تبلیغات
تبلیغات متنی
پرچم تشریفات با کیفیت بالا و قیمت ارزان
پرواز از نگاه دکتر ماکان آریا پارسا
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
تجهیزات و دستگاه های کلینیک زیبایی
محبوبترینها
سررسید تبلیغاتی 1404 چگونه می‌تواند برندینگ کسب‌وکارتان را تقویت کند؟
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1849859024
جام جم ایام - زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام
واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین:
زیارتگاه های مبتنی بر خواب و رؤیا از دیرباز تاکنون در مناطق مختلف اسلامی وجود داشته است. در منابع تاریخی به تعداد قابل توجهی از این گونه زیارتگاه ها در دو سرزمین مصر و شام اشاره شده است.
زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا، گونه‌ای از زیارتگاه‌های دینی است که از گذشته تا به امروز در نقاط مختلفی از جهان اسلام و حتی نزد جوامع پیروان سایر ادیان به آنها توجه شده است. در جهان مسیحیت، مکان‌های زیارتی متعدّدی وجود دارد که بر مبنای آشکار شدن حضرت مریم در رؤیاها یا شهودها شکل گرفته است.[۱] از مشهورترین این نقاط می‌توان به زیارتگاه واقع در شهر لورد (Lord) در فرانسه اشاره کرد که گفته شده در آنجا حضرت مریم را در خواب دیده‌اند و به مکانی برای طلب شفای بیماری‌ها تبدیل شده است.[۲] یکی از قدیم‌ترین این گونه زیارتگاه‌ها دیر عظیم منتسب به حضرت مریم در روستای صیدنایا، موسوم به «دیر بانوی صیدنایا» (Monastery of Our Lady of Saidnaya) واقع در حدود سی کیلومتری شمال دمشق است. بر اساس داستان رایج در میان مسیحیان منطقه، امپراتور بیزانس، ژوستینیَن اول در سال ۵۴۷ م مریم مقدس را در این مکان در رؤیا دید که به او دستور بنای دیر را داد.[۳] امروزه این دیر به علت وجود تصویر معروفی از مریم عذرا در آن، منسوب به «لوقای قدّیس»، به یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های مسیحیان ارتدوکس در خاورمیانه تبدیل شده است. دو سرزمین مصر و شام از حوزه‌های جغرافیایی مهم و تأثیرگذار جهان اسلام از نظر سیاسی و فرهنگی در قرن‌های اولیه اسلامی است که منابع تاریخی فراوانی درباره تاریخ این دو سرزمین در قرن‌های اولیه و میانی تاریخ اسلام تألیف شده است. در شماری از این منابع، به تعداد قابل توجهی از زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا در این مناطق در قرن‌های میانی اشاره شده است. در این نوشتار تلاش شده است تا با استناد به منابع تاریخی و سایر اسناد مرتبط، نظیر سنگ‌نوشته‌ها، حتی‌الامکان فهرست و گزارش نسبتاً جامعی از این گونه زیارتگاه‌ها ارائه شود. این گزارش می‌تواند به شناخت بهتری از ماهیت این پدیده و نقش آن در پیدایش زیارتگاه‌ها در حوزه جغرافیایی مورد نظر و نیز شناخت گرایش‌های مذهبی اهالی این مناطق و شخصیت‌های مورد علاقه آنان که این زیارتگاه‌ها به آنان ارتباط یافته است، کمک کند. در این گزارش به زیارتگاه‌هایی که در منابع تاریخی از ارتباط واضح آنها با خواب و رؤیا سخن گفته نشده و نیز مزارهایی که امروزه بر اساس اطلاعات شفاهی اهالی به این مسئله ارتباط یافته، اشاره نشده است. ۱- زیارتگاه‌های مصر ۱-۱- مقام‌های رؤیت پیامبر (ص) در قاهره موفق‌الدین بن عثمان (تاریخ حیات نامشخص)، مزارشناس مصری، به محرابی در قبرستان «قُرافه» قاهره اشاره کرده است که «دعا در آن مستجاب است و یکی از صالحان، رسول خدا (ص) را در خواب رؤیت کرد که در آنجا نماز می‌خواند و دعا می‌کرد.»[۴] همچنین این نویسنده به مسجدی در همین قبرستان اشاره کرده است که پیامبر گرامی (ص) دستور ساخت آن را در رؤیا داده بود. داستان آن به طور خلاصه چنین است که فخرالدین فارسی (م ۶۲۲ ق) از صوفیان ایرانی مقیم مصر، حضرت پیامبر (ص) را در خواب دید که به او دستور داد این مسجد را بنا کند. همچنین پیامبر گرامی اسلام (ص) نماز مخصوصی را به نامبرده آموزش داد که هر کس آن را در این مسجد بخواند دعایش مستجاب می‌شود.[۵] در موزه هنر اسلامی در قاهره نیز یک لوح سنگی وجود دارد که در سال ۱۹۳۲ م در منطقه «ابوالسعود» قاهره شناسایی شده است. در هر یک از طرفین این لوح، کتیبه‌ای وجود دارد که یکی از آنها بیانگر ساخته شدن مکانی است که پیامبر (ص) و امام علی (ع) در حال نماز خواندن در آنجا رؤیت شده‌اند. با توجه به شیوه نگارش کتیبه و سادگی خط آن، قدمت آن از نیمه اول قرن ششم هجری برآورد شده است.[۶] ۱-۲- مقام‌های رؤیت حضرت فاطمه زهرا (س) در قاهره مقریزی (م ۸۴۵ ق) به مکانی در مسجد الازهر قاهره اشاره کرده است که حضرت فاطمه زهرا (س) در آنجا در خواب رؤیت شده است، و خلیفه فاطمی الحافظ لدین الله (حکـ ۵۲۵-۵۴۴ ق) برای آن مقصوره‌ای ساخت. او در این باره نوشته است: [الحافظ لدین الله] در کنار ورودیِ غربیِ واقع در ابتدای مسجد، مقصوره‌ای در داخل رواق‌ها ایجاد کرد که به مقصوره فاطمه شهرت یافت، زیرا فاطمه زهرا در آنجا در خواب رؤیت شده بود.[۷] موفق‌الدین بن عثمان نیز به وجود جایگاه مشابهی به نام «مقام فاطمه» (س) در مسجد ابن طولون قاهره اشاره کرده و درباره آن چنین گفته است: مردی در خواب دید که گویا فاطمه زهرا ـ علیها السلام ـ در محلی در این مسجد نماز می‌خواند. روز بعد مردم را از رؤیای خود آگاه ساخت؛ پس در آنجا نماز خواندند. این جایگاه، امروزه به مقام فاطمه شناخته می‌شود و روی آن مقصوره‌ای قرار دارد و دعا در آن مستجاب است.[۸] ۱-۳- زیارتگاه رقیه دختر امام علی (ع) زیارتگاهی منسوب به رقیه دختر امام علی (ع) در شهر قاهره وجود دارد که از نظر معماری، از بناهای مهم و نفیس دوره خلفای فاطمی به شمار می‌آید.[۹] ابن زیّات (م ۸۱۴ ق)، آن را زیارتگاهی مبتنی بر رؤیا دانسته و نوشته است که به دستور الحافظ لدین الله[۱۰] و به دست وزیر وی ابوتمیم تراب حافظی ساخته شده است.[۱۱] ابن ناسخ مصری، معروف به ابن عین‌الفضلاء (م حدود ۸۰۰ ق) در کتاب خود مصباح الدیاجی، داستان پیدایش این زیارتگاه را چنین نقل کرده است: عبیدالله بن سعید گفت: الحافظ شب‌هنگام کسی را به دنبال من فرستاد. پس با آن کس به نزد او رفتم و از وی پرسیدم: چه می‌خواهی؟ گفت: خوابی دیدم. گفتم: چه خوابی؟ گفت: زنی پوشیده را دیدم. از او پرسیدم: تو کیستی؟ گفت: رقیه دختر علی. سپس ما را شبانه به اینجا آوردند، اما قبری را نیافتیم. الحافظ دستور داد تا زیارتگاهی در آن بسازند و ساختند.[۱۲] ۱-۴- زیارتگاه زینب دختر امام علی (ع) ابن ناسخ مصری، قبر «سیدة زینب» در منطقه «قناطر السباع» قاهره را از جمله قبوری دانسته است که بر مبنای خواب و رؤیا به وجود آمدهاند.[۱۳] عبدالوهاب شعرانی (م ۹۷۳ ق)، از صوفیان مشهور مصر در قرن دهم هجری، از شیخ خود علی الخَوّاص (م ۹۴۹ ق) نقل کرده است که زینب مدفون در قناطر السباع، بی‌شک دختر امام علی (ع) است.[۱۴] پس از شعرانی، تعدادی از صوفیان و نویسندگان مصری از قبیل قلیوبی، صبّان، شبلنجی، شبراوی و … این ادعا را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند.[۱۵] البته پیش از ابن ناسخ، در هیچ یک از منابع تاریخی و جغرافیایی به این مزار اشاره‌ای نشده است. این زیارتگاه بعدها توسعه بنای چشمگیری یافته و امروزه به یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های قاهره تبدیل شده است. ۱-۵- زیارتگاه روبیل فرزند یعقوب (ع) موفق‌الدین بن عثمان به وجود قبر یکی از فرزندان حضرت یعقوب (ع) در کنار زیارتگاه ابراهیم بن یَسَع بن اسحاق بن ابراهیم (ع) در «جبل المقطّم» قاهره اشاره کرده که بر اساس رؤیا پدید آمده است. او داستان پیدایش آن را این‌چنین نقل کرده است: گویند در گذشته، مردی در کنار این قبر شب را سپری کرد. [پیش از خواب] سوره یوسف را قرائت کرد و بر پیامبر (ص) صلوات فرستاد و خوابید. در خواب، شخصی را دید که به او گفت: به خدا داستان ما همین است، چه کسی آن را به تو آموخت؟ گفت: این داستان در کتاب خدا که بر پیامبرش نازل نمود، آمده است، و تو کیستی؟ گفت: من روبیل بن یعقوب، اسرائیل خدا، یکی از برادران یوسف‌ام. روز بعد مردم را از این رؤیا باخبر ساخت، و آنها نیز از روی صداقت و راستگوئی که از وی سراغ داشتند، این مسجد را بنا کردند.[۱۶] این زیارتگاه تا به امروز باقی مانده است. ۱-۶- سایر زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در قاهره امروزه در خیابان صنادقیه قاهره، پیش از رسیدن به زیارتگاه مشهور رأس الحسین (ع)، مسجد کوچکی وجود دارد که به «زاویه جعفر صادق» (ع) معروف است. در نمای خارجی آن، لوحی از مرمر است که کتیبه‌ای به خط کوفی دارد. بر اساس این کتیبه، امیر جوامرد افضلی، در سال ۴۹۵ ق امام جعفر صادق (ع) را در خواب دید که به وی دستور ساختن این مسجد را داد. از این‌رو، در سال ۴۹۶ ق آن را بنا کرد.[۱۷] ابن ناسخ مصری نیز از زیارتگاهی به نام «مشهد اشراف» نام برده است که یکی از فقرا (دراویش) مصر به نام ابن لبّان، در خواب هاتفی را شنید که به او گفت: «اینجا [قبر] علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب است.» پس او آنجا را بازسازی کرد. اما ابن زیّات در اعتبار این داستان تردید کرده و آن را محل دفن ساداتی دانسته است که اسامی آنها مشخص نیست.[۱۸] ۱-۷- زیارتگاه‌های رؤیا در سایر شهرهای مصر علی بن ابی‌بکر هروی (م ۶۱۱ ق)، در کتاب خود الإشارات إلی معرفة الزیارات، به تعدادی از زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر اشاره کرده که در محل رؤیت شخصیت‌های مقدس دینی ساخته شده است. مزاراتی که او از آنها نام برده است، عبارت‌اند از: مشهد پیامبر (ص) و مشهد امام علی (ع) در شهر «قُوص»[۱۹]، از شهرهای صَعید مصر[۲۰]؛ مشاهد حضرت فاطمه زهرا (س) و امام علی (ع) و امام حسین (ع) در شهر «مَحَلَّه»[۲۱]؛ مشهد امام علی (ع) در منطقه «شَطا» در «دِمیاط»[۲۲]؛ مشهد امام علی (ع) در شهر «تَنّیس»[۲۳]؛[۲۴] و مشهد پیامبر (ص) و امام علی (ع) در جزیره «تُونَة»[۲۵].[۲۶] او درباره داستان پیدایش زیارتگاه اخیر نوشته است: از اهالی این جزیره، از زیارتگاه‌هایی پرسیدم که به نام پیامبر (ص) و علی بن ابی‌طالب برپا شده است. گفتند: حکایتی دارد. پس پیرمردی خوش‌سیما را فراخواندند. [وقتی که آمد] گفتند: این پیرمرد مبتلا به جذام بود. اهل او، از ترس بیماری و تلف بدن و هلاک شدنش، وی را در گوشه‌ای از جزیره انداختند. تا اینکه یک شب، فریاد بلندی زد و مردم نزد او آمدند، در حالی‌که بدون هیچ دردی، از جا برخاسته و ایستاده بود. از او از این حال وی سؤال کردند. گفت: رسول خدا (ص) را در این مکان دیدم که به من گفت: اینجا مسجدی بنا کنید. گفتم: یا رسول الله! من مبتلا به بیماری هستم و کسی سخن مرا باور نمی‌کند. پس رو به آن کس که در کنار او ایستاده بود کرد و گفت: یا علی! دست او را بگیر. او دستش را به سوی من دراز کرد و من همان‌گونه که می‌بینید برخاستم.[۲۷] نگارنده از وضعیت کنونی هیچ یک از زیارتگاه‌های یاد شده، اطلاعاتی به دست نیاورده است. اما در منطقه قوص، گنبدی وجود دارد که بر اساس کتیبه کوفی موجود در آن، به دستور الحافظ لدین الله فاطمی ساخته شده است. امروزه هویت و کاربرد این بنا مشخص نیست، گرچه بررسی باستان‌شناختی و معماری آن نشان می‌دهد که کاربری آن، مسجد و آرامگاه نبوده است.[۲۸] بنابراین نگارنده احتمال می‌دهد که این بنا یکی از مشاهد رؤیت پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع) در قوص بوده که هروی به آن اشاره کرده است. به ویژه آنکه خلیفه فاطمی مزبور به ساختن مساجد و زیارتگاه‌ها اهتمام فراوانی داشته، و ـ همان‌طور که گذشت ـ تعدادی از زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر، در دوره وی ساخته شده است. ۲- زیارتگاه‌های شام ۲-۱- کهف جبریل در کوه قاسیون در شمال دمشق، زیارتگاهی به نام «کهف جبریل» (= غار جبرئیل) وجود داشته است که به نوشته ابن عساکر (م ۵۷۱ ق)، ساخت آن در سال ۳۷۰ ق، به دست یکی از اعلام دمشق در قرن چهارم به نام ابوالفرج ابن معلّم (م ۴۱۲ ق) شروع شد. او در این مکان، جبرئیل (ع) و حضرت محمد (ص) را رؤیت کرده بود. ابن معلّم تفصیل رؤیای خود را چنین شرح داده است: جبرئیل علیه السلام را در خواب دیدم که به من گفت: خداوند [تبارک و] تعالی به تو دستور می‌دهد که مسجدی بسازی تا در آن برای او نماز گزارده و نام او ذکر شود. گفتم: محل آن کجاست؟ پس به این مکان که من آن را کهف جبرئیل نامیدم، آمد. گفتم: چگونه این کار را انجام دهم؟ گفت: خداوند تبارک و تعالی، به وسیله کسانی که تو را یاری خواهند کرد، تو را موفق خواهد گردانید.[۲۹] همچنین او درباره علّت نام‌گذاری آن گفته است: من آنجا را کهف جبرئیل علیه السلام و مسجد محمد (ص) نامیدم، زیرا آنها را در آنجا در خواب دیدم؛ و محلی که جبرئیل و محمد (ص) در آنجا دیده شوند، از بهترین نقاط زمین است؛ و کوه دمشق [قاسیون] نیز چنین است. در آن هیچ درختی نروییده بود و هیچ میوه‌ای پدید نیامده بود؛ اما از زمانی‌که جبرئیل و محمد (ص) را [در آنجا] دیدم، خداوند به برکت آن دو، [در این کوه] درخت رویانید و میوه پدید آورد، و مردم در آن چیزهایی خوردند که تا پیش از این نخورده بودند.[۳۰] غار مزبور تا کنون نیز زیارتگاه باقی مانده، اما امروزه به اصحاب کهف که در قرآن از آنها یاد شده، انتساب یافته است و نزد اهالی دمشق به «مقام اهل کهف» شهرت دارد. ۲-۲- مکان‌های رؤیت امام علی (ع) در دمشق ابن عساکر به حادثه پیدایش زیارتگاه دیگری در دمشق در سال ۴۰۴ ق اشاره کرده است که توسط مردی مصری جعل شده بود. ابن عساکر از دستخط ابومحمد عبدالمنعم بن علی بن البحتری این گونه نقل کرده است: مرد بافنده‌ای از اهل مصر، در «قبة اللحم» در دمشق، مسجد و مناره کوچکی بنا کرد. او در شب جمعه همین سال، یعنی ۴۰۴ ق، که دو روز از ماه رمضان باقی مانده بود، چنین گفت که پیامبر (ص) و علی (ع) را [در رؤیای خود] در مسجد دیده و به آنها گفته بود: نشانه‌ای می‌خواهم تا مردم سخن مرا باور کنند که شما به اینجا آمده‌اید. امیرالمؤمنین علی (ع) دست خود را بر ستون سنگی داخل مسجد زد و جای پنجه او بر ستون باقی ماند. روز جمعه مردم به مسجد می‌شتافتند تا جای پنجه را که در سنگ افتاده بود، ببینند. و من شنیدم که از صاحب رؤیا پرسیدند: کدام دست بر سنگ گذاشته شده بود؟ گفت: دست راست. دیدند که جای پنجه دست چپ بوده. گویند: صاحب رؤیا این اثر پنجه را در سنگ تراشیده بود.[۳۱] از دیگر زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب در دمشق، مشهد امام علی (ع) در مسجد اموی بوده است. ابن جبیر (م ۶۱۴ ق) در توصیف آن گفته است: در شرق صحن [مسجد اموی] دری وجود دارد که به مسجدی از بهترین و جالب‌ترین و زیباترین مساجد متصل است و شیعیان آن را مشهدی از آنِ علی بن ابی‌طالب (رض) می‌دانند، … زیرا می‌پندارند که او در خواب در این مکان در حال نماز خواندن دیده شده است. پس مسجدی در آنجا ساختند.[۳۲] موقعیت کنونی این زیارتگاه، سالن واقع در شرق مسجد اموی است که با گذشتن از آن، به دو زیارتگاه محراب امام زین‌العابدین (ع) و مقام رأس الحسین (ع) وارد می‌شوند و تا به امروز نیز به نام «مشهد علی» (ع) شناخته می‌شود، البته کاربری زیارتی خود را از دست داده است. ۲-۳- زیارتگاه «ملکه» در دمشق از دیگر زیارتگاه‌های رؤیا در دمشق، قبری منسوب به زنی به نام «ملکه»، از نسل امام علی (ع) بوده که در فاصله قرون هفتم تا نهم هجری به وجود آمده است. ابن طولون صالحی (م ۹۵۳ ق) مورخ بزرگ دمشق، روند پیدایش و از بین رفتن آن را به تفصیل نقل کرده و خلاصه آن چنین است که این زیارتگاه در سال ۶۳۶ ق بر مبنای رؤیا در محله «باب جیرون» دمشق، واقع در شرق مسجد اموی به وجود آمد و پس از یک دوره اهمال و ویرانی و بازسازی مجدّد، سرانجام در سال ۸۹۲ ق به فتوای علمای اهل سنت و به دستور ملک الاشرف قایتبای (حکـ ۸۷۲-۹۰۱ ق)، پادشاه مملوکی، به طور کامل از بین رفت.[۳۳] ۲-۴٫ قبور منسوب به حضرت موسی (ع) در جنوب دمشق، محله‌ای به نام «قَدَم» وجود دارد که در مسجد جامع آن، قدمگاهی منسوب به پیامبر اسلام (ع) نگهداری می‌شود. البته با استناد به نوشته ابن جبیر، ظاهراً این قدمگاه در قدیم به حضرت موسی (ع) منسوب بوده است.[۳۴] مورّخان و جهانگردان مسلمان به وجود قبری منسوب به این پیامبر اولوالعزم در همین مسجد اشاره کرده‌اند.[۳۵] اما از قول ابن جبیر برمی‌آید که این قبر بر مبنای رؤیا به وجود آمده است. مشاهدات او در این باره چنین است: در آن مسجد، اتاق کوچکی و در آن اتاق، سنگی وجود دارد که بر آن نوشته شده است: یکی از صالحان، پیامبر (ص) را در خواب می‌دید که به او می‌گفت: اینجا قبر برادرم موسی (ع) است.[۳۶] شایان ذکر است که ابن طولون صالحی درباره این مکان و اثبات اینکه قبر مورد نظر مدفن حضرت موسی (ع) است، رساله‌ای به نام تحفة الحبیب فیما ورد فی الکثیب تألیف کرده که نسخه خطی آن به شماره Or. 2512 در لیدن نگهداری می‌شود. او در این رساله، داستانی را درباره قبر منسوب به حضرت موسی (ع) در نزدیکی شهر «اَریحا» در فلسطین اشغالی نقل کرده است که بر اساس آن، شخصی در خواب، گنبدی را در محل این قبر و در آن گنبد، حضرت موسی (ع) را رؤیت کرد. ابن طولون سپس افزوده است که این قبر بر اساس همین رؤیا اشتهار یافت و بعد از گذشت بیش از بیست سال از این تاریخ، ملک الظاهر بیبَرس (حکـ ۶۵۸-۶۷۶ ق)، پادشاه مملوکی، گنبدی روی آن بنا کرد.[۳۷] ۲-۵- مشهد امام علی (ع) در «عَکّا» از جمله مزارهای رؤیا در فلسطین می‌توان به مشهد امام علی (ع) در «عین البقر» (= چشمه گاو) در شهر «عَکّا» واقع در ساحل دریای مدیترانه اشاره کرد. علی بن ابی‌بکر هروی درباره این چشمه نوشته است: «گفته‌اند از این چشمه، گاو برای آدم (ع) خارج شد و با آن به کشاورزی پرداخت»؛ و درباره رابطه آن با امام علی (ع) گفته است: در کنار این چشمه مشهدی منسوب به علی بن ابی‌طالب [ع] وجود دارد و [علت این انتساب] آن است که فرنگ (صلیبیان) آن را به کلیسا تبدیل کردند و یک متولّی بر آن گماشتند تا به بازسازی و خدمتگزاری به آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خواب شخصی را دیدم که به من می‌گوید: «من علی بن ابی‌طالب هستم! به آنها بگو اینجا را به حالت مسجد بازگردانند، و اِلاّ هر کس در آن اقامت گزیند به هلاکت خواهد رسید.» آنها سخن او را نپذیرفتند و شخص دیگری را بر آنجا گماشتند، اما صبح روز بعد او را مرده یافتند. پس آن را تا به امروز به حالت مسجد رها کردند.[۳۸] ۲-۶- سایر مزارهای رؤیا در شام در شهر «نَبَک»، در حدود هشتاد کیلومتری شمال دمشق مقامی منسوب به حضرت فاطمه زهرا (س) وجود داشته است. عبدالغنی نابلسی (م ۱۱۴۳ ق)، که در یکی از سفرهای خود آن را زیارت کرده، درباره آن نوشته است: «… در روستای مذکور، مسجد کوچکی وجود دارد که به مقام فاطمه زهرا (رض) شناخته می‌شود، زیرا در آنجا در خواب رؤیت شد. به آنجا رفتیم و زیارت نمودیم و تبرّک جستیم و خداوند را دعا کردیم.»[۳۹] همچنین در شهر «حُمص»، در مرکز سوریه کنونی، مشهد یا زیارتگاه امام علی (ع) وجود داشته است که به گفته هروی، در یکی از ستون‌های آن، اثر انگشت امام (ع) بر جا مانده بود. مبنای پیدایش این اثر، خواب یکی از صالحان بوده که داستانی هم برای آن نقل شده است. اما هروی داستان تفصیلی آن را نقل نکرده است.[۴۰] ۳- زیارتگاه‌های حلب در شهر حلب، در شمال سوریه تعداد قابل توجهی از مزارهای مبتنی بر رؤیا وجود داشته است که مورّخان این شهر، به ویژه ابن شدّاد حلبی (م ۶۸۴ ق)، به آنها اشاره کرده‌اند. ۳-۱- مشهد «قَرَنبِیا» از مهم‌ترین مزارهای رؤیا در حلب، مشهد «قَرَنبیا» در حد فاصل میان شهر حلب و روستای «نَیرَب» بوده که به دست قسیم‌الدوله آق‌سنقر (حکـ ۴۷۸-۴۸۷ ق)، حاکم حلب در دوره سلجوقی، ساخته شده است. گفته‌اند این مکان در اصل، «مقر الانبیاء» نام داشته، اما در زبان عامیانه به قرنبیا تغییر یافته است. ابن شدّاد، به نقل از ابن ابی‌طیّ (م ۶۳۰ ق)، مورخ شیعه حلب، درباره چگونگی پیدایش آن گفته است: پیری از اهالی منبج در حلب چند بار [در خواب] دید که گویا علی بن ابی‌طالب (ع) در آن نماز می‌خواند، و سپس خطاب به او می‌گوید: به آق‌سنقر بگو در قرنبیا مشهدی بنا کند. پیر به علی (ع) گفت: نشانه آن چیست؟ پاسخ داد: زمین را حفر کنند؛ در آنجا زمینی می‌یابند که دارای سنگ‌فرش آماده‌ای از سنگ و مرمر و نیز محرابی پایه‌ریزی شده و قبری در کنار محراب است که یکی از فرزندان من در آن دفن شده است. پس از اینکه رؤیا چند بار بر پیر تکرار شد، با چند تن از اصحاب خود مشورت کرد و آنها به او گفتند که رؤیا را [برای آق‌سنقر] بازگو کند. سپس با چند نفر به نزد آق‌سنقر رفتند. او با دیدن آنها، پرده‌دار خود را به سویشان فرستاد تا از آنها حاجتشان را سؤال کند. آنها رؤیای پیر را بازگو کردند. او به وزیر خود دستور داد تا آنجا را حفر کند. او نیز آنجا را حفر کرد و نشانه‌ها را همان‌گونه که پیر در رؤیا دیده بود یافت. بدین ترتیب، آق‌سنقر در آنجا بنایی ساخت و اوقافی بر آن وقف کرد و به آنجا رفت و آمد می‌کرد. بر اساس قول دیگری، علّت بنای این زیارتگاه آن است که پیامبر اسلام (ص) به همراه تعدادی از پیامبران در آنجا در حال نماز خواندن رؤیت شدند.[۴۱] محمد اسعد طلس با اشاره به اینکه این زیارتگاه هنوز از سوی مردم زیارت می‌شود، مکان آن را در خارج محله ضوضو در شرق حلب تعیین کرده است.[۴۲] ۳-۲- مشاهد رؤیت امام علی (ع) از دیگر زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در حلب، مشهدی از آنِ امام علی (ع) بوده که در خارج «باب الجنان» (از دروازه‌های شهر حلب) و متصل به آن قرار داشته است و به گفته ابن ابی‌طیّ، در سال ۵۲۲ ق ظاهر شده است. او درباره چگونگی پیدایش آن، چنین گفته است که: محل مشهد، مکانی بود که در آن شراب می‌فروختند. یکی از اهل حلب که برای مدت طولانی به تبِ شدید مبتلا بود، شبی در خواب دید که گویا در همان مکان است و مردی به او می‌گوید: از چه درد می‌کشی؟ گفت: از تب. آن مرد دستش را به سمت زمین دراز کرد و مشتی از خاک آنجا برداشت و گفت: به خودت بمال که از بیماری شفا خواهی یافت، و به مردم بگو در اینجا مشهدی بنا کنند. گفت: مولای من! آنها [این سخن را] از من نمی‌پذیرند. آن مرد گفت: اینجا را حفر کنند، صخره‌ای می‌یابند که همه خاک اطراف آن بوی مشک می‌دهد. مرد بیمار پرسید: تو کیستی؟ گفت: من علی بن ابی‌طالب‌ام. آن مرد از خواب بیدار شد، در حالی‌که از تب خود شفا یافته بود. سپس این موضوع را به خانواده خود خبر داد و صبح‌گاه به آنجا رفت و مردم را از حادثه باخبر ساخت. در حلب «شُقَیر سوادی» نامی بود که «سواد» را به باغ‌ها می‌برد و در این هنگام در آنجا حاضر بود. مردم آنجا را حفر کردند و خاکی که خارج شد بویی مانند مشک داشت و مردم با آن خاک، خود را عطرآگین می‌کردند. شقیر از کارهای بدی که انجام می‌داد توبه کرد و ساختن زیارتگاه را برعهده گرفت.[۴۳] گفتنی است که هروی نیز به این زیارتگاه و ارتباط آن با رؤیت امام علی (ع) در خواب اشاره کرده است.[۴۴] از دیگر مشاهد منتسب به امام علی (ع)، مشهدی در ساحل غربی رود «قُوَیق» (واقع در غرب حلب) بوده که توسط یکی از فرزندان عُلَیقی، بر اساس خوابی که دیده بود، ساخته شد.[۴۵] همچنین از آن جمله، مشهد دیگری در بازار «حَدّادین» (= آهنگران) حلب بود که بارها دیده شد که امام علی (ع) در آنجا نماز خوانده و همواره در آن مکان حاضر می‌شد و گفته‌اند دعا در آنجا مستجاب بوده است.[۴۶] محمد ابوالوفای رفاعی (م ۱۲۶۴ ق) در منظومه خود که درباره زیارتگاه‌ها و قبور اولیاء در حلب سروده است، ضمن اشاره به مسجد حدّادین (امروزه واقع در شمال شرقی بافت تاریخی حلب) گفته است که در این مکان بارها امام علی (ع) را [در خواب] رؤیت کرده‌اند.[۴۷] اما کامل غزی (م ۱۳۵۱ ق)، این مشهد را منطبق بر مسجدی در نزدیکی «مدرسه حَدّادیه» در کوچه حدّادین، در جنوب بافت تاریخی این شهر دانسته است[۴۸] که این قول، قابل قبول‌تر به نظر می‌رسد. ۳-۳- مکان‌های رؤیت پیامبر (ص) در شهر حلب مکان‌هایی نیز وجود داشته که در آنها حضرت رسول خدا (ص) در خواب رؤیت شده است. از جمله سبط ابن العجمی (م ۸۸۴ ق) به مکانی در نیمه شرقی شبستان مسجد جامع حلب اشاره کرده است که پیامبر اسلام (ص) در آنجا بسیار در حال نماز خواندن رؤیت شده بود و محل آن به صورت سکویی مرتفع‌تر از کف شبستان بوده است.[۴۹] محمد ابوالوفای رفاعی نیز در ابیاتی از منظومه خود به مکانی در جنوب شرقی مسجد «اُطروش»، واقع در شرق قلعه حلب اشاره کرده است که گفته‌اند پیامبر (ص) در آنجا رؤیت شده است و محل آن را با نرده‌هایی در اطراف آن مشخص کرده‌اند.[۵۰] ۳-۴- مشهد انصاری از دیگر زیارتگاه‌های رؤیا در حلب می‌توان به مشهد انصاری در محله «یاروقیه» در جنوب کوه جوشن حلب اشاره کرد. ابن عدیم حلبی (م ۶۶۰ ق) از پدر خود نقل کرده است که زنی از زنان امرای یاروقیه در خواب دید که هاتفی می‌گوید: اینجا قبر انصاری، صحابی رسول خدا (ص) است. پس آنجا را حفر کردند و قبری در آن یافتند و روی آن، این مشهد را بنا کردند و ضریحی بر آن ساختند.[۵۱] هروی از این مشهد با عنوان قبر «عبدالله انصاری» یاد کرده، اما به ارتباط آن با خواب و رؤیا اشاره نکرده است.[۵۲] امروزه این زیارتگاه در داخل مسجد وسیعی در محله انصاری در جنوب حلب قرار دارد، اما به سعد بن ایوب انصاری منسوب است؛ حال آنکه در منابع نامی از این شخصیت برده نشده است. در جنوب زیارتگاه، مقابر سه تن از امرای حلب در دوره مملوکی به چشم می‌خورد.
زیارتگاه انصاری در شهر حلب ۳-۵- سایر مزارات رؤیا در حلب ابن شدّاد به زیارتگاهی به نام «مشهد احمر» (= زیارتگاه سرخ) در بالای کوه «جوشَن» (در غرب حلب) اشاره کرده است که در آنجا حضرت فاطمه زهرا (س) در خواب رؤیت شده بود. او درباره این مشهد نوشته است: اهل حلب در زمان حاجات و نیازهای خود به آنجا رفته و برای رفع گرفتاری‌های خود دعا می‌کنند و دعایشان مستجاب می‌شود. یکی از صالحان در خواب، فاطمه دختر رسول خدا (ص) را در حال نماز خواندن در اتاقواقع درضلع جنوبی زیارتگاهرؤیت کرد؛ و این اتاق محلی است که مردم آن را زیارت می‌کنند. یکی از معاصران من، گنبد بزرگ و مرتفع و آب‌انباری در آن مشهد بنا کرد.[۵۳] همچنین این مورّخ به زیارتگاه دیگری به نام «مشهد الثلج» در «باب اربعین» (از دروازه‌های شهر حلب) اشاره کرده است که گفته شده عمر بن خطّاب را در خواب دیده‌اند که در آنجا نماز می‌خواند.[۵۴] ۴- زیارتگاه‌های بلاد جزیره در سرزمین جزیره (مناطق شمال عراق و شمال شرقی سوریه کنونی)، زیارتگاه‌هایی مبتنی بر خواب وجود داشته است که هروی، به تعدادی از آنها اشاره کرده است. این زیارتگاه‌ها عبارت‌اند از: مسجد پیامبر (ص) در شهر «نَصِیبِین»[۵۵]؛[۵۶] مسجد جبرئیل (ع) در شهر «آمِد»[۵۷]، که به نوشته هروی، «جبرئیل در حالی‌که با رسول خدا (ص) سخن می‌گفت، در آنجا رؤیت شد؛ و حکایتی دارد»[۵۸]، اما هروی حکایت آن را نقل نکرده است. همچنین مسجد ابوبکر و مسجد عمر بن خطّاب در شهر آمد، که این دو در آنجا در خواب دیده شدند[۵۹]، و محراب عمر بن خطّاب در شهر «مَیّافارِقِین»[۶۰]، که در آنجا در خواب دیده شد[۶۱]، از جمله این زیارتگاه‌ها هستند. نتیجه‌گیری بنا بر آنچه گذشت، می‌توان خواب و رؤیا را یکی از عوامل تأثیرگذار در پیدایش زیارتگاه‌ها ـ در کنار سایر عوامل پیدایش مزارات که در این نوشتار بررسی نشده است ـ در دو سرزمین شام و مصر دانست. بر اساس منابع تاریخی مورد استناد، این گونه مزارها در فاصله قرن‌های چهارم تا ششم هجری از انتشار قابل توجهی برخوردار بوده است. البته در منابع متأخر، گزارش‌های کمتری در این باره نقل شده است که شاید علّت آن، کاهش نقش این عامل در پیدایش مزارها در دوره‌های تاریخی بعدی است. با توجه به بررسی صورت گرفته می‌توان مزارهای مبتنی بر رؤیا را به سه گروه عمده تقسیم‌بندی کرد: ۱- مزارهایی که بر اساس رؤیت یکی از شخصیت‌های مقدس ـ غالباً در حال نماز خواندن ـ به وجود آمده است، نظیر تعدادی از زیارتگاه‌های رؤیت پیامبر (ص) و امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س). ۲- مزارها یا مساجدی که شخصیت مقدس، خود به صاحب رؤیا دستور ساختن آن را داده است، نظیر زاویه امام جعفر صادق (ع) در قاهره، کهف جبریل در کوه قاسیون دمشق و زیارتگاه باب‌الجنان حلب. ۳- زیارتگاه‌هایی که برای صاحب رؤیا، به عنوان محل قبر یکی از شخصیت‌های مقدس، از سوی هاتف غیبی و یا حتی خود صاحب قبر، تعیین شده است، نظیر زیارتگاه‌های رقیه دختر امام علی (ع) و روبیل بن یعقوب (ع) در قاهره، مشهد قَرَنبیا و مشهد انصاری در حلب، و زیارتگاه ملکه در دمشق. شایان توجه است که امروزه بیشتر مزارهایی که منشأ آنها دو عامل اول و دوم بوده، از بین رفته یا کاربری خود را به عنوان زیارتگاه از دست داده‌اند. اما بیشتر زیارتگاه‌هایی که منشأ آنها عامل سوم است، تا به امروز باقی مانده‌اند. نکته دیگر آنکه در برخی موارد، ظهور شخصیت مقدس در رؤیا با صدور کرامت یا معجزه‌ای از سوی او، مانند شفای صاحب رؤیا، و یا برجای ماندن علامت یا نشانه‌ای، مانند اثر کف دست وی، همراه بوده است. در شخصیت‌شناسی صاحبان مزارها (یعنی شخصیت‌های رؤیت شده در خواب) ملاحظه می‌شود که امام علی (ع) در رتبه نخست، پیامبر اسلام (ص) در رتبه دوم و حضرت فاطمه زهرا (س) در رتبه سوم قرار دارند. همچنین مزارهایی نیز از آنِ شخصیت‌هایی مانند ابوبکر و عمر و دیگر ائمه (ع) و امامزادگان و پیامبرانی چون حضرت موسی (ع) وجود داشته است (جدول پیوست). در پایان برای یادآوری تأکید می‌شود که نقش عامل خواب و رؤیا در پیدایش مزارها نباید به سایر زیارتگاه‌ها نیز تعمیم داده شود و ـ همان‌گونه که بیان شد ـ هدف این نوشتار تنها بررسی نقش عامل یاد شده بوده و بررسی سایر عوامل دخیل در پیدایش زیارتگاه‌ها از حوصله این مقال خارج است. نام شخصیت های رؤیت شده مصر شام حلب جزیره جمع امام علی(ع) ۴ ۴ ۳ ۱۱ پیامبر اسلام(ص) ۳ ۲ ۱ ۶ حضرت فاطمه(س) ۳ ۱ ۱ ۵ پیامبر(ص) و امام علی(ع) ۲ ۱ ۱ ۴ پیامبر(ص) و جبرئیل(ع) ۱ ۱ ۲ عمربن خطاب ۱ ۲ ۳ ابوبکر ۱ ۱ حضرت موسی(ع) ۲ ۲ روبیل بن یعقوب(ع) ۱ ۱ امام حسین(ع) ۱ ۱ امام جعفر صادق(ع) ۱ ۱ عبدالله انصاری ۱ ۱ دختران ائمه(ع) ۲ ۱ ۳ جمع ۱۷ ۱۰ ۹ ۵ ۴۱ [1] جان آر. هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص ۵۸۲٫ [۲] همان، ص ۳۶۶٫ [۳] فاطمة جودالله، سوریا نبع الحضارات، ص ۵۶۹٫ [۴] موفق‌الدین ابن عثمان، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، ص ۲۸۳٫ [۵] برای تفصیل بیشتر، ر.ک: همان، ص ۳۹۵-۳۹۶٫ [۶] فرج حسین فرج الحسینی، النقوش الکتابیة الفاطمیة علی العمائر فی مصر، ص ۳۲۹٫ متن کامل کتیبه مورد نظر بدین شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله ابو الامامین الزکیین ابی علی الحسن وأبو عبدالله الحسین صلوات الله علیهما وعلی اهل بیتهما صلاة باقیة دائمة الی یوم الدین. یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولو الامر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردوه الی الله والرسول ان کنتم تؤمنون بالله والیوم الآخر ذلک خیر وأحسن تأویلاً. رأی فی هذا الموضع المبارک النبی وأمیر المؤمنین علی وهم یصلّو.» در حاشیه کتیبه نیز آمده است: «رحم الله من ترحّم علی من بناه، وما تقدّموا لأنفسکم من خیرٍ تجدوه عند الله هو خیر وأعظم اجراً.» [۷] احمد بن علی المقریزی، الخطط المقریزیة، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، ج ۳، ص ۲۱۷٫ [۸] موفق‌الدین ابن عثمان، همان، ص ۲۰۴٫ [۹] در کتیبه‌های موجود در بنا، از زیارتگاه با عنوان مشهد رقیه دختر امام علی (ع) یاد شده است. ر.ک: محمد عبدالستار عثمان، موسوعة العمارة الفاطمیة، ج ۲، ص ۷۳٫ [۱۰] محمد بن محمد ابن الزیّات، الکواکب السیّارة فی ترتیب الزیارة، ص ۱۸۴٫ ابن زیّات درباره الحافظ لدین الله نوشته است که «او مشهدها و مسجدهای فراوانی را ساخت». (همان) [۱۱] همان، ص ۱۷۸٫ [۱۲] علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة، ج ۲، ص ۱۸۸ (به نقل از ابن ناسخ). [۱۳] محمد حسنین السابقی، مرقد العقیلة زینب، ص ۳۹ (به نقل از مصباح الدیاجی). [۱۴] عبدالوهاب بن احمد الشعرانی، المنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایة، ص ۴۷۷٫ [۱۵] محمد حسنین السابقی، همان، ص ۶۷٫ [۱۶] موفق‌الدین ابن عثمان، همان، ص ۶۰۲٫ [۱۷] فرج حسین فرج الحسینی، همان، ص ۲۳۸٫ متن کامل کتیبه بدین شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله. انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الآخر واقام الصلاة وآتا الزکاة ولم یخش الا الله. امر بإنشاء هذا المسجد المبارک مولانا الصادق جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم اجمعین فی المنام لعبده الامیر زعیم الدولة جوامرد الافضلی فی سنة خمس، وکان انشاؤه فی سنة ست وتسعین واربعمائة.» [۱۸] ابن الزیّات، همان، ص ۳۷٫ [۱۹] شهر قُوص امروزه در ساحل شرقی رود نیل در استان «قِنا» در حدود ۶۴۵ کیلومتری جنوب قاهره واقع است. [۲۰] علی بن ابی‌بکر الهروی، الإشارات إلی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، ص ۴۴٫ [۲۱] شهر مَحَلّه که امروزه به نام «المحلّة الکبری» شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین شهر استان «غربیه» مصر و منطقه دلتای رود نیل است و در فاصله حدود ۱۱۰ کیلومتری قاهره و ۱۲۰ کیلومتری اسکندریه واقع است. [۲۲] شهر دمیاط مرکز استان دمیاط مصر و در ساحل شرقی شاخه دمیاطِ رود نیل، در فاصله ۱۵ کیلومتری مصبّ آن، واقع است. [۲۳] تَنّیس امروزه جزیره‌ای است که در میان دریاچه «منزله» در استان «دهقلیه» مصر در منطقه دلتای رود نیل واقع است. [۲۴] الهروی، همان، ص ۴۶٫ [۲۵] تونة امروزه جزیره‌ای در میان دریاچه منزله است. [۲۶] الهروی، همان، ص ۴۷٫ [۲۷] همان. [۲۸] محمد عبدالستار عثمان، همان، ج ۲، ص ۳۲۹-۳۳۰٫ [۲۹] ابن عساکر الدمشقی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: عمر بن غرامة العمروی، ج ۲، ص ۳۳۷٫ [۳۰] همان، ج ۲، ص ۳۳۸٫ [۳۱] همان، ج ۲، ص ۳۳۹-۳۴۰٫ [۳۲] محمد بن احمد، ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ص ۲۴۱٫ [۳۳] محمد بن علی، ابن طولون الصالحی الدمشقی، قرة العیون فی اخبار باب جیرون، تحقیق: صلاح‌الدین المنجد، ص ۱۲-۲۳٫ [۳۴] ابن جبیر، همان، ص ۲۵۴٫ [۳۵] ر.ک: ابن عساکر الدمشقی، همان، ج ۲، ص ۳۲۱٫ [۳۶] ابن جبیر، همان، ص ۲۵۴٫ [۳۷] ابن طولون الصالحی الدمشقی، تحفة الحبیب باخبار الکثیب، نسخه خطی به شماره Or. 2512 در لیدن (به خط مؤلف)، برگ ۴ ر. [۳۸] الهروی، همان، ص ۲۲٫ در زمان بازدید هروی، شهر عکا و بیشتر شهرهای فلسطین در اشغال صلیبیان بوده است. [۳۹] عبدالغنی النابلسی، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، ج ۱، ص ۱۰۲٫ [۴۰] الهروی، همان، ص ۸٫ [۴۱] محمد بن علی، ابن شدّاد الحلبی، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، تحقیق: دومینیک سوردیل، ج ۱، ق ۱، ص ۴۶-۴۷٫ ابن عدیم حلبی درباره این زیارتگاه تنها به این قول اکتفا کرده است که: «گویند پیامبر (ص) در حال نماز خواندن در آنجا رؤیت شد، پس قسیم‌الدوله آق‌سنقر آنجا را بنا کرد و اوقافی بر آن وقف کرد.» ر.ک: عمر بن احمد، ابن العدیم الحلبی، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، ج ۱، ص ۴۶۴٫ [۴۲] محمد اسعد طلس، الآثار الاسلامیة والتاریخیة فی حلب، ص ۲۴۱٫ [۴۳] ابن شداد الحلبی، همان، ج ۱، ق ۱، صص ۴۷-۴۸٫ [۴۴] الهروی، همان، ص ۴٫ [۴۵] ابن شداد الحلبی، همان، ج ۱، ق ۱، ص ۵۳٫ [۴۶] همان، ج ۱، ق ۱، ص ۴۲٫ [۴۷] محمد ابوالوفاء الرفاعی، «اولیاء حلب»، تحقیق: توتل الیسوعی، ص ۴۰۲٫ [۴۸] کامل الغزی، نهر الذهب فی تاریخ حلب، تصحیح: شوقی شعث و محمود فاخوری، ج ۲، صص ۸۸-۸۹٫ [۴۹] احمد بن ابراهیم، سبط ابن العجمی، کنوز الذهب فی تاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فالح البکّور، ج ۱، ص ۲۱۰٫ [۵۰] ابیات وی در وصف این مکان بدین شرح است: وبقعةٌ فی جامع الاطروش مشرقةٌ بنورها المرشوش من قبلةٍ فی جهةٍ للشرق سناؤها یُضیء مثل البرق رُئی فیها سیّد الوجود محمد صاحب فیض الجود وحوله الدرابزون معقود تکرمةً لذی المقام المحمود ر.ک: محمد ابوالوفاء الرفاعی، همان، ص ۴۰۹٫ [۵۱] ابن العدیم الحلبی، همان، ج ۱، ص ۴۶۵٫ [۵۲] الهروی، همان، ص ۴٫ [۵۳] ابن شداد الحلبی، همان، ج ۱، ق ۱، ص ۵۲-۵۳٫ [۵۴] همان، ج ۱، ق ۱، ص ۴۸٫ [۵۵] شهر نصیبین امروزه در جنوب شرقی ترکیه، در مجاورت مرز سوریه واقع است و در مقابل آن در خاک سوریه شهر قامِشلی قرار دارد. [۵۶] الهروی، همان، ص ۶۶٫ [۵۷] آمِد نام قدیمی شهر «دیاربکر» کنونی در نیمه شرقی ترکیه است. [۵۸] الهروی، همان، ص ۶۶٫ [۵۹] همان، ص ۶۵٫ [۶۰] مَیّافارقین نام قدیمی شهر «سیلوان» کنونی، واقع در استان دیاربکر ترکیه است. [۶۱] الهروی، همان، ص ۶۶٫ فهرست منابع ۱- ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار صادر، (لا. ت)
۲- ابن الزیّات، محمد بن محمد، الکواکب السیّارة فی ترتیب الزیارة، الطبعة الأولی، القاهرة، المکتبة الازهریة للتراث، ۲۰۰۵
۳- ابن شدّاد الحلبی، محمد بن علی، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، تحقیق: دومینیک سوردیل، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳
۴- ابن طولون الصالحی الدمشقی، محمد بن علی، تحفة الحبیب بأخبار الکثیب، نسخه خطی به شماره Or. 2512 در لیدن
۵- ــــــــــ، قرة العیون فی اخبار باب جیرون، تحقیق: صلاح‌الدین المنجد، دمشق، المجمع العلمی العربی، ۱۹۶۴
۶- ابن عثمان، موفق‌الدین، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، الطبعة الأولی، القاهرة، الدار المصریة اللبنانیة، ۱۴۱۵ / ۱۹۹۵
۷- ابن العدیم الحلبی، عمر بن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، (لا. ت)
۸- ابن عساکر الدمشقی، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: عمر بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ / ۱۹۹۵
۹- جودالله، فاطمه، سوریة نبع الحضارات، الطبعة الأولی، دمشق، دار الحصاد، ۱۹۹۹
۱۰- الحسینی، فرج حسین فرج، النقوش الکتابیة الفاطمیة علی العمائر فی مصر، الإسکندریة، مکتبة الإسکندریة، ۲۰۰۷
۱۱- الرفاعی، محمد ابوالوفاء، «اولیاء حلب»، تحقیق: توتل الیسوعی، المشرق، سنة ۳۸، تشرین الأول ـ کانون الأول ۱۹۴۰، صص ۳۲۰-۴۲۲
۱۲- السابقی، محمد حسنین، مرقد العقیلة زینب، الطبعة الأولی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۹ / ۱۹۷۹
۱۳- سبط ابن العجمی، احمد بن ابراهیم، کنوز الذهب فی تاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فالح البکّور، الطبعة الأولی، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۱۸ / ۱۹۹۷
۱۴- الشعرانی، عبدالوهاب بن احمد، المنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایة، دمشق، دار التقوی، ۱۴۲۵ / ۲۰۰۴
۱۵- طلس، محمد اسعد، الآثار الاسلامیة والتاریخیة فی حلب، دمشق، مطبعة الترقی، ۱۹۵۶
۱۶- عثمان، محمد عبدالستار، موسوعة العمارة الفاطمیة ـ الکتاب الثانی: عمارة المشاهد والقباب فی العصر الفاطمی، الطبعة الأولی، القاهرة، دار القاهرة، ۲۰۰۶
۱۷- الغزی، کامل، نهر الذهب فی تاریخ حلب، تصحیح و تعلیق: شوقی شعث و محمود فاخوری، الطبعة الثانیة، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۱۲ / ۱۹۹۱
۱۸- مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، الطبعة الثانیة، (لا م.)، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۸۰
۱۹- المقریزی، احمد بن علی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار (= الخطط المقریزیة)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة، مکتبة مدبولی، ۱۹۹۸
۲۰- النابلسی، عبدالغنی، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، الطبعة الأولی، دمشق، دار المعرفة، ۱۹۸۹
۲۱- الهروی، علی بن ابی‌بکر، الإشارات إلی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳
۲۲- هینلز، جان آر.، فرهنگ ادیان جهان، سرویراستار: ع. پاشایی، چاپ ۱، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۵ منتشر شده در: فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، شماره ۳۲، بهار و تابستان ۱۳۹۱، صص ۵-۲۰
پنج شنبه 25 دی 1393 ساعت 15:39
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: جام جم آنلاین]
[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 11]
-
گوناگون
پربازدیدترینها