوید. عارف در این مقام، از نفس خویش غافل و به باری تعالی متصل می گردد. تحلیه نیز امری ایجابی و از طریق امور وجودی است ـ که صفات باری تعالی است ـ و عارف در این مرتبه به اخلاق الهی متخلق می گردد. (طوسی، 1375: 3 / 391 ـ 389) بر این اساس الگوی طوسی، همانند الگوی صدرا، علاوه بر سلب برخی صفات، از تحلی و تخلق به صفات ایجابی خدایی بحث می کند. طوسی در مواضع دیگر نیز الگویی مشابه در فرآیند استکمال عملی نفس به دست می دهد. وی در اوصاف الاشراف به سه مرحله اشاره می کند: 1. رفع موانع از وصول به حق (شواغل ظاهر و باطن)، 2. مطیع گردانیدن نفس حیوانی از عقل عملی، 3. ملکه گردانیدن نفس انسانی به ثبات بر آنچه معد او در قبول فیض حق تعالی است تا به کمال ممکن خویش برسد. (طوسی، 1361: 86) طوسی در شرح اشارات نیز در بیان اغراض و اهداف ریاضت به این مراتب اشاره کرده است. (طوسی، 1375: 3 / 380) بر این اساس، وی علاوه بر امور سلبی (رفع موانع و دفع خصوصیات حیوانی) به امور ایجابی (توجه به ملکه گرداندن اوصاف و فضائل نیکو برای نفس و تخلق به اخلاق الهی) اشاره کرده است. اخلاق ناصری نیز علاوه بر معالجه رذائل و مطیع گرداندن نفس حیوانی از طریق عقل عملی، (طوسی، 1387: 154 ـ 153) مملو از تحلیه نفس به فضائل تا غایت تخلق به اخلاق الهی است: «و تشبه هر کسی به علت اولی و اقتدای او به افعال او به حسب منزلت و مرتبت آن کس بود ... و آخر مراتب فضیلت آن بود که همه افعال مردم همه الهی محض شود.» (همان: 91 ـ 90) برنامه عملی و مراحل استکمال و سلوک برنامه استکمال و سلوک نزد طوسی دارای مراحل و منازلی است که بر یکدیگر ترتب وجودی دارند و هر مرحله آن، مقدم و مسبوق به مراحلی است: 1. بدایت حرکت و آنچه از آن چاره نباشد تا حرکت میسر شود و آن زاد و راحله است در حرکات ظاهره مشتمل بر: ایمان، ثبات، نیت، صدق، انابت و اخلاص؛ 2. ازاله عوایق و قطع موانع (توبه، زهد، فقر، ریاضت، محاسبت و مراقبت و تقوا)؛ 3. حرکتی که به واسطه آن از مبدأ به مقصد رسند و آن سیروسلوک باشد (خلوت، تفکر، خوف و حزن، رجاء، صبر و شکر)؛ 4. حال هایی که بعد از سلوک، اهل وصول را سانح شود (ارادت، شوق، محبت، معرفت، یقین و سکون)؛ 5. حال هایی که در اثنای سیر و سلوک از مبدأ حرکت تا وصول به مقصد بر او گذرد (حال های سانح بر اهل وصول: توکل، رضا، تسلیم، توحید، اتحاد و وحدت)؛ 6. نهایت حرکت و انقطاع سلوک (فنا). (طوسی، 1361: 47) طوسی در شرح اشارات نیز به مراحل و مقامات عارفین اشاره کرده است. اولین مرحله، اراده و نهایت آن وصول تام الی الله، یعنی مرحله محو و فنا است. (همو، 1375: 3 / 387) در این موارد، سخن از سلوک سالک نفس در مسیر نیل به عالم قدسی است: «و فهی مبدأ حرکه السّرّ الی العالم القدسی و غایتها نیل روح الاتصال بذلک العالم.» (همان: 379) در مراحل سلوک، علاوه بر توجه به قوای عرضی آدمی (نفس ملکی، بهیمی و سبعی) (همان: 381) به سپهرهای طولی وجودی آدمی نیز توجه می شود. نتیجه طوسی در آثار خود به تحلیل مفهوم کمال پرداخته است. در اخلاق پژوهی فلسفی، کمال به اعراض ثانوی نفس تفسیر می گردد و در آثار عرفانی، نظیر نمط نهم شرح اشارات و اوصاف الاشراف، مقصود از استکمال، حرکت نفس است و کمال بر غایت سلوک اطلاق می شود. ابعاد کمال انسانی (کمال علمی و عملی) نزد طوسی در تناظر با قوای نفس ناطقه (قوه نظری و قوه عملی) است که رابطه آنها در آثار وی مختلف است. کمال آرمان اخلاق است که خود دارای مراتبی می باشد که با هرم طولی قابل نمایش است. سلامت نفس، قرب الی الله و در نهایت توحید، اتحاد و بلکه فنا از مراتب کمال است. طوسی در فرآیند استکمال علمی، قائل به اتصال اشراقی نفس به عقل فعال، از مرتبه عقل هیولانی تا عقل مستفاد است. الگوی فرآیند استکمال عملی نزد طوسی علاوه بر تأکید بر امور سلبی (تزکیه)، به امور ایجابی (تحلیه) نیز اشاره دارد. مراحل استکمال بر ترتب وجودی و در واقع توجه به سلوک نفس و سپهرهای وجودی طولی آن مترتب است. پی نوشت: [1]. 434 الف 15 به بعد. 2. صاحب محاکمات ضمن بیانات طوسی در این خصوص مثالی آورده است: مرحله نخست: استنباط اول عقل عملی از مقدمات عقل نظری: صغرا: الصدق حسن کبرا: کل حسن ینبغی أن یؤتی به نتیجه: فالصدق ینبغی أن یؤتی به و سپس مرحله دوم: عقل عملی در نیل به نتیجه جزئی عملی صغرا: هذا صدق کبرا: کل صدق ینبغی أن یؤتی به (نتیجه قیاس اول) نتیجه: فهذا الصدق ینبغی ان یؤتی به. (همان) منابع و مآخذ ابن سینا، 1379، النجاة من الغرق فی بحر الضلالال (الالهیات، الطبیعیات)، ویرایش محمدتقی دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 2.
ـــــــــــــــ ، 1404 ق الف، الشفاء (الالهیات)، به تحقیق سعید زائد و ...، قم، مکتبة آیت الله المرعشی.
ـــــــــــــــ ، 1404 ق ب، الشفاء (الطبیعیات)، ج 2 (النفس)، به تحقیق سعید زاید و ...، قم، مکتبة آیت الله المرعشی.
ارسطاطالیس، 1381، اخلاق نیکوماخس، ج 2 ـ 1، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 2.
ارسطو، 1389، درباره نفس، ترجمه علیمراد داودی، تهران، حکمت، چ 5.
الاعسم، عبدالامیر، 1980 م، الفیلسوف نصیرالدین الطوسی، بیروت، مؤسس المنهج الفلسفی فی علم الکلام الاسلامی، دارالاندلس، چ 2.
افلوطین، 1997 م، تاسوعات افلوطین، ملاحظات: تعریب از دکتر فرید جبر و مراجعه و تصحیح از دکتر جیرار جهامی و سمیح دغی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چ 1.
برنجکار، رضا، 1380، «عقل عملی در آثار ابن سینا»، نامه مفید، ش 25، ص 252 ـ 239، بی جا.
بهمنیار بن مرزبان، 1375، التحصیل، به تصحیح استاد مطهری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 2.
جوادی آملی، عبدالله، 1372، تحریر تمهید القواعد، تهران، الزهراء.
ـــــــــــــــ ، 1386، رحیق مختوم، ج 1، قم، مرکز نشر اسراء، چ 3.
حائری یزدی، مهدی، 1384، کاوش های عقل عملی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چ 2.
رازی، (زکریای رازی)، ابوبکر محمد بن زکریا، 1973 م / 1393 ق، الطب الروحانی در: رسائل فلسفیة مضاف الیها قطعاً من کتبه المفقودة، تحقیق پُل کرواس، بیروت، دار الافاق الجدیدة.
طوسی، نصیرالدین، 1335، مجموعه رسائل طوسی، به کوشش مدرس رضوی، یادبود هفتصمدین سال خواجه طوسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــ ، 1361، اوصاف الاشراف، به تصحیح و تنقیح نجیب مایل هروی، مشهد، امام.
ـــــــــــــــ ، 1375، شرح الاشارات و التنبیهات، ج 3 ـ 2، قم، نشر البلاغه، چ 1.
ـــــــــــــــ ، 1377، اخلاق محتشمی، با دیباچه و تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 3.
ـــــــــــــــ ، 1387، اخلاق ناصری، به تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی، چ 6.
ـــــــــــــــ ، 1405 ق، تلخیص المحصل معروف به نقد المحصل به انضمام رسائل و فوائد کلامی، بیروت، دارالاضواء، چ 2.
ـــــــــــــــ ، 1407، تجرید الاعتقاد، به تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چ 1.
علامه حلی، 1371، الجوهر النضید، به تصحیح محسن بیدارفر، قم، انتشارات بیدار، چ 5.
فارابی، ابونصر، 1405، فصول منتزعة، تحقیق و تصحیح و تعلیق از دکتر فوزی نجا، تهران، مکتبه الزهراء÷، چ 2.
ـــــــــــــــ ، 1996، السیاسة المدنیه، مقدمه و شرح از دکتر علی بوملحم، بیروت، مکتبه الهلال، چ 1.
فرامرز قراملکی، احد، 1392، نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی، تهران، بی نا.
ملاصدرا، 1354، المبدأ و المعاد، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
ـــــــــــــــ ، 1360، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق از سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، چ 2.
ـــــــــــــــ ، 1381، المبدأ و المعاد، به اشراف سید محمد خامنه ای، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ـــــــــــــــ ، 1981 م، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 8 ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ 3.
Madelung, Wilferd, 2011, “Nasir al-Din Tusi’s Ethics: Between Philosophy, Shi‘ism and Sufism”, Ethics in Islam in 1985, edited by Richard G. Hovannisian, Undena Publications, Malibu, California. Ref: The Institute of Ismaili Studies. فرشته ابوالحسنی نیارکی: دانشجوی دکتری تخصصی فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران. فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش نامه اخلاق 22 انتهای متن/
93/12/18 - 04:00
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 131]
-
گوناگون
پربازدیدترینها