تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1835761847
تحلیل و نقد مطالعات قرآنی مستشرقان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تحلیل و نقد مطالعات قرآنی مستشرقان
قرآن کریم همواره موضوع اصلی مستشرقان در مطالعات اسلامی بوده است و از همان بامداد اسلام، ابتدا مسیحیان و یهودیان و بعدها مستشرقان دربارة قرآن به مطالعه پرداخته‌اند.
چکیده مطالعة اسلام همواره در کانون توجه شرقشناسان، خاصه شرقشناسان مسیحی و یهودی، بوده است و در میان موضوعات اسلامی، قرآن مهم‌ترین حیطة این توجه بوده است. این مقاله در پی یافتن پاسخ این مسئله است که اصلی‌ترین رویکرد مستشرقان در مطالعات قرآنی چه بوده است؟ برای یافتن پاسخ ابتدا به ریشه‌یابی وجود رویکردهای غیرعلمی در آثار قرآن‌پژوهان غربی پرداخته و علل پدید آمدن این رویکردها در آثار آنان تبیین میشود. از همان ابتدا رویکرد اصلی مطالعات قرآن‌شناختی مستشرقان رد و تخطئه قرآن بوده است. با وجود بارقه‌هایی از تحول مثبت در رویکرد غربیان به قرآن در نیم قرن اخیر، رویکرد انکارگرایانه همچنان باقی است؛ با این تفاوت که آثار جدید در قالب‌های پوشیده‌تر و ظریف‌‌تری ارائه میشود. 1. مقدمه مطالعات قرآنی از محورهای اساسی تحقیقات مستشرقان بوده است. این نوشتار درپی بررسی رویکرد مسشرقان در مطالعات قرآنی و تحلیل و نقد آن است. این امر با معرفی و بررسی آثار مهم مستشرقان در طول تاریخ اسلام به انجام می‌رسد. برای تسلط بر یک کشور، شناخت آن ضروری است و برای شناخت ویژگیهای جامعه در درجة اول باید دین و اعتقادات آن را شناخت؛ این امر به‌ویژه دربارة اسلام بسیار صادق است؛ چراکه مسلمانان زندگی خود را بر اسلام بنیان می‌نهند و برای آنان این دین از نظر دنیوی و معنوی ارزشمند است.1 مستشرقان امروزه نیز معترف‌اند که اسلام نقش اصلی را در زندگی مسلمانان ایفا می‌کند.2 بنابراین، مطالعات قرآنی جایگاه بسیار مهمی در مطالعات اسلام‌شناسی مستشرقان داشته است. 2. سیر تاریخی مطالعات قرآنی مستشرقان مستشرقان اسلام‌پژوه در قرون مختلف با قرآن تعاملات مختلفی داشته‌اند. با بررسی آثار آنان در مطالعات قرآنی میتوان پنج دورة زمانی برای این آثار مشخص ساخت که در ادامه با لحاظ توالی زمانی بررسی میشود. 2ـ 1. مواجهة آغازین با قرآن از ظهور اسلام تا قرون وسطای میانه(قرن هفتم تا سیزدهم) جریان معارضه با قرآن را به نزاع اهل کتاب با قرآن و مسلمانان میتوان ارجاع داد؛ چراکه اکثر قریب به اتفاق معارضان قرآن تا به امروز از میان یهودیان و مسیحیان بوده‌اند و پشتیبان اصلی آنان نیز کلیسا بوده است.3 بارها در قرآن به تقابلِ مسیحیان و اهل کتاب با مسلمانان و قرآن، اشاره شده است.4 در اوایل آشنایی مسحیان با اسلام چهار تصور اصلی دربارة آن رایج بود: دین اسلام دروغین و تحریفی از واقعیت است، دین شمشیر و خشونت است، دین بی‌بند و باری و لذت‌پرستی است، و [حضرت] محمد[ص] یک ضدمسیح است.5 شروع فعالیت‌های رسمی کشیشان مسیحی که بعدها نام شرق‌شناس یافتند، از قرن هشتم میلادی است. در این قرن، کشیشی مسیحی به نام یوحنای دمشقی(د. ق 754) کوشید قرآن را نقد و تخطئه کند6 و کتابی دربارة ارتداد7 را نگاشت.8 وی بر اساس نظریات مسیحیت سنتی، مجادلاتی را دربارة ـ به اصطلاح خودش «مسلمانان ملحد» ـ ارائه کرد.9 در قرن نهم «ابونوح الانباری» ردیه‌ای بر قرآن به نام تفنید القرآن نگاشت و کندی کتاب رسالة عبدالمسیح الکندی الی عبدالله الهاشمی را نوشت.10 میور آن را تصحیح و با نام جدید دفاعیات کندی چاپ کرد. کندی تلاش می‌کند هرگونه جنبة وحیانی را از قرآن نفی و نبوت پیامبر اکرم(ص) را به‌کلی انکار کند.11 وی بر آن است که قرآن، غیر اصیل و تحت تأثیر مسیحیان و یهودیان نوشته شده است.12 کتاب کندی قرن‌ها اثری مرجع برای قرآن‌پژوهان غربی به‌شمار می‌آمد.13 در همین قرن، اولگیوس(د.859) در قرطبة اسپانیا کتاب دفاعیه شهدا14 را نگاشت و نسبت‌های ناروایی به پیامبر اکرم(ص) داد و همان رویکرد کندی را در پیش گرفت.15 فرد بعدی نیکتاس(د. ب 886) است که بر اساس ترجمة لاتینی قرآن، ردیه‌ای بر آن نوشت. او قرآن را غیرمعقول، آشفته، دارای بخش‌های ضعیف، جعلی، متناقض و دور از وحی و دیانت معرفی کرد.16 به همین منوال هدف اصلی مستشرقان تا قرن دوازدهم این بود که به مسلمانان القا کنند دین اسلام باطل است، تا به مسیحیت گرایش پیدا بکنند.17 یکی از افرادی که نقش مهمی در معرفی وارونة اسلام به اروپا داشت فردی یهودی به نام آلفونس بود. وی یکی از مناظرات خود را به مناظره با اسلام اختصاص داد.18 در قرن دوازدهم پیتر ونرابیل(1092ـ1156) در سفری به اسپانیا به این فکر افتاد که مسلمانان را به روشی مسالمت‌آمیز از دینشان بازگرداند و برای این کار نیاز داشت اصلی‌ترین منبع مسلمانان(قرآن) را بشناسد.19 وی که رئیس کلیسای کلونی بود، از دو نفر به نام‌های روبرت از انگلستان و هرمان از روم، در سال 1142/1143میلادی درخواست کرد نخستین بار کل قرآن را به زبان لاتینی ترجمه کنند20 و برای آنان یک مشاور مسلمان به نام محمد نیز قرار داد.21 نکته درخور توجه این است که دفاعیات کندی که پیش‌تر به آن اشاره شد، به قدری در دنیای مسیحیت در رد قرآن اهمیت داشت که پیتر ترجمة آن را با نام «نامة یک مسلمان و جوابیه یک مسیحی»22 در کنار ترجمة قرآنش قرار داد.23 این کتاب با وجود اشتباهات و بی‌دقتی‌های فراوان، تکثیر شد.24 از نظر سیل این کتاب حتی ارزش ندارد که به آن ترجمه گفته شود.25 برخی نیز آن را بدترین ترجمة لاتینی قرآن دانسته‌اند.26 این ترجمه مفاهیمی از زبان لاتین را وارد ترجمة قرآن کرد و علاوه بر آن، مفاهیم دینی موجود در قرآن را با رویکرد یک مسیحی نگاشت.27 بر اساس همین ترجمه، پیتر ونرابیل کتاب خلاصه‌ای از آموزه‌های اسلام28 را نگاشت و در کنار آن ردیه‌ای29 بر آموزه‌هایی که خود تعریف کرده بود نگاشت. این دو اثر به همراه ترجمة مذکور در مجموعه‌ای به نام کلونائیک منتشر شد. مجموعة کلونائیک نخستین اثر درخور توجه و جدی در عرصة معرفی قرآن و دین اسلام در اروپا بود. هرچند که برخی همچون وات آن را قابل توجه و علمی می‌دانند.30 و تا قرن هجدهم رایج‌ترین ترجمه برای اروپایی‌ها در مطالعة قرآن بود31، باید به این نکته توجه کرد که سراسر آمیخته از فرضیات و تصورات و بدفهمی‌ها نسبت به دین اسلام و قرآن است. مجموعة کلونائیک تا قرن‌ها بعد در اروپا مرجع اصلی کسانی همچون کوزانوس(1041ـ1064)، کارثوسیانوس(1402ـ1471)، تورکومادا(1388ـ1468) قرار گرفت که در صدد رد و ابطال اسلام بودند.32 نکتة درخور توجه این است که در همین دوران فرد دیگری به نام مارک(1193ـ 1216) نیز قرآن را در سال 1210 ترجمه کرد. ترجمة او از قرآن بسیار دقیق‌تر و نزدیک‌تر به متن اصلی بود،33 ولی به اثر او توجهی نشد و اثر تحریف شدة روبرت رواج یافت. اثر کندی بار دیگر در قرن سیزدهم در بخش مهمی از اثر وینسنت در نوشتة دایرة‌المعارفگونة او به نام آینه‌های تاریخی34 (1247ـ1259) جلوه‌گر شد و به واسطة همین کتاب به مجموعة بیلیباندر راه یافت. ردیه‌نویسی با سبک کندی را در همین قرن در آثار افراد دیگری همچون بحیرا، صافی ابوالفضائل بن العسال و حنا مقار میتوان دید.35 آثاری از این دست، اسلام را همچنان در جایگاه دشمن بزرگ و اصلی از دیدگاه مسیحیان حفظ کرد.36 روند مطالعة قرآن از طریق ترجمه‌ها را در اوایل قرن سیزدهم نیز اندیشورانی چون کانسلر، هالس و روچله پی‌گرفتند.37 آنان قرآن را به زبان لاتین مطالعه می‌کردند.38 در این قرن مراکزی برای مطالعات اسلامی و زبان عربی تأسیس شد.39 این مراکز به تبع جنگ‌های صلیبی و با هدف بازگرداندن مسلمانان از اسلام شکل گرفت. به تحریک ریموند(د.1275) مراکزی در شمال آفریقا و اسپانیا برای آموزش زبان عربی شکل گرفت. نخستین محصول این مراکز فردی بود به نام ریموند مارتین(د.1248) با دو اثر خنجر ایمان علیه مسلمانان و یهودیان40 و شرح معانی رسولان.41 2ـ2. توسعة مطالعات قرآنی در قرون وسطای متأخر (قرن چهاردهم تا شانزدهم) با وجود فعالیت‌های تخریبی فراوان، اسلام توانسته بود وضعیت را دگرگون کند و با قدرت نظامی در اروپای شرقی ظاهر شود.42 به همین دلیل با تصمیم شورای کلیسای وین در سال 1312میلادی کرسی‌های زبان عربی، یونانی، عبرانی، و سریانی در پاریس، آکسفورد، بلونیا ایتالیا، آوینیون فرانسه و سالامانکای اسپانیا تأسیس شد.43 در این دوره نیز مسیحیان همانند گذشته با هدف دفاع از مسیحیت قرآن را بررسی می‌کردند. نمونة آن، کتاب علیه قانون مسلمانان44 ریکالدو(1243ـ1321م) است. وی بخشی از عمر خود را(1288ـ1300) در مشرق‌زمین به تبلیغ مسیحیت گذراند و در این فرصت به مناظره با علمای مسلمان مشغول بود. وی در این کتاب به‌زعم خود به بیان تناقضات موجود در قرآن پرداخت. این کتاب بارها به چاپ رسید.45 اثر او درواقع تکمیل‌شدة مجموعه کلونائیک است که به مرور زمان نکاتی بر آن افزوده شده بود و ریکالدو آن را در سال 1321 تکمیل و ارائه کرد.46 کتاب ریکالدو را میتوان خلاصة سازمان‌یافته و سنتی تمام مخالفت‌های مسیحیان در برابر قرآن دانست. چکیدة نظریات مطرح شده در این کتاب را در چند بند می‌آوریم: قرآن چیزی جز یک بدعت در مسیحیت نیست که توسط آباء کلیسا محکوم شده است، قرآن به عهدین ارجاع می‌دهد در صورتی که در عهدین چنین پیش‌بینی وجود ندارد، سبک قرآن با هیچ متن الهی سنخیت ندارد، برخی مفاهیم اخلاقی آن با باورهای فلسفی در تضاد است، قرآن در درون خود دچار تناقض است و آشفتگی متنی دارد، قرآن برخلاف عقل دعوت می‌کند، قرآن خشونت را تبلیغ می‌کند و به بی‌عدالتی حکم می‌کند، و تاریخ قرآن غیرقابل اعتماد بودن آن را ثابت می‌کند. بعدها بر اساس اثر ریکالدو آثار فراوانی برضد مسلمانان تألیف شد.47 فتح قسطنطنیه به‌دست مسلمانان در سال 1453 میلادی و سقوط امپراتوری بیزانس، شوک بزرگی به غربیان وارد کرد و باز آنان را به تحقیقات جدی در این زمینه واداشت.48 از سوی دیگر، این جنگ‌ها سبب اسارت و به‌تبع آن سکونت برخی از مسیحیان در سرزمین‌های اسلامی شد49 که نگارش آثاری را درپی داشت، ازجمله زندگی و لباس ترک‌ها که در آن به اشتباه بودن تصور مسیحیان از مسلمانان اعتراف شده است.50 با این حال، رویکرد ردیه‌نویسی در این قرن نیز دیده میشود. ریکل(د.1471) کتاب علیه قرآن و ادعای مسلمانان51 را نوشت که بر مجموعة کلونائیک بنا شده بود و ردیه‌ای بر تک‌تک سوره‌های قرآن بود.52 نمونة دیگر در همین قرن یوحنا از سگوویای اسپانیای اسلامی است که مجالس بحث بسیاری با فقهای مسلمان برپا می‌کرد. وی در سال 1454 میلادی قرآن را ترجمه کرد و در این ترجمه کوشید از اشتباهاتی که در زبان لاتینی در ترجمة قرآن ـ خصوصاً در ترجمه روبرت و هرمان از قرآن،53 وجود داشت ـ بپرهیزد.54 او نخستین کسی بود که تشخیص داد باید یک قرآن چندزبانه سامان دهد؛ از این رو کمک یک مسلمان، متن عربی قرآن را در کنار ترجمة اسپانیایی قرار داد و بعدها ترجمة لاتینی را به آن افزود.55 تا اواخر قرون وسطی بیشترین اطلاعات غربی‌ها از اسلام و قرآن بر اساس ترجمه‌های صورت گرفته بود.56 البته اندک افرادی به طور مستقیم به آثار تفسیری مسلمانان مراجعه می‌کردند ولی همواره نسبت به قرآن و اسلام حالت خصومت‌آمیز خود را حفظ می‌کردند.57 هدف اصلی آنها از مطالعة این منابع درواقع تخریب شخصیت پیامبر اکرم(ص) بود و برای این کار در درجة اول می‌خواستند قرآن را ـ به زعم خود ـ با یافتن تناقضاتی از اعتبار ساقط سازند و در درجة دوم وانمود کنند که پیامبر اکرم استاد مسیحی داشته و کسانی مطالبی را به او آموخته بودند.58 2ـ 3. ترویج گستردة آثار پیشنیان در دوران رنسانس(قرن شانزدهم تا هجدهم) از ابتدای قرن شانزدهم دانشکده‌های تخصصی شرق‌شناسی در لایدن، رم و آکسفورد تأسیس شد و این امر در سایر دانشگا‌ه‌های اروپا نیز رواج یافت.59 در این قرن مارتین لوتر(1483ـ1546) اثر ریکالدو را به زبان آلمانی ترجمه کرد و حتی کشیشان را به تدریس آن فرا خواند تا مسیحیان گمراه نشوند؛60 چراکه معتقد بود هیچ اقدامی برای مسلمانان مضرتر از ترجمة قرآن و انتشار آن نیست.61 دلیل آن هم این بود که قرآنی که او ترجمه کرد قرآن واقعی نبود و بافته‌های مسیحیان از پیش‌فرض‌هایشان بود. لوتر علاوه بر این ردیه‌ای نیز بر قرآن نوشت. او معتقد بود نمی‌توان مسلمانان را مسیحی کرد؛ چراکه آنان سخت به قرآن معتقدند و همواره به آن مراجعه می‌کنند.62 از نظر او داشتن علم قرآن ضروری است البته نه برای مقابله با اسلام و قرآن، بلکه برای جلوگیری از ترک آیین مسیحیت توسط مسیحیان. لوتر به‌خوبی می‌دانست که اگر مسیحیان با آموزه‌های اسلام آشنا شوند ممکن است به آن گرایش پیدا کنند؛ چراکه تأکید اسلام بر وحدانیت خداوند در فضایی که مبحث تثلیث موضوع مناقشه شده بود و عده‌ای در اروپا همانند مجارستان کنونی تثلیث را مورد تردید و رد قرار دادند و گروه‌هایی همچون جنبش یونیتاریان در این زمینه بحث‌های جدی راه انداخته بودند، خطرساز بود.63 نخستین نسخة چاپی قرآن در سال 1543 با عنوان «بیلیباندر» به چاپ رسید.64 این نسخه از قرآن درواقع نسخة تکمیل شدة ترجمه پیتر در قرن دوازدهم بود.65 نسخة بیلیباندر صرفاً یک ترجمه نبود، بلکه از بخش‌های: 1. مجموعة کلونائیک، 2. مجموعه‌ای از ردیه‌ها و 3. تاریخ مسلمانان، خصوصاً ترک‌ها تشکیل شده بود. این مجموعه شهرت بسیار یافت به‌گونه‌ای که هفت سال بعد(1550) تجدید چاپ شد.66 بعد از انتشار وسیع قرآن، تا قرن هجدهم ترجمه‌های متعددی از قرآن به زبانهای انگلیسی، اسپانیولی، آلمانی، هلندی، فرانسه و سایر زبانهای اروپایی صورت گرفت.67 در قرن هفدهم نخستین بار الکساندر راس(1590ـ1654) قرآن را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. وی کتابی نیز در زمینة دین‌پژوهی تطبیقی نوشت و ترجمة قرآنش نیز بر اساس ترجمة فرانسوی بود نه اصل متن عربی.68 به گفتة خودش 36 سال به مطالعة الهیات پرداخت و تخصص اصلی او فلسفه، تاریخ و کلام بود. او یگانه راه مقابله با دشمن اصلی مسیحت (اسلام) را ترجمة قرآن دانست. ترجمة راس نخستین ترجمه به انگلیسی بود و ناقص، نادرست و ناکافی بود.69در اواخر همین قرن ترجمة ماراکی(د.1700) کشیش ایتالیایی در سال 1698 از قرآن فراگیر شد. این اثر تدوین و طبع قرآن بر اساس چند نسخة خطی، همراه با ترجمة لاتینی بود.70 در این ترجمه که کامل‌ترین ترجمة قرآن به زبان لاتینی تا آن زمان بود، دیدگاه‌های تفسیری مفسران مختلف انتخاب و به هم آمیخته شده بود و به نحوی به نگارش در آمده بود که بدترین شکل ممکن از اسلام را در اروپا به نمایش می‌گذاشت.71 علاوه بر آن در حواشی این ترجمه ردیه‌‌هایی بر قرآن نوشته شده بود. نسخه دیگری از این ترجمه را در سال 1721 میلادی رینکیوس تهیه کرد که در آن، حاشیه‌های رینکیوس و متن قرآن حذف شد. این نسخه برای مدتی مبنای فهم‌های بعدی از قرآن در اروپا قرار گرفت.72 در این قرن در کنار ترجمه‌های تحریف شده، ردیه‌نویسی بر اسلام و شخصیت پیامبر اکرم(ص) هم جریان داشت. نمونة بارز این کار را میتوان در اثر ویلیام بدول مشاهده کرد. در این قبیل آثار، قرآن بسیار به دیدة تحقیر نگریسته و شخصیت پیامبر نیز به بهانه‌های مختلف تخریب می‌شد.73 اثر دیگر از یوحنا الحوشبی مارونی(د. 1632) به نام مناقضات القرآن به زبان عربی است.74 2ـ 4. تخصصی و روشمند شدن مطالعات قرآنی در دوران مدرنیته از قرن هجدهم به بعد غالب کارها به صورت دانشگاهی و علمی ارائه می‌شد.75 در این قرن جرج سیل(1697ـ1736) قرآن را به انگلیسی ترجمه کرد که به سال 1734 میلادی در لندن منتشر شد.76 ترجمة سیل مبتنی بر آثار مفسران مسلمان، به‌ویژه بیضاوی بود(بل، 261). انگیزة او از مطالعه و تحقیق در قرآن شناخت عامل رشد سریع و اقبال فراوان به اسلام در جهان بود. او با استفاده از ترجمة ماراکی تلاش کرد تمام ـ به قول خودش ـ «حقه‌بازی‌های» موجود در قرآن را نشان دهد، تا آن را از جایگاه باشکوهش سرنگون سازد.77 او در مقدمة کتابش آشکارا می‌گوید هدفش پوچ و بی‌معنی نشان دادن قرآن است؛78 هرچند که تأثیر کارش عکس خواسته‌اش شد. او مدعی بود قرآن برساختة پیامبر است و او با نبوغ شخصی این کار را کرده است.79 این ترجمه تاکنون هفتادبار در بریتانیا، 53 بار در ایالات متحده و یک بار در هند تجدید چاپ شده است. همچنین این کتاب و مقدمه آن به زبانهای متعدد اروپایی از قبیل آلمانی(1746)، فرانسوی(1751)، روسی(1792)، سوئدی(1814)، بلغاری(1902) و حتی عربی(1891) ترجمه شد.80 از میان عرب‌زبانان غیرمسلمان در اوایل قرن هجدهم پترس بن دومیت مخلوف(د.1707) مفتاح البیع و در اواخر قرن مکریتچ الکاسیح که یک متکلم کاتولیک ارمنی‌تبار بود، الناسخ و المنسوخ فی القرآن و صدق الانجیل و کذب القرآن را در رد بر قرآن نگاشتند. افرادی هم بودند که برای استفادة بهتر از منابع به فراگیری زبان عربی مبادرت می‌کردند و در عین حال بر قرآن ردیه می‌نوشتند؛ افرادی همچون سیلسیا(د.1670) با اثر نقطة مقابل ایمان،81 آمی‌یو(د. 1653) که بعد از هجده سال زندگی در سوریه ردیه‌ای بر قرآن نوشت، و فرانسیسکوس(د.1700) که کتاب ایقان الطریق الهادی الی ملکوت السماوات را به درخواست پاپ اینوسنت چهارم نگاشت.82 عقل‌گرایی، اثبات‌گرایی و تاریخ‌گرایی از مشخصه‌های اصلی قرن نوزدهم است. در این قرن برای تحقیق در هر موضوعی باید ریشه‌ها و اصل آن شناسایی می‌شد و سیر تحول تاریخی آن تا رسیدن به وضعیت رشدیافتة فعلی در کانون بررسی قرار می‌گرفت. دین نیز به همین شیوه بررسی شد. این رویه به اندازه‌ای افراطی به کار رفت که بعدها به آن «وسواس در ریشه» گفته شد. همین رویکرد در تحقیقات اسلامی نیز سرایت یافت.83 آثاری که از قرن نوزدهم معرفی میشود، به‌خوبی نمایانگر این جریان است. با توجه به این رویکرد در قرن نوزدهم تا حدودی قرآن با تورات و انجیل از نظر ظاهری ارزشگذاری نمی‌شد. قرآن به‌عنوان کتاب شریعت یا مجموعه‌ای از سروده‌ها همانند مزامیر، یا کتاب مکاشفات انبیا و... نبود، بلکه ترکیبی از تمام آنها دیده می‌شد. یوهان مولر آلمانی(1796ـ1838) نخستین کسی که به این امر اعتراف کرد. او قرآن را کتاب مستقلی دانست که دارای ویژگیهای خاصی است و احساسات و شعور انسان را تحریک می‌کند. شاید یکی از دلایل این تغییر رویکرد به اسلام و قرآن، آزاد شدن این مطالعات از سیطرة کلیسا باشد.84 در این قرن دیگر کلیت قرآن در کانون بررسی قرار نمی‌گرفت، بلکه موضوعات خاصی دربارة قرآن مطرح می‌شد. در تاریخ قرآن، پوتیه فرانسوی(1800ـ1883) کتابی با موضوع اثرپذیری قرآن از سایر ادیان و شرایط زمان نزول و عقاید موافق و مخالف در آن، نگاشت. گوستاو ویل(1808ـ1889) کتاب مقدمة تاریخی ـانتقادی بر قرآن85 را نگاشت. به علت یهودی بودن ویل، کتابش حاوی فرهنگ یهودی بود. وی نخستین‌بار سوره‌های قرآن را به سه بخش تقسیم کرد که بعدها نولدکه این تقسیمات را به کار برد.86 وی درواقع می‌خواست میان تحول آیات قرآنی و زندگی پیامبر ارتباط برقرار کند.87 در کنار این تحقیقات برخی می‌کوشیدند مصحف را به ترتیب نزول بازسازی کنند. نولدکه در تاریخ قرآن،88 گوستاو ویل در محمدِ پیامبر89 و میور در زندگی محمد90 تلاش‌هایی در این زمینه انجام دادند. رودول با مشاورة این سه تن، نسخه‌ا‌ی از قرآن را با نام قرآن: ترجمه از زبان عربی و با چینش بر اساس سوره‌ها به ترتیب زمانی، همراه با نکات و نمایه91 تدوین و ترجمه کرد که در 1861 به چاپ رسید و تا سال 1977، هجده‌بار با ویرایش‌ها و مقدمه‌های افراد مختلف تجدید چاپ شد.92 در شیوة مذکور برای یافتن سیر و ترتیب آیات و سور قرآن بر اساس نزول، به سیره و اسباب‌النزول مراجعه می‌شد و بر اساس آن آیات قرآن به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شد، ولی بعدها به دلیل اینکه اعتبار روایات توسط بل و ونزبرو به‌کلی زیر سؤال رفت، دیگر از این شیوه برای یافتن ترتیب تاریخی نزول استفاده نشد.93 در این دوران نهادهایی نظیر «انجمن آسیایی»(1784) و «انجمن آسیایی سلطنتی»(1823) در بریتانیا، «مؤسسة مصر ناپلئون» و «انجمن آسیایی»(1821) در فرانسه و «انجمن آسیایی»(1845) در آلمان شکل گرفت که نتیجة آنها شناخت وسیع‌تری از جوامع شرقی، گسترش مطالعات زبان‌شناسی تاریخی و تبحر در زبانهای شرقی بود.94 در این قرن آبراهام گایگر کتاب آنچه مسلمانان از یهودیت اخذ کردند95 را نگاشت. هدف او اثبات این مطلب بود که اسلام همان تحول ایجاد شده در طی زمان در یهودیت و مسیحیت است و قرآن درواقع کاری بشری است.96 اثر گایگر در تحقیقات بعدی مورد تردید قرار گرفت و خود او هم هیچ وقت ادعا نکرد بررسی‌هاش صددرصد درست است، بلکه صرفاً گفت احتمالاً چنین می‌تواند باشد.97 در سال 1842 گوستاو فلوگل کشف الآیات قرآن98 را نگاشت. این اثر تأثیر زیادی در تحقیقات بعدی قرآنی برجای گذاشت.99 به دنبال آن نولدکه تاریخ قرآن100 را نوشت.101 این اثر درواقع درپی مشخص ساختن فضای تاریخی نزول و شکل‌گیری قرآن بود و می‌خواست «آنچه واقعاً روی داده بود» را توصیف کند.102 2ـ 5. تشدید بدبینی در مطالعات قرآنی از قرن بیستم با وجود شور و اشتیاق به مطالعات علمی، در اواخر قرن نوزدهم و تا نیمه‌های قرن بیستم، مطالعات اسلامی مستشرقان با نوعی بدبینی افراطی عجین شد. این بدبینی درواقع استمرار نگرش‌های منفی اسلافشان به منابع اسلامی بود که تندتر شده بود. این امر را میتوان در آثار گلدزیهر(1850ـ1921) که نسبت به آثار نولدکه دربارة اصالت قرآن دیدگاه شدیدی دارد و همچنین در آثار و دیدگاه‌های شاخت(1902ـ1962) و مینگانا(1881ـ1937) نسبت به خاورشناسان قبلی یافت.103 این دو در اصالت خود پیامبر و سنت ایشان تردید‌های جدی روا داشتند. مینگانا معتقد بود قرآن بدون درک نقشی که زبان سریانی در آن ایفا کرده است قابل فهم نیست.104 او حتی درصد واژگان بیگانة قرآن را نیز در آثارش مشخص ساخت؛105 که البته نظریات او تا حدود زیادی به فراموشی سپرده شد.106 شاخت در سال 1950 با نگارش کتاب سرچشمه‌های فقه اسلامی107 بدبینی را به اوج رساند و اصالت هرگونه حدیث را در جهان اسلام زیر سؤال برد. بعد از شاخت افرادی همچون ونزبرو(1928ـ2002)، برتن این رویکرد را دنبال کردند.108 ونزبرو به‌کلی اصالت قرآن را زیر سؤال برد و تدوین قرآن را متعلق به دو قرن بعد از وفات پیامبر اکرم دانست.109 آثار ونزبرو از گام‌های اساسی در بررسی ریشه‌های اسلام به حساب می‌آید. وی در دو کتاب مهم خود مطالعات قرآنی(1977) و محیط فرقه‌ای110 (1978) با رویکرد زبانی ـ تاریخی به بررسی این موضوع می‌پردازد. او آثار روایی مسلمانان را ـ که بیشتر شرقشناسان آنها را پذیرفته بودند ـ به‌کلی زیر سؤال برد. از دیدگاه ونزبرو قرآن متنی است که در محیط فرقه‌ای یهودی ـ مسیحی در طول قرن سوم هجری نگاشته شده است. او قرآن را از پیامبر اکرم نمی‌داند، بلکه آن را اثر مسلمانان اعراب شمالی می‌داند. شاگردان ونزبرو از قبیل ریپین، کالدر و هاوتینگ، تابع دیدگاه استادشان در این زمینه‌اند.111 جان برتن از شاگردان ونزبرو معتقد است قرآن شکل و قالب خود را در زمان خود پیامبر یافته است. او در کتاب جمع قرآن112 تدوین قرآن در زمان خلفا را به‌کلی نفی و از سویی نسخ را مهم‌ترین عامل جمع نشدن قرآن در زمان پیامبر اکرم بیان کرد.113 در کنار این آثار میتوان به آثار دیگری اشاره کرد که عناوین آنها به‌خوبی بیانگر رویکردشان است؛ کتاب‌هایی چون مسلمانان در مدینه114 (1908) از آرنت جان ونزیک، ریشه‌های یهودی اسلام115 (1933) از توری، دربارة اعراب ملحد116 (1897) از ولهاوزن، منشأ اسلام و مسیحیت117 (1926)، از تورآندره، ریشة اسلام در محیط مسیحی‌اش118 (1926) از ریچارد بل، و محمد به‌عنوان بنیانگذار دین119 (1935) از کارل آهرنس که سعی داشتند اسلام را از ریشه یهودی یا مسیحی بدانند.120 در این زمینه آثار فراوانی تالیف شده است.121 در این قرن حرف‌های سیل را دربارة قرآن و منبع آن، افراد دیگری از قبیل والاستون(1905)، لامنس(1926)، چامپیون(1959) و ردینسون(1977) یهودی، بدون هیچ‌گونه دلیلی و به همان صورت تکرار کردند.122 یکی از تلاش‌هایی که در جهت یافتن «آنچه واقعاً بوده است» صورت گرفت، ترجمة ریچارد بل از قرآن به زبان انگلیسی است. این کار در ادامة کار رودول در تدوین و ترجمة قرآن بر اساس ترتیب نزول بود. وی قرآن را به بخش‌های مختلف تقسیم کرد و آنها را بر اساس چینش جدیدی مرتب کرد. اثر او با عنوان قرآن مترجم با چینش انتقادی سوره‌ها123 برای اولین‌بار در دو جلد در سال 1937 به چاپ رسید. کار او به اندازه‌ای پیچیده و مغلق است که کمتر محققی می‌تواند به‌راحتی از آن استفاده نماید و حتماً باید به متن قرآن تسلط فراوانی داشته باشد تا استفادة لازم را از آن ببرد.124 در کنار شناخت «واقعیت»، رویکرد «بررسی ریشه‌های قرآن و اسلام» تا انتهای قرن بیستم ادامه یافت که انتشار دو اثر ریشه‌های قرآن125 (1998) و تلاش برای یافتن محمد تاریخی126 (2000) از فردی با نام مستعار ابن‌وراق به‌خوبی مؤید این امر است. کسانی که به تألیف این آثار پرداختند غالباً دارای صبغه‌های کلیسایی و کشیشی بودند یا از طرف آنان حمایت می‌شدند. این افراد همواره در صدد اثبات این امر بودند که قرآن اثر خود پیامبر است و او نیز از محیط مسیحی و یهودی تأثیر پذیرفته است و درواقع آثار مسیحی و یهودی منشأ الهامات او بوده است.127 حتی برخی پا را فراتر نهاده و مدعی شده‌اند در قرن هفتم در منطقة حجاز فقط یک نسخه از تورات مدراشی رایج بود و آن قرآن بود.128 همچنین در این قرن بررسی عقاید متکلمان آغازین در جهت یافتن «ریشه‌های» عقاید اسلامی از دیگر موضوعات درخور توجه است.129 در یک رویکرد کلی میتوان آثاری را که بعد از نیمة دوم قرن بیستم دربارة قرآن نوشته شده است به چهار دسته تقسیم کرد: الف) آثاری که به شکل‌گیری، جمع‌آوری و به‌طور کلی به تاریخ قرآن می‌پردازند. در این آثار تلاش برای تحلیل ساختاری و ادبی قرآن نیز صورت می‌گیرد؛ ب) آثاری که مسیحیان و با انگیزه‌های مسیحی می‌نویسند؛ ج) آثاری که به بررسی تفاسیر مسلمانان از قرآن می‌پردازند؛ د) آثاری که به بررسی تفسیر خاصی از یک موضوع یا آیه با رویکردهای مختلف می‌پردازند.130 3. علل پیدایش رویکردهای انکارگرایانه در آثار مستشرقان همان‌طور که ملاحظه شد، مهم‌ترین و اساسی‌ترین رویکرد در آثار مستشرقان رد و انکار قرآن است و آنان هیچ‌گاه قرآن را به‌عنوان کتاب آسمانی و وحیانی نپذیرفته‌اند. در اینجا به ریشه‌یابی پدید آمدن این رویکرد در آثار شرقشناسان پرداخته میشود. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته در آثار مستشرقان میتوان امور ذیل را مؤثرترین عوامل در پدید آمدن این رویکرد دانست: 3ـ 1. پیش‌فرض‌های فراوان مستشرقان همواره پیش‌فرض‌های فراوانی داشته و آنها را خواسته یا ناخواسته در آثار خود منعکس ساخته‌اند؛ پیش‌فرض‌هایی همچون اقتباس قرآن از عهدین،131 برتری تمدن غرب بر شرق، برتری انسان غربی از هر نظر، و برتری مسیحیت بر اسلام.132 این پیش‌فرض‌ها گاهی با غرض‌ورزی نیز عجین میشود و آثاری به‌شدت غیرعلمی و ضداسلامی پدید می‌آورد.133 این پیش‌فرض‌ها را به‌خوبی میتوان در مطالعات اسلامی و قرآنی یافت؛ برای مثال، تمجید گلدزیهر از مدارای اسلام نسبت به سایر ادیان، تحت تأثیر تنفر او از انسان‌مداری پیامبر اکرم(ص) قرار می‌گیرد، علاقه و توجه دانکن‌بلاک مک دونالد(1863ـ1943) به اصالت و درستی عقیدة اسلام، تحت تأثیر پیش‌فرض او از اسلام به‌منزلة بدعت در مسیحیت از بین می‌رود، همرنگی و همراهی فوق‌العادة لویی ماسینیون(1883ـ1962) با الهیات، عرفان، و هنر اسلامی، تحت تأثیر کینة او از اسلام در رد صریح ایدة تجسم ـ در شخص مسیح ـ قرار می‌گیرد،134 و یا شاتوبریان(1768ـ1848) در آثار خود به حقایق تمدن اسلامی توجهی نمی‌کند و قرآن را زندگی‌نامة پیامبر می‌داند که هیچ اصلی از اصول تمدن در آن نیست و نمی‌تواند کسی را تعالی ببخشد135 پیش‌فرض‌ها و تعصبات موجب میشود افرادی همچون نولدکه قرآن را نوشتة خود پیامبر اکرم(ص) با کمک یهودیان، مسیحیان و مشرکان بداند.136 او برای اثبات مدعای خود دست به توجیهات فراوان و یافتن شواهدی می‌زند که گاهی واقعاً سست می‌نماید؛ برای مثال، در برخی موضوعات تاریخی از قبیل هامان137با استناد به عهدین مدعی میشود که پیامبر این مطالب را خوب و کامل از تورات دریافت نکرده است، چون در عهدین به نحو دیگری گفته شده و قرآن با آن متفاوت است و این اشکال در قرآن، از عدم درک و دریافت صحیح مطالب عهدین بوده است.138 به تمام پیش‌فرض‌های مذکور، وجود روحیة استعماری در شرقشناسان و فراگیری دانش‌های جدید غربی را نیز باید افزود.139 علاوه بر این، برخی معتقدند بر این پیش‌فرض‌ها همچنین باید تنفر مذهبی مسیحیان و یهودیان از اسلام را نیز افزود که تأثیر منفی فراوانی بر آثارشان گذاشته است.140 3ـ 2. بهره نبردن از منابع اصلی و معتبر با بررسی آثار مستشرقان مشخص میشود که آنان در مواردی که به منابع اسلامی مراجعه کرده‌اند غالباً مراجعه به منابع اصیل نبوده است، بلکه در اکثر موارد به منابع اهل سنت و سایر منابعی که چهره‌ای مخدوش و تحریف‌شده از پیامبر اکرم(ص) و سنت آن حضرت ارائه کرده‌اند مراجعه شده است. در اینجا مواردی از مراجعه به منابع غیرمعتبر، بررسی قرار می‌گیرد. برای نمونه، در بحث افسانة غرانیق مستشرقان بدون هیچ‌گونه تحقیقی در صحت و سقم این مطلب، وارد این بحث شده و آن را به دیدة قبول و تأیید و حتی شاهد نگریسته‌اند. مونتگمری وات(1909ـ2006) در کتاب محمد در مکه،141 میور(1819ـ1905) در کتاب زندگی محمد،142 نولدکه(1900ـ1973) در کتاب تاریخ قرآن،143 کارل بروکلمان(1868ـ1956) در کتاب تاریخ ملل اسلامی144 به افسانة غرانیق پرداخته‌اند و آن را مسلم در نظر گرفته و بر اساس آن دربارة صدق نبوت پیامبر قضاوت کرده‌اند. این در حالی است که افسانة غرانیق را افرادی چون شیخ صدوق(ق 4)،145 شیخ مفید(ق 5)146، ابن جوزی(ق6)147، فخر رازی(ق6)148، قاضی عیاض(ق6)149، ابن عربی(ق6)150، قرطبی(ق7)151، ابن‌کثیر(ق8)152، بیضاوی(ق8)153، ثعالبی(ق9)154، قاسمی(ق14)155، سید قطب(ق 14)156، و علامه طباطبایی(ق14)157، به‌کلی رد کرده و آن را بی‌اساس دانسته‌اند و صرفاً افرادی چون ابن سعد(ق3)158 و طبری(ق4)159 که به نقل اسرائیلیات مشهورند آن را نقل کرده‌اند.160 شایسته است در اینجا علاوه بر موضوعات خاص به شیوة یک مسشترق خاص که معاصر و اکنون در قید حیات است به‌عنوان نمونه‌ای از مراجعه نکردن به منابع اصیل اشاره شود. اندرو ریپین مستشرق قرآن‌پژوه کانادایی که از شهرت بالایی نیز برخوردار است، آثار فراوانی در علوم قرآن و تفسیر دارد. با بررسی آثار او مشخص میشود که وی به منابع اصیل و معتبر مراجعه نکرده و البته برای آن توجیه هم آورده است: «دستیابی ما به منابع تفسیری تمامی جهان اسلام بسیار سخت است؛ خصوصاً برای ما که در محیط دانشگاهی هستیم دستیابی به آثار عربی، فارسی، اردو و اندونزیایی دشوار است.»161 او گاهی آشکارا به بهره نبردن از منابع سایر مذاهب اسلامی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این تحقیق فقط از منابع اهل سنت استفاده کرده‌ام».162 ولی در اکثر مواقع این کار را نمی‌کند و به صورت کلی و بدون اشاره از منابع اهل سنت بهره می‌برد. مثلاً وی در موضوع تأویل که ذیل مدخل تفسیر به آنها پرداخته است، به منابع شیعی خاصه به تفسیر المیزان توجهی ندارد. در صورتی که مرحوم علامه طباطبایی دیدگاه‌های درخور توجهی در این موضوع بیان کرده است. او صرفاً به نظرهای مفسران قرون آغازین با ذکر موارد متناقض از نظریات که بارها نقد و نادرستی آنها اثبات شده است اکتفا کرده است.163 او همچنین در مقالة تفسیر خود که برای دایرةالمعارف دین نگاشته است، در بررسی تفاسیر علمی و عصری به تفاسیری که در مصر، پاکستان، هند و... تألیف شده است اشاره می‌کند، ولی به تفاسیر ایرانی نمی‌پردازد و بدون هیچ اشاره‌ای از کنار آثار موجود در ایران می‌گذرد.164 در صورتی که در این موضوع آثار ارزشمندی در ایران تالیف شده است که می‌تواند حداقل در سطح آثار کشورهای مذکور باشد. نمونة دیگری از این شیوة تألیف را میتوان در مقالة «وجه الله» ریپین مشاهده کرد. وی در این مقاله بیان می‌دارد مسلمانان به تجسیم خداوند معتقدند و وجه باید معنای چیزی شبیه به ذات را داشته باشد.165 این در حالی است که تجسیم خداوند و قائل بودن به این موضوع عقیدة تمام مسلمانان نیست.166 این نتیجه‌گیری ریپین ناشی از این امر است که وی به همة منابع مراجعه نمی‌کند. بدین نحو ریپین عقیدة خاصی را که متعلق به عدة خاصی از مسلمانان است167 به تمام آنان تعمیم می‌دهد، در صورتی که می‌توانست حداقل بگوید مطابق با عقاید برخی از مسلمانان است. علاوه بر این، موضوع تجسیم الهی با نص قرآن نیز در تضاد است؛ «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ»(شوری: 11). بی‌توجهی به تمام منابع ازجمله منابع سایر مذاهب یا منابعی که بیشتر مورد قبول مسلمانان است سبب شده طیف وسیعی از اسرائیلیات دست‌مایة ریپین قرار گیرد. برای مثال، وی از تفسیر طبری در آثارش بسیار استفاده کرده است. از آنجا که تفسیر طبری حاوی روایات فراوانی از اسرائیلیات است ریپین تأکید بسیاری بر استفاده از این منبع دارد. در برخی موضوعات از هیچ منبعی مطلبی نیافته است و صرفاً در تفسیر طبری یا کسایی یافته و آن را اعتقاد همة مسلمانان دانسته است. برای نمونه، در نقل داستان «یافث» گفته است که «مسلمانان زیاد به این موضوع نپرداخته‌اند، ولی کسایی داستان مست شدن نوح و نفرین حام از سوی او را نقل کرده است و یا طبری نتیجة نفرین کردن و دعا کردن نوح در حق فرزندانش را به تفصیل گفته است و اینکه چه کسانی از نسل کدام فرزند هستند و یا چه زبان‌هایی از کدام فرزند درست شده است.»168 در صورتی که این موضوع از اسرائیلیات مسلّم است و کمتر مسلمانی به آن توجه می‌کند. او در این مقاله به هیچ وجه اشاره نکرده است که این قول، واحد است و طبری یگانه کسی است که این مطالب سخیف را گفته است. ریپین بدون هیچ نقد و نظری صرفاً به نقل این مطالب اکتفا کرده است. این موارد صرفاً نمونه‌هایی بود در آثار فردی که از سال 1987 تاکنون به مطالعات قرآنی مشغول است و پژوهشگری برجسته در غرب به‌شمار می‌آید. 3ـ3. سوء برداشت از منابع مستشرقان در مواردی هم که به منابع معتبر مراجعه کرده‌اند، گاه به دلیل برداشت‌های نادرست نتایجی نادرست گرفته‌اند. یکی از نمونه‌های سوء برداشت از منابع این است که برخی مستشرقان در بررسی تاریخ کتابت قرآن بیان می‌دارند قرآن حداکثر تا پانزده سال بعد از وفات پیامبر نوشته شده است و همه بر آن اتفاق نظر دارند به‌جز شیعیان که چون در قرآن شاهدی بر خلافت علی بن ابیطالب نیافتند معتقد شدند قرآن تحریف شده است.169 در صورتی که این امر بر همگان روشن است که شیعیان به چنین امری اعقتاد ندارند و این برداشت مستشرقان، در بهترین حالت، ناشی از بدفهمی منابع است.170 مراجعه به منابع مستشرقان قبلی و استفاده نکردن از منابع دست اول موجب شده است تحقیقات بعدی محققان غربی بر اساس مطالعات صورت گرفته در گذشته و با تکرار همان اشتباهات باشد.171 برای مثال، بلاشر در بیان موضوعات تاریخی از کتاب تاریخ قرآن نولدکه فراوان استفاده می‌کند، در صورتی که این کتاب بی‌دقتی‌های فراوانی دارد و اگر به منابع اصلی مراجعه می‌کرد اشتباهات نولدکه را تکرار نمی‌کرد.172 یا در حوزه مطالعات قرآنی مشهور است که هر شرق‌شناسی بخواهد به پژوهش‌های شرقی بپردازد، باید کتاب نولدکه را بخواند و یا همة شرق‌شناسانی که امروزه به اندیشة عربی‌‌ـ اسلامی توجه خاص نشان می‌دهند، به گونه‌ای از ماسینیون متأثرند.173 نمونة دیگر در سوء برداشت مستشرقان را میتوان در این نظریة آنان یافت که نخستین منابع مکتوب مسلمانان که شامل سنت نبوی است، در قرن سوم تألیف شده است. بروز این موضوع را میتوان در نظریات ونزبرو یافت. وی معقتد است «تمامی متون کهن اسلامی اواخر قرن دوم یا اوایل قرن سوم هجری تدوین یافته است. منابع مذکور نه معاصر وقایعی است که آنها را بیان می‌کند و نه در بیان این وقایع جنبة بی‌طرفی را حفظ کرده است».174 به اعتقاد ونزبرو قرآن، تفسیر، سیره و سنت، نه تاریخ است و نه حتی تاریخی که جانبدارانه شکل گرفته باشد. آنچه واقعاً روی داده است، ممکن است با آنچه این منابع بیان می‌کنند سازگار باشد؛ منتهی آنچه ما در دست داریم، اعتقادات و باورهای افرادی است که این منابع را دربارة رویدادهای صدر اسلام نگاشته‌اند و تفسیر و تعبیر آنان از این رویدادهاست.175 به گفتة ونزبرو جامعة اسلامی در روندی تدریجی برای کسب هویت مستقل تلاش کرد. دانشمندان دینی این تلاش را در «محیطی فرقه‌ای» در مواجهه با سایر گروه‌های مذهبی، به‌ویژه یهودیان، انجام دادند.176 مسلمانان برای متمایز ساختن خود از یهودیان، پیشینه‌ای کاملا مستقل برای خود ساختند. به همین دلیل آنان «تاریخ نجات»177 را نگاشتند.178 این فرضیه دربارة منابع حدیثی مسلمانان باعث شده است سنت اسلامی برای مستشرقان اعتباری نداشته باشد. آنان همچنین در بررسی تاریخ صدر اسلام به روایات متعدد که با سندهای ساختگی وجود دارد، توجهی نمی‌کنند. برای مثال، میخائیل لکر در بررسی شخصیت زید بن ثابت، تمام روایات را از منابع متعدد کنار هم می‌گذارد و به همه به یک میزان می‌نگرد. درواقع برای او میان روایات هیچ تفاوتی وجود ندارد.179 ریشة برخی از سوء برداشت‌ها را گاهی میتوان در تسلط نداشتن مستشرقان بر زبان و ادبیات عربی دانست. مثلاً لامنز(1862ـ1973) یکی از مستشرقان بنام است و از آثارش میتوان به تألیف مقالات اولین ویرایش دائرة‌المعارف بزرگ اسلام، اعتقادات و ساختارها، فاطمه و دختران پیامبر، و سن محمد و وقایع‌نگاری سیره اشاره کرد. از آثار او برمی‌آید که تسلط چندانی به ادبیات عرب و خود قرآن نداشته و در مجموع دانشمند کم‌سوادی بوده که آیات قرآن را با اشعار عرب جاهلی اشتباه می‌گرفته180 و همین امر موجب سوء تفاهمات فراوان در آثارش شده است. یکی دیگر از مستشرقان مشهور نولدکه است که آثارش مرجع اکثر مستشرقان است. او به دلیل بی‌اطلاعی از علوم بلاغی در ادبیات عرب، قرآن را به پریشان‌گویی و مشخص نبودن مخاطب و گوینده متهم می‌کند.181 این فقدان تسلط کافی بر زبان عربی، در ترجمة قرآن خود را بیشتر نشان می‌دهد. خود مستشرقان معتقدند ترجمه‌های آنان، از نظر اعتبار و دقت، در رده‌های دوم، سوم و حتی چهارم قرار دارند. شاهد این مطلب اینکه افرادی همچون نولدکه، گلدزیهر، دخویه، فلیشر، سِیسی و رِیسک که مدعی تسلط بر زبان عربی‌اند، از ورود به این حیطه خودداری کردند و به سختی آن واقف و معترف بودند.182 4. بارقه‌های امید به انصاف‌ورزی با توجه به بررسی‌های مذکور، رویکردهای کلی مستشرقان را دربارة قرآن از ابتدا تاکنون به‌طور کلی میتوان در سه جنبه خلاصه کرد: رویکرد اول این بود که قرآن هیچ اعتباری ندارد (این دوران را میتوان دوران جاهلیت نامید)، در دوران بعدی رویکرد این شد که قرآن چیزی از حقیقت دارد (دوران امید و عقلانیت) و در دوران سوم که دو قرن اخیر در آن قرار می‌گیرد، رویکرد به این نحو شد که قرآن «اصالت» ندارد.183 در کنار این بدبینی‌ها و غرض‌ورزی‌ها نباید کارهای درخور توجهی را که در این قرن صورت گرفته است نادیده انگاشت؛ همانند مطالعات قرآنی184 ژوزف هوروویتس(1874ـ1931) در موضوع داستان‌ها و اعلام قرآن، واژه‌های دخیل در قرآن مجید185 آرتور جفری(1892ـ1952) اثر مرجع و مفیدی که تلخیص بسیاری از آثار پیشین با تحقیقات جدید را عرضه می‌دارد و همچنین کتاب مسئله محمد186 از رژی بلاشر که مبتنی بر این مقدمه بود که قرآن یگانه منبع قابل اعتماد است.187 نیز ترجمة انگلیسی آربری از قرآن با نام قرآن مفسَّر188 که با این هدف نوشته شد که قرآن تاکنون نتوانسته است خوب جلب توجه کند و علت آن هم این است که تاکنون به‌خوبی ترجمه نشده است. ترجمة او در سال 1955 در دو جلد با مقدمه‌ای مفصل به چاپ رسید.189 ترجمة او یکی از بهترین ترجمه‌های قرآن به زبان انگلیسی است، هرچند در این ترجمه هم میتوان اشکالات و خطاهایی یافت.190 این منابع را نمی‌توان به‌صورت کامل و تام پذیرفت و بر هریک نقدهای مهمی وارد است. منظور از منابع درخور توجه نیز همین است که تعصبات و پیش‌فرض‌ها، کمتر در آنها مؤثر بوده است و آثار بیشتر رنگ و بوی علمی گرفته و تا حدی متعادل شده است. از شواهد تعدیل شدن نظریات برخی از مستشرقان میتوان به دیدگاه‌های مونتگمری وات اشاره کرد؛ با اینکه او نمی‌پذیرد تمام قرآن وحی است، از طرف دیگر اثرپذیری مستقیم قرآن از یهودیت و مسیحیت را نیز نمی‌پذیرد؛ در برخی موارد به وحیانی بودن بخش‌هایی از قرآن اعتراف می‌کند و همچنین به صداقت پیامبر اکرم(ص) اعتراف دارد. از دیدگاه وات دانشمندان غربی در اوایل قرن بیستم نیز به دنبال منشأ و ریشة قرآن بودند و در این مسیر نظریة تکامل داروین آنها را تحت تأثیر قرار داده بود. وات اعتراف می‌کند که این بررسی‌ها نتیجه‌ای جز ارضای روشنفکران نخواهد داشت. همچنین این رویکرد را اندیشوران مسلمان با سؤالاتی ساده به چالش می‌کشند؛ سؤال‌هایی از قبیل اینکه اگر خداوند بر پیامبران گذشته وحی کرده است، چه اشکالی پیش می‌آید که بر پیامبر اکرم نیز وحی کند؟ و اگر همة کتاب‌ها یک ریشه داشته باشند آیا باز هم اقتباس از همدیگر معنی خواهد داشت؟191 با وجود ذهنیت منفی مسلمانان از شرقشناسان، برخی معتقدند شرق‌شناسی جدیدی (نوشرق‌شناسی) با تغییر رویکرد در حال شکل گرفتن است و علت را در عوامل ذیل یاد می‌کنند: حضور مؤثر و عینی مسلمانان در عرصه‌های علمی، اقتصادی و فرهنگی غرب، گسترده شدن امکانات ارتباطی که موجب ارتباط نزدیک‌تر میان جهان اسلام و غرب شده است، حضور گستردة مسلمانان در متن جوامع غربی و مشارکت اسلام سیاسی در حکومت کشورهای اسلامی.192 در عرصة مطالعات قرآن همواره تلاشی در جهت رد قرآن و ریشه‌های آن وجود داشته است و این تلاش هم‌اکنون نیز ادامه دارد. در دهه‌های اخیر شاید دیگر از تعبیر ردیه یا تناقض‌یابی در متن قرآن اثری نباشد، ولی در پوشش روش تحقیق‌های جدید و علوم جدیدی که در تمدن غربی تأسیس شده است، برخی همان روش را در ظاهرهای متفاوت پی می‌گیرند. البته نباید از مدنظر دور داشت که در میان مستشرقان نیز افرادی وجود داشته‌اند که آثاری به‌دور از غرض‌ورزی و با معیارهای علمی پذیرفته شده ارائه کرده‌اند. میزان این آثار در میان انبوهی از آثار مغرضانه ناچیز به نظر می‌رسد، ولی واقعیتی انکارناپذیر است. نتیجه‌گیری 1. قرآن کریم همواره موضوع اصلی مستشرقان در مطالعات اسلامی بوده است و از همان بامداد اسلام، ابتدا مسیحیان و یهودیان و بعدها مستشرقان دربارة قرآن به مطالعه پرداخته‌اند. 2. در میان مستشرقان رویکردهای مختلفی در مطالعة قرآن وجود داشته است؛ همانند استعمار، تبشیر، و حقیقت‌جویی. نکتة اساسی در میان این رویکردها این است که رویکرد ردیه‌نویسی بر قرآن در میان تمام این رویکردها ثابت بوده است و همان‌طور که در بررسی سیر مطالعات قرآنی مستشرقان نشان داده شد، همواره در هر قرنی عدة پر‌شماری، آثاری ارائه کرده‌اند که درصدد رد و تخطئه قرآن بوده است. 3. در چهارده قرنی که از ظهور اسلام می‌گذرد، تلاش‌های مختلفی در رد قرآن صورت گرفته است. نکتة مهم این است که در قرن بیستم و بیست‌ویکم که روحیة علم‌جویی و حقیقت‌یابی زیاد شده است هنوز هم ردیه‌نویسی وجود دارد و رویکردهایی افراطی در میان برخی آثار میتوان یافت. در این میان نباید از آثاری که به ظاهر در قالب علمی نوشته میشود غافل ماند؛ چراکه درونمایة اکثر آنها رد و تخطئة قرآن است، آن هم با پوشش‌های بسیار تودرتو. پی‌نوشت‌ها: 1. Kedourie, Elie, Islam and the Orientalists: Some Recent Discussions, The British Journal of Sociology, Vol. 7, No. 3, P. 217. 2. Asad. Talal, Europe Against Islam: Islam in Europe, in The Blackwell Companion to Contemporary Islamic Thought, P306. 3. عمر بن ابراهیم رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره ، ص 90. 4. عبدالمنعم الحفنى، موسوعة القرآن العظیم ، ص 472ـ520. 5. Watt. W, Montgomery, The Influence of Islam in Medieval Europe, Edinburgh, p. 73. 6. Rippin. Andrew, Western scholarship and the Quran, in McAullife (ed.), p236. 7. Liber de haeresibus. 8. Bobzin. Harmut, Latin Translation of The Koran, in The Qur
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 136]
-
گوناگون
پربازدیدترینها