محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1845120784
مناظره مکتوب دکتر علی پایا و حجت الاسلام والمسلیمن دکتر حسین سوزنچی علم دینی؛ آری یا نه؟
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مناظره مکتوب دکتر علی پایا و حجت الاسلام والمسلیمن دکتر حسین سوزنچی
علم دینی؛ آری یا نه؟
اصرار بر تولید «علوم انسانی اسلامی»، ناشی از بی توجهی به تفاوتی است که میان علم و تکنولوژی برقرار است. این تلاش راه به جایی نمی برد.
بخش اول / دیدگاه دکتر علی پایا در خصوص امتناع علم دینی اشاره: علی پایا، فیلسوف ایرانی و از روشنفکران دینی معاصر در سال 1332 در تهران دیده به جهان گشود. ایشان دانشیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و استاد مدعو دانشگاه وستمینستر انگلستان و محقق ارشد دانشکده ی علوم سیاسی و روابط بین الملل، در مدرسه علوم اجتماعی ـ انسانی و زبان های این دانشگاه است. آثار او عمدتاً در حوزه ی فلسفه ی تحلیلی نشر یافته است. وی از پایه گذاران آینده پژوهی در ایران به شمار می آید و کتاب ها و مقالات آکادمیک متعددی را (بیش از پنجاه عنوان) به زبان های فارسی و انگلیسی در ایران و در سطح بین المللی انتشار داده است. حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین سوزنچی دکترای فلسفه و حکمت اسلامی از دانشگاه تربیت مدرس گرفته است و هم اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام می باشد. ایشان مقالات و کتب متعددی درحوزه های مختلفی از جمله علم دینی، مباحث فلسفی، چیستی علوم انسانی اسلامی به رشته تحریر در آورده اند. در این مناظره مکتوب، حجه الاسلام سوزنچی به عنوان مدافع علوم انسانی اسلامی به نقد دیدگاه های دکتر پایا در باب عدم امکان علوم انسانی اسلامی می پردازد. در این گفت وگو ما با ایشان در زمینه ی علم دینی و وجود آن صحبت نمودیم. ایشان قائل به تفکیک علم به اسلامی و غیراسلامی نمی باشند و فقط از نظر کاربردی بودن بین این دو تفاوت قائل می شود و اصولا هر نوع تفکیک بین علم اسلامی و علم غیراسلامی را رد می نمایند. این نوشتار شامل سه دفتر می باشد که در دفتر نخست ما نظرات دکتر پایا را در زمینه ی علم دینی دریافت و سپس آن را برای یکی از محققان برجسته ی یعنی دکتر سوزنچی که از مدافعان علم دینی می باشد ارسال نمودیم ، در دفتر دوم این گفت وگو شامل نقد دکتر سوزنچی به نظرات دکتر پایا می باشد. در دفتر سوم دکتر پایا به نقد های دکتر سوزنچی پاسخ داده و نقدهای ایشان را نقد هم کرده اند. آیا علوم انسانی موجود را که محصول تمدن غرب با اقتضائات فرهنگی و مبنایی خاص خود است پاسخ گوی نیاز های انسان معاصر و حداقل انسان مسلمانی که قائل به سکولاریسم نیست، می دانید؟ در بحث از علوم انسانی، داشتن درک دقیق از معنا و مفهوم علم به طور کلی و علوم انسانی به نحو خاص ضروری است. بسیاری از بحث هایی که از دهه ی 1960 تاکنون در شماری از کشور های اسلامی و هم اکنون در ایران در میان گروه های مختلف از اندیشه وران مسلمان جریان داشته است و دارد، به واسطه ی بی توجهی به این جنبه اساسی، در مسیر های به کلی نادرست و غیرزایا و احیاناً خطر خیز از حیث تبعات اجتماعی آنها سیر کرده است. صاحب این قلم در مقالات متعدد در این زمینه توضیح داده است و نقایص رویکرد های برخی از نویسندگان صاحب نام در این زمینه را به نحو نقادانه ارزیابی کرده است و کوشیده تا در حد امکان راه هایی برای قرار گرفتن بحث در مجرای صحیح و مثمر ثمر پیشنهاد کند. مطالعه ی آن مقالات به درک بهتر توضیحاتی که در پی می آید کمک می کند. تذکر این نکته نیز ضروری است که همه ی آن بحث ها، و نیز آنچه که از این پس و در پاسخ به پرسش ها شما خواهد آمد، با تکیه به مفروضات یک رویکرد فلسفی و نظری موسوم به عقلانیت نقاد، تدقیق و تکمیل شده است (1). پرسشی که مطرح ساخته اید نمونه ی خوبی از همان بدفهمی معنایی و مفهومی است که مورد اشاره قرار گرفت. علوم انسانی ـ اجتماعی، که برخی از آن دو با عنوان «علوم فرهنگی» یاد می کنند تا میان آن دو و علوم طبیعی و زیستی، که احیاناً در مواردی با عنوان «علوم تجربی» از آنها یاد می شود تفاوت قائل شوند، برخلاف علوم طبیعی و زیستی، از وجهی علم به شمار می آیند و از وجهی دیگر تکنولوژی. توجه به این نکته اساسی در بحث از دستاورد های علوم انسانی در مغرب زمین و یا در کشور های دیگر حائز اهمیت اساسی است. علوم انسانی -اجتماعی از آن حیث که علم به شمار می آیند، یک هدف بیشتر ندارند: شناخت واقعیت چنان که هست، نه چنان که ایدئولوژی های ما یا گرایش های ذهنی و عاطفی ما، یا آموزه های قومی، فرهنگی و طبقاتی و ... آن را می نمایند. واقعیت مورد توجه علوم انسانی- اجتماعی، چنان که از نام این علوم بر می آید، با واقعیت مورد توجه علوم طبیعی و زیستی تفاوت دارد. در حالی که علوم أخیر به جنبه های طبیعی و زیستی واقعیت نظر دارند، علوم انسانی ـ اجتماعی به واقعیت از آن حیث که به انسان ارتباط دارد، توجه می کنند. واقعیت از آن حیث که به انسان ارتباط پیدا می کند، تا حد زیادی برساخته ی آدمی است. آدمیان در زیست بوم های فرهنگی که خود برساخته اند و بخشی از زیست بوم بزرگ تر طبیعی را تشکیل می دهد، زیست می کنند. واقعیت برساخته اجتماعی که محصول حیث های التفاتی جمعی است، در سپهری که عقل گرایان نقاد از آن با عنوان «جهان سوم» یاد می کنند، تجلی پیدا می کند. جهان سوم، جایگاهی است که در آن همه محصولات خرد و اندیشه بشری، اعم از نظریه های علمی و فلسفی، رمان ها، اسطوره ها، موسیقی ها، نقشه و طرح تکنولوژی ها و دستگاه ها، اندیشه هایی که در پس آثار هنری جای دارد، آداب و رسوم و سنن، شعائر، عبادات و آئین ها، و ... جای دارد. جهان سوم با دو جهان دیگر یعنی «جهان دوم» که جهان اندیشه ها و عواطف شخصی و ظرفیت های ادراکی و عاطفی ویژه ی او است، و «جهان اول» که جهان طبیعت است ارتباط نزدیک دارد و با آنها (از طریق جهان دوم) در تعامل است و بر آنها اثر می گذارد و از آنها تأثیر می پذیرد. علوم انسانی ـ اجتماعی در وجه علمی خود کوشش می کنند به شناخت واقعیت مرتبط با عالم انسانی، یعنی واقعیتی که از تعامل آدمیان با محیط پیرامون خود (متشکل از دیگر آدمیان و دیگر موجودات، اعم از ارگانیزم های زنده یا هستار های طبیعی، و نیز جهان سوم) شکل می گیرد، نایل شوند. کوشش علوم انسانی ـ اجتماعی این است که به شناختی عینی از این واقعیت دست یابند. اهمیت عینی بودن شناخت در آن است که فاعلان شناسایی را به خود واقعیت، و نه به تصویر های تحریف شده از آن، رهنمون می شود (2). شناخت عینی، چنان که از عنوان آن بر می آید، مستقل از اشخاص و ذهنیات آنان و یا تأثیرات محیطی و فرهنگی است. به میزانی که «شناخت» به این قبیل عوامل «آلوده» باشد، از «عینیت» آن کاسته می شود. نکته ی ارجمندی که عقل گرایان نقاد در خصوص دستیابی به شناخت توضیح می دهند آن است که برای کسب معرفت درباره ی واقعیت، خواه واقعیت طبیعی و خواه واقعیت برساخته اجتماعی) راهی جز تولید حدس ها و گمانه هایی که نظیر توری برای شکار واقعیت بدان فرا فکنده می شوند وجود ندارد. این حدس ها و گمانه ها البته به وسیله ی آدمیان برساخته شده اند. آدمیان همواره از محیط و سنت، فرهنگ، تاریخ و اجتماع خود متاثر می شوند. محدودیت های زبانی، ادراکی و تربیتی، تأثرات روحی و انفعالات روانی، آموزه های دینی و ایدئولوژیک و خاطره های قومی و نظایر آن در شکل دادن به حدس ها و گمانه هایی که درباره ی واقعیت بر می سازند نقش ایفا می کند. اما علی رغم همه ی این محدودیت ها، همچنان راه برای دستیابی به «معرفت عینی»، یعنی معرفتی که تا حد بسیار زیادی از تأثیر عوامل پیرامونی در شکل دادن به تصویر از واقعیت پیراسته شده است، باز است (3). در حوزه ی علوم انسانی ـ اجتماعی، می باید میان معرفت فلسفی و دیگر انحاء معرفت، اعم از معرفت تاریخی، اجتماعی و انسان شناسانه، اقتصادی و روان شناسانه و ... تفاوت بگذاریم. معرفت فلسفی نه تنها به قلمرو تعاملات انسانی (خواه با جهان اول و جهان سوم، و خواه دیگر انسان ها و هستار ها) توجه دارد که به حیطه ی فراخ تر واقعیت (یعنی بخشی که مورد توجه علوم زیستی و طبیعی است و بخشی که از دسترس آنها نیز به دور است) نیز نظر دارد و در آن به کاوش می پردازد. این معرفت در عین حال، تنها معرفتی است که از منظری مرتبه ی دوم یا بالاتر به دستاورد های معرفتی توجه می کند (4). اما صرف نظر از این تفاوت، همه ی انواع معرفت، تنها در صورتی به این صفت متصف می شوند که «عینی» باشند. آنچه که «ذهنی» است احیاناً ممکن است برای دارنده ی آن «معرفت» به شمار آید. اما از آنجا که دیگران به جهان ذهنی او دسترسی ندارند، برای آنان، معرفت محسوب نمی شود. معرفت عینی، به توضیحی که داده شد، اسلامی و غیراسلامی، غربی و شرقی، و... ندارد. معرفت عینی، معرفت نسبت به واقعیت است. ملاک سنجش صحت چنین معرفتی نیز صرفاً خود واقعیت است، و نه معیار های دیگر نظیر توافق و اجماع افراد، تبلیغات و فضا سازی، اعمال قدرت و نفوذ، و... نظایر آن. دانش و معرفت عینی در معنای دقیق کلمه از تولید کنندگان آن، ظرف و زمینه و خاستگاه تولید مستقل است. این دانش، نشان دهنده ی گرایش ذهنی و ایدئولوژیک مولد آن یا تأثیرات محیطی و فرهنگی که بر مولد آن مؤثر بوده است، نیست. بلکه تا حد زیادی (به میزانی که عینی است) نشان دهنده و بازتابنده ی خود واقعیت است (5). با توجه به آنچه تا بدین جا توضیح داده شد روشن می شود که پرسشی که در بالا مطرح شده است مبتنی بر یک فرض نادرست است. علوم انسانی موجود، هرچند که عمدتاً در مغرب زمین تولید شده است، اگر عینی باشد، پاسخگوی نیاز های انسان معاصر (خواه مسلمان غیرمسلمان، خواه سکولار و غیرسکولار، خواه غربی و غیرغربی) تواند بود. به این دلیل ساده که این علوم، به شرط عینی بودن، بازتابنده و گزارش کننده از واقعیتند. و شناخت منطبق با واقع، از ارزش فی نفسه برخوردار است و به این اعتبار برای همه فاعلان شناسایی واجد ارزش است. اما علوم اجتماعی-انسانی، چنان که اشاره شد، دو وجهی اند: از وجهی علم به شمار می آیند و از وجهی تکنولوژی. این جنبه از نهایت اهمیت برخوردار است. تکنولوژی، چنان که در مقالات دیگری توضیح داده ام، علی رغم ارتباط بسیار تنگاتنگ با علم، با آن این همانی ندارد. تفاوت علم و تکنولوژی، به خصوص زمانی که بحث به علوم انسانی - اجتماعی کشیده می شود از اهمیت برخوردار می گردد. هدف تکنولوژی ها، از هر سنخ که باشند، دستیابی به شناخت حقیقی از واقعیت نیست. این هدف، صرفاً به وسیله ی علم یا معرفت دنبال می شود. تکنولوژی ها دو هدف را دنبال می کنند. از یک سو به اهداف غیرمعرفتی آدمی (یا دیگر موجودات ابزار ساز) پاسخ می دهند. از سوی دیگر به منزله ی ابزار و وسیله، به علم در پاسخ دادن به نیاز معرفتی آدمی کمک می کنند. برخی از تکنولوژی ها احیاناً هر دو جنبه ی یاد شده را توامان واجدند. کفش، لباس، خانه، غذا و وسایل طبخ و تجهیزات ورزشی نمونه هایی از تکنولوژی نوع اول هستند. تلسکوپ و میکروسکوپ و ماشین های محاسبه و شتاب دهنده های ذرات هسته ای نمونه هایی از تکنولوژی های نوع دوم می باشند. و کتاب، عینک و قلم نمونه هایی از تکنولوژی ها که واجد هر دو جنبه اند محسوب می گردند. در حالی که معیار موفقیت در علم، نزدیک شدن به واقعیت و دستیابی به حقیقت است، معیار موفقیت در تکنولوژی ها، کارآمدی است. کارآمدی، معیاری پراگماتیکی است و بنابراین با خوشامد و ملاحظات ارزشی و شخصی کاربران آن ارتباط وثیق دارد. کفشی که شخص به پا می کند، اتومبیلی که می راند، عینکی که به چشم می زند، شهری که در آن زندگی می کند، غذایی که می خورد، رایانه ای که مورد استفاده قرار می دهد، همگی باید رضایت شخص او و معیار های کارآمدیی که او بدان ها توجه دارد احراز کنند. برخی از معیار های کارآمدی البته «عینی» توانند بود و چنین نیز هستند. کارآمدی یک شتاب دهنده ی ذرات هسته ای، مستقل از خوشامد افراد است، هرچند که ویژگی های محیطی و جنبه های فرهنگی خاص به توضیحی که می آید، خواه ناخواه در آن منعکس می شود. تکنولوژی ها برخلاف علم و معرفت، به ظرف و زمینه هایی که در ابداع و یا به کارگیری آنها نقش دارد حساسند. از آنجا که هر تکنولوژی در ظرف و زمینه ای خاص و برای هدفی خاص به کار گرفته می شود الزامات محیطی، فرهنگی و ارزش های ابداع کنندگان و کاربران، هم در طراحی و هم در به کارگیری آن آشکار می شوند. لباسی که قرار است از شخص در برابر سرمای قطب محافظت کند می باید با الزامات محیط قطب انطباق داشته باشد. لباس فضانوردانی که می خواهند در ماه قدم بزنند باید با شرایط کره ی ماه تناسب داشته باشد. تفاوت های فرهنگی نیز رد پای خود را در تکنولوژی ها برجای می گذارند. نقش و نگاری که بر گلیم های ایرانی ظاهر می شود با آنچه در گلیم های بافته شده در مکزیک به چشم می خورد به کلی تفاوت دارد. غذ اهای چینی و هندی شبیه یکدیگر نیستند. مدل های اتومبیل هایی که به خصوص در گذشته به وسیله ی کشور های صنعتی و در رقابت با یکدیگر طراحی می شد، تفاوت های چشمگیری داشت. موشک های فضا پیمای شوروی ها و آمریکایی ها که فضانوردان را با خود به فضا می بردند و کپسول های حامل این فضانوردان، در بسیاری از جزئیات متفاوت بودند. به عنوان مثال، کپسول های روسی کوچک تر بودند و می توانستند با چتر نجات روی زمین فرود آیند. در حالی که کپسول های آمریکایی بزرگتر بودند و امکان فرود آرام آنها روی زمین وجود نداشت و به همین جهت همواره محل فرود این کپسول ها در اقیانوس بود. تکنولوژی ها با توجه به کارکرد هایشان تعریف و مشخص می شوند. آنچه اتومبیل را از ماشین لباسشویی و هر دو را از رستوران یا بانک متمایز می کند تفاوت در کارکرد آنها است. جهانی شدن و گسترده شدن ارتباطات، موجب شده است تا استاندارد سازی کارکرد ها، محصولاتی را که در نقاط مختلف ساخته می شوند، تا حدی به یکدیگر شبیه سازد. زمانی شهر های اروپایی، هویت های ویژه ی خود را داشتند. اما اکنون حضور ده ها و صد ها فروشگاه و نهاد زنجیره ای مشابه در خیابان های این شهر ها موجب شده است تفاوت های پیشین تا حد زیادی کم رنگ شود. تکنولوژی ها، برای کارکرد بهینه، در نهایت به علم و شناخت حقیقی از واقعیت، اتکا دارند. عدم توجه به واقعیت موجب ناکامی در بهره گیری از تکنولوژی می شود. قرن های متمادی کسانی سودای تولید ماشین های با حرکت دائم در سر می پروراندند و عمر و هزینه ی گزافی بر سر این کار گذاردند. کیمیاگران نیز قرن ها در آرزوی تبدیل فلزات دانی به فلزات عالی بودند. اما از آنجا که این تلاش ها بدون در نظر گرفتن الزامات واقعیت به انجام می رسید، با توفیق همراه نبود. خطای مهندسان در طراحی پل هزاره در لندن موجب شد این پل تنها چند ساعت پس از افتتاح بر روی عابران بسته شود: حرکت عابران بر روی پل موجب می شد پل حول نوسان طبیعی خود دچار تشدید شود و عابران را به درون رودخانه پرتاب کند. اشتباه محاسبه در تخریب ساختمان های بلندمرتبه، در برخی موارد موجب شده است تا خروار ها آوار به عوض آ نکه در جا و در یک محدوده ی کوچک فروریزد به صورت مورب بر سر ساختمان ها و افراد در بخش های مجاور خراب شود. قرص تالیدومید که برای کمک به خانم های حامله جهت جلوگیری از تهوع و کم خوابی تولید شده بود به ناقص الخلقه شدن جنینی که در رحم داشتند کمک کرد. کشتی های هوایی موسوم به زپلین (6) که قادر بودند فاصله ی اروپا و آمریکا را با هزینه ی کم طی کنند و شمار قابل توجهی مسافر را با خود به همراه بردارند، تا پیش از فاجعه ای که در سال 1937 برای زیپلین هیندنبورگ در فرودگاه نیویورک رخ داد، در زمره ی محبوب ترین وسایط حمل و نقل به شمار می آمدند. اما پر کردن مخزن گاز این کشتی ها از گاز هیدروژن، برای کاستن از وزن کشتی، آنها را به بمب های متحرک تبدیل کرده بود. علوم انسانی - اجتماعی، زمانی که در وجه تکنولوژیک به کار می روند، و در این حال باید از آنها با عنوان تکنولوژی های انسانی و اجتماعی نام برد، به دنبال کشف حقیقت و دستیابی به تصویری حقیقی از واقعیت نیستند. بلکه در مقام تکنولوژی، آنها وظایفی را که ابداع کنندگان یا کاربران در نظر دارند، برآورده می سازند. این وظایف در قلمرو تعاملات انسانی، یعنی حوزه ی کاربرد تکنولوژی های انسانی و اجتماعی، عمدتاً عبارت است از کنترل و هدایت رفتار افراد و گروه ها. به عنوان مثال، شرکت های تولید کننده ی کالا های مصرفی و نیز فروشگاه های محصولات خانگی و یا مواد مصرفی و غذایی، با استفاده از امکاناتی که رایانه ها و نرم افزار ها و نیزموتور های جستجوگری نظیر گوگل در اختیارشان گذارده اند، و همچنین با بهره گیری از ابزار هایی مانند پرسشنامه و مصاحبه و امثالهم، می کوشند تا رفتار مصرف کنندگان را شناسایی کنند. این نوع فعالیت، بخشی از فعالیت علمی در حوزه ی علوم انسانی ـ اجتماعی است. در این جا غرض شناخت حقیقی و دقیق نحوه ی رفتار مصرف کنندگان و خواست ها و تمایلات آنان است. اما به دنبال کسب این شناخت، جنبه ی تکنولوژیک علوم انسانی ـ اجتماعی وارد عمل می شود. صاحبان شرکت ها و فروشگا ه ها، به منظور کنترل رفتار مصرف کنندگان و جلب آنان به الگو های رفتاری مورد نظر خود به انواع شیوه های تبلیغ و القای اندیشه و تحریک به عمل متوسل می شوند. در انتقاد از کاستی های علوم انسانی -اجتماعی که در مغرب زمین تولید شده است می باید میان دو جنبه علمی و تکنولوژیک آنها تمایز قائل شد. از جنبه علمی، باید به این نکته توجه داشت که همه ی علوم، خواه علوم طبیعی و زیستی و خواه علوم انسانی - اجتماعی، آن گونه که عقل گرایان نقاد توضیح می دهند، در هر مقطع صرفاٌ عبارتند از مجموعه ی آن دسته از حدس ها و گمانه ها در مورد بخش های مورد پژوهش واقع شده از واقعیت، که علی رغم آن که در معرض سخت ترین نقادی ها (خواه به نحو نظری، تحلیلی و خواه به نحو تجربی) قرار گرفته اند، ابطال نشده اند بلکه مورد تقویت (7) قرار گرفته اند. اما حدس ها و گزاره هایی برساخته شده به وسیله ی آدمیان که از ظرفیت های ادراکی محدود برخوردارند، نمی تواند همه ی جنبه های نامتناهی واقعیت را پوشش دهد و ازاین رو در مواجهه با واقعیت، دیر یا زود، ضعف و کاستی های آن، ظاهر می شود. دعاوی علمی علوم انسانی ـ اجتماعی را (در هر جا که تولید شده باشند) می توان با توجه به واقعیت (که داور نهایی دعاوی راجع به واقعیت است) مورد ارزیابی نقادانه قرار داد. اما جنبه های تکنولوژیک این علوم را، که اکنون به واسطه ی فراگیر شدن امکانات اطلاع رسانی، عرصه ای جهانی یافته است، می باید عمدتاً با نظر به نظام های ارزشی و اهداف به کار برندگان تکنولوژی ها مورد نقادی قرار داد. به عنوان مثال، بانک ها، تکنولوژی هایی بودند که برای کمک به تسهیل مبادلات مالی بر پا شدند. اما در پرتو رویکرد ایدئولوژیک نئو لیبرال ها و سرمایه داری لجام گسیخته در این خصوص که پول بالاترین ارزش است و بنابراین باید به هر شیوه ی ممکن کسب مقادیر هرچه بیشتر از آن را امکان پذیر کرد، تکنولوژی بانک در مسیری مورد استفاده قرار گرفت که اکنون جان و مال و حیثیت شماری زیادی از افراد را در سطح جامعه ی جهانی مورد تهدید جدی قرار داد ه است. سینمای هالیوود عمدتاً ارزش هایی را تبلیغ و ترویج می کند که با ارزش های مورد قبول در فرهنگ های دیگر، حتی فرهنگ های اروپایی، در تعارض است. در اعتراض به این کاربرد نامناسب از تکنولوژی سینما، سینماگران کشو رهای دیگر از فرانسه گرفته تا هند، ایران و آمریکای لاتین کوشیده اند، فیلم هایی متفاوت را در معرض دید بینندگان قرار دهند. البته در مواردی نیز احیاناً می توان با توجه واقعیت و یافته های علمی این رویکرد های تکنولوژیک (و ایدئولوژیک ـ به یاد داشته باشیم که ایدئولوژی نیز نوعی تکنولوژی است) را نقد کرد. اما در این قبیل موارد، نقد صورت گرفته ناظر خواهد بود به نقص و کاستی جنبه ی علمی ای که پشتوانه ی تکنولوژی مورد اشاره است. به عنوان مثال، مصرف مشروبات الکلی برای قرن ها در مغرب زمین مورد ترویج و تشویق بوده است. نوشیدن الکل به صورت یکی از ارزش های اجتماعی عمده در کشور های غربی در آمده است تا آنجا که تا یکی دو دهه ی پیش و تا قبل از رواج امواج چند فرهنگی بودن و کثرت گرایی، اگر فردی در مجامع عمومی از نوشیدن مشروب خودداری می کرد، به عنوان ناآشنا با فرهنگ و تمدن مدرن هزار و یک برچسب ناخوشایند را باید پذیرا می شد. اما اکنون در پرتو تحقیقات متعدد علمی آشکار شده است مصرف الکل انواع خطرات را متوجه سلامت شخص و اجتماع می کند. در یکی از تازه ترین تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته است محققان نشان داده اند مصرف حتی مقادیر کم نوشابه های الکلی سبب آسیب دیدن مولکول «دی ان آ» در بدن شخص می شود. عامل این آسیب مولکول «اسیدتالدی هاید (8)» است که از تجزیه ی الکل در بدن تولید می شود. هرچند بدن مکانیزم هایی برای ترمیم این آسیب ها در اختیار دارد، اما توانایی این مکانیزم ها نامحدود نیست. بروز آسیب در مولکول «دی ان آ»، منجر به تولید سرطان دهان و یا مری و نای و حنجره، یا کبد و یا سینه (در زنان) می گردد (9). ظرفیت ها و آسیب های علوم انسانی موجود (حاکم بر تحولات دنیا) چیست؟ آیا قبول دارید که تحولات دنیای معاصر نشأت گرفته از علوم انسانی برآمده از تمدن غرب است و روزبه روز ناکارآمدی این علوم رخ نمایی بیشتری می کند و پاسخگویی نیازهای پیش روی انسان معاصر خصوصاً انسان مسلمان نیست؟ با توضیحاتی که در پرسش پیشین درباره ی علوم انسانی- اجتماعی داده شد، و نیز با عنایت به نکاتی که در مقالات معرفی شده در پانوشت های آن پاسخ توضیح داده شده است، می توان به شیوه ای مستقیم تر به پرسش شما پاسخ داد. اما پیش از پرداختن به محتوای پرسش أخیر، توجه شما را به این نکته جلب می کنم که علی القاعده همه ی اصحاب رسانه ها باید با آن آشنا باشند و آن عبارت است از پرهیز از صورت بندی پرسش ها به گونه ای که پاسخ در آن مضمر باشد! درواقع هر گفت و گوی جدی معرفتی (که امیدوارم این گفت و گو از همان سنخ باشد) در تکاپوی دستیابی به پرسش هایی است که امید می رود نور تازه و روشن گری به موضوع و مسأله ی مورد نظر بتاباند. اما پرسش هایی که از پیش پاسخ به همراه آن است راه را بر تکاپو های معرفتی اصیل سد می کند. این نکته یکی از آسیب های جدی در حوزه ی علوم انسانی ـ اجتماعی است که هم در مغرب زمین رواج دارد و هم با توجه به نمونه ی کنونی در نقاط دیگر! در بحث از آسیب ها و ظرفیت های علوم انسانی ـ اجتماعی می باید به تمایز میان دو وجه علمی و تکنولوژیک این علوم توجه کرد. آسیب ها و ظرفیت های این دو وجه یکسان نیستند. در وجه علمی، علوم انسانی ـ اجتماعی از همان محدودیت هایی که گریبان گیر علوم زیستی و طبیعی است برخوردارند (10). در اینجا نیز فقر تئوریک، محدودیت در آزمودن نظریه ها، ضعف مبانی متدولوژیک و معرفت شناسانه، توجه و تأکید به جنبه های تکنولوژیک و کاربردی به عوض جنبه های نظری، و ... با این علوم همراه بوده است. فراموش نکنیم که آدمی از رهگذر خطاهایش می آموزد و به میزانی که به این جنبه عنایت بیشتری داشته باشد و به نحو نظام مند تری در این عرصه به فعالییت بپردازد، بر دانش و معرفتش افزوده می شود. اما این جنبه هیچ گاه به نحو ایده آل مورد توجه قرار نمی گیرد. این امر البته تا اندازه ای ناشی از آن است که ما همگی انسانیم و فرشته نیستیم. این دعوی که تحولات دنیای جدید نشأت گرفته از علوم انسانی برآمده از غرب است، دعوی گزافی است که شواهد زیادی می توان در جهت ابطال آن ارائه کرد. به عنوان مثال، در خود مغرب زمین، عللی نظیر رقابت های دینی، جنگ های سرزمینی، شرایط اقلیمی، و ... سهمی بزرگ در بروز تحولاتی داشته اند که تاریخ مغرب زمین و عالم را به گونه ای که شاهد بوده ایم رقم زده اند. علوم انسانی و دانش ناشی از آن و تکنولوژی های منبعث از آن، یکی از علل و عواملی بوده اند که در این عرصه ایفای نقش کرده اند. اگر توجه کنیم که علوم انسانی- اجتماعی از اواخر قرن هجدهم به تدریج شروع به رشد کردند در حالی که علوم طبیعی و زیستی، تکنولوژی های مرتبط با آنها لااقل دو قرن زودتر ظهور یافتند و با شتاب به مراتب بیشتری از علوم انسانی - اجتماعی تحول یافتند و در ابعاد بیشتری بر تحولات جامعه، از جمله ظهور و رشد علوم انسانی ـ اجتماعی، تأثیر گذاردند، و اگر این نکته را نیز مدنظر قرار دهیم که در زمانی که غرب در حال تحول بود، دیگر کشور ها نیز از تحول برکنار نبودند، آن گاه لازم می آید در این گزاره که «علوم انسانی نشات گرفته از غرب عامل تحولات دنیای معاصر است» تجدید نظر جدی به عمل آوریم. دعوی مربوط به ناکارآمدی این علوم نیز مدعایی است که می باید برایش استدلال ارائه داد. با توجه به کامیابی های این علوم، که نظیر کامیابی های علوم دیگر می باید آنها را به نحو نسبی ارزیابی کرد، به نظر می رسد شواهد نقض کننده ی مدعای مطروحه، کار استدلال برای دفاع از مدعا را دشوار می کند. نکته ی مربوط به نیاز انسان معاصر و انسان مسلمان نیز دقیق نیست. عقل گرایان نقاد توضیح می دهند که آدمیان در گوهر انسانیت که با اوصافی معین توصیف می شود مشترکند و همین جنبه، فارق آنان از دیگر موجودات است. به عنوان مثال، توجه به ارزش های اخلاقی، تدوین قانون و قرارداد، توجه به معرفت های مرتبه ی دوم و بالاتر، مرگ آگاهی و تاریخ آگاهی و توجه به آینده، از ویژگی هایی است که در برجسته ترین صورت آن تنها در آدمی ظاهر شده است. این جنبه ها همگی به همان گوهر مشترک تعلق دارند. به اعتبار این گوهر مشترک نیاز های مشترکی میان همه انسان ها به ماهو انسان وجود دارد. همین گوهر مشترک در عین حال مبنای امری است که اکنون از آن با عنوان حقوق انسان یا حقوق بشر یافت یاد می شود، یعنی حقوقی که برای انسان به ماهو انسان مستقل از نژاد، جنسیت، آئین و ... وجود دارد. نیاز های غیرمشترک، نیاز هایی هستند که در ظرف و زمینه های مختلف «بروز و ظهور» می کنند. اما نکته ی مهمی که در این میان می باید مورد توجه قرار داده و عقل گرایان نقاد در خصوص آن به تفصیل توضیح داده اند آن است که همه ی دستورالعمل ها و آموزه ها همواره از «درون» ارگانیزم های زنده نشأت می گیرد (11). محیط بیرون به هیچ روی نمی تواند چیزی را به ارگانیزم بیاموزد و یا امری را در او ایجاد کند. محیط بیرون دو وظیفه به انجام می رساند. در ارتباط با آموزه های معرفتی که ارگانیزم تولید می کند، محیط بیرون وظیفه ی آزمودن و ارزیابی نقادانه را انجام می دهد. این همان جنبه ی داوری معرفتی به وسیله ی واقعیت است. از حیث نیاز ها، محیط بیرون به ظهور ظرفیت هایی که به نحو بالقوه در ارگانیزم موجود است مدد می رساند. اما اگر ظرفیتی در ارگانیزم از پیش مندرج نباشد، فشار محیط بیرون نمی تواند خلق از عدم انجام دهد. به عنوان مثال، سرمای محیط بیرون، نیاز به ایجاد محیط گرم به منظور بقا را در ارگانیزم، تشدید می کند. تصاویر و پیام های تبلیغاتی احیاناً ظرفیت ها و نیاز های خفته ای را در مخاطبان فعال و بیدار می کند. فشار های محیطی البته می توانند رنگ و هیأت و جهت خاصی به نیاز هایی که به صورت بالقوه در ارگانیزم ها مندرج اند اعطا کنند. یکی از مهم ترین عواملی که به ظهور نیاز ها کمک می کند، مسائلی است که افراد با آن دست و پنجه نرم می کنند. اگر علوم انسانی غربی بنا به گفته ی شما به نیاز های انسان معاصر یا مسلمان پاسخ نمی دهد، در آن صورت با فرض صحت این مدعا، یک علت این پدیدار می تواند آن باشد که این علوم در پی پاسخ گفتن به مسائلی هستند که برای انسان غربی مطرح است. اگر همان مسائلی که برای مسلمانان مساله محسوب می شود، برای محققان غربی نیز به عنوان مساله جلوه کند، آنگاه پژوهش های آنان در مسیر یافتن راه حل برای آن مسائل متمرکز می شود نمونه های متعددی برای این نوع گسترش علم از راه توجه به مسائل جدی می توان ذکر کرد. به عنوان مثال، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، برای تحلیل گران سیاسی در مغرب زمین، شناخت نیرو های چپ و کمونیست، مسأله بود. اما از سال 1357 به این سو، شناخت اسلام در دستور کار این تحلیل گران قرار گرفته است. نگاهی به انبوه کتاب ها و مقالاتی که زمینه ی شناخت اسلام و از جانب تحلیل گران عربی تولید شده، که بسیاری از آنها مورد استفاده محققان مسلمان نیز واقع شده است، بیانگر همان نکته ای است که در بالا مورد تأکید قرار گرفت و آن اینکه وجه علمی علوم انسانی عام و فراگیر است و غربی، شرقی، اسلامی و غیراسلامی ندارد. اما البته وجه تکنولوژیک این علوم، نظیر همه ی تکنولوژی های دیگر، کاملاً به ظرف و زمینه و اهداف و ارزش های کاربران یا ابداع کنندگان تکنولوژی ها، حساس است. آیا در دین(خصوصاً اسلام) کار ویژه ای برای تولید علم تعریف شده است به عبارت دیگر آیا دین ظرفیت دارد تا علم، از تعالیم آن استخراج شود؟ توجه کنید که برای تولید علم به هیچ روی نمی توان دستورالعمل و آلگوریتم تجویز گرفت. در پاسخ به پرسش های پیشین به اجمال به این نکته اشاره شد که علم، که محصول حدس و گمانه هایی است که برای شناخت جنبه های مختلف واقعیت، که برای ما به عنوان «مسأله» جلوه گر می شوند بر می سازیم. این گمانه ها محصول تکاپوی خلاق ذهن است و در طی فرایندی که احیاناً بی شباهت به فرایند دریافت وحی نیست (با توصیفاتی که از این فرایند شده است، و با فرض اینکه این توصیفات صحیح باشد) به دنبال تعامل شخص با «مسأله» مورد نظر و تکاپو برای یافتن راه حل، در مواردی، اگر تکاپوی شخص در مسیر مناسب صورت گرفته باشد و اگر بخت با او یار باشد (که البته همه ی این قبیل موارد را تنها به صورت پسینی می توان تشخیص داد)، «راه حلی» برای مسأله به گونه ای ناگهانی به او الهام می شود و یا همچون برق بصیرتی در ذهنش می درخشد و یا در یک تجربه ی شهودی برایش ظهور پیدا می کند. از توضیحی که داده شد روشن می شود که این پرسش که «آیا دین ظرفیت دارد تا علم از آن استخراج شود؟» نادرست و غیردقیق است. زیرا بر این فرض مبتنی است که می توان با شیوه هایی معین علم را «استخراج» کرد. علم، به معنای حدس ها و گمانه هایی برای شناخت واقعیت، که در مسیر اصابت به واقع قرار دارند و به همین اعتبار از محک آزمایش، خواه آزمون نقادانه ی نظری و خواه آزمون نقادانه ی تجربی، موفق بیرون می آیند (البته تا زمانی معین و محدود ـ که به نحو پسینی مشخص می شود ـ و تا پیش از آنکه جای خود را به حدس ها و گمانه هایی فراگیر تر بدهند که به اعماق ژرف تری از واقعیت نظر دارد) در پاسخ به «مسائلی» که شخص با آنها مواجه می شود، امکان ظهور می یابند. مسائل در ارتباط با نیاز های شخص و در تعامل او با واقعیت برایش رخ می نمایند. همه ی عرصه واقعیت، خواه واقعیت طبیعی و خواه واقعیت برساخته ی اجتماعی، قابلیت و توان آن را دارد که انواع «مسائل» را برای شخص مطرح سازد. «مسائل» به دو دسته مسائل اصیل و مسائل غیراصیل یا شبه مسائل تقسیم می شوند. مسائل غیراصیل مسائلی اند که نور معرفت شناسانه ای به واقعیت نمی تابانند بلکه با دغدغه های ذهنی شخص یا گروهی از اشخاص سروکار دارند. مسائل اصیل مسائلی هستند که همواره و به گونه ای لایتخلف راه را برای توجه به مسائلی عمیق تر و اساسی تر در خصوص واقعیت هموار می کنند. مسائل غیراصیل و شبه مسائل، به عکس، عموماً به کوچه هایی بن بست منتهی می شوند. به عنوان مثال، این مساله که «بر نوک یک سوزن چند فرشته جای می گیرند»، راه گشا به سوی مسائل اساسی دیگر نیست. آیا با طرح بحث تولید علوم انسانی اسلامی موافقید ؟ در صورت موافقت یا مخالفت چه آسیب هایی برای این گونه تحولات را پیش بینی می کنید؟ در صورت مخالفت که از ظاهر مقاله حضرت عالی بر می آید، راهکار بدیل خود را شرح دهید؟ دین اسلام در این راهکار، بنا است کدام خلاء را پر کند؟ از توضیحاتی که در مورد پرسش های پیشین داده شد روشن می شود که علوم انسانی ـ اجتماعی از وجه علم بودن ، به اسلامی و غیراسلامی تقسیم نمی شوند. اما از وجه «تکنولوژی» می توانند اسلامی و بومی باشند. در مقاله ی دیگری که بخشی از یک تحقیق مفصل درباره تکنولوژی دینی است، در این خصوص به تفصیل توضیح داده ام (12). اصرار بر تولید «علوم انسانی اسلامی»، ناشی از بی توجهی به تفاوتی است که میان علم و تکنولوژی برقرار است. این تلاش راه به جایی نمی برد. به این دلیل ساده که اگر یافته ای به وصف «علمی» بودن متصف باشد، در آن صورت راجع به واقعیت است. واقعیت، ولو، واقعیت های برساخته اجتماع، به توضیحی که عقل گرایان نقاد می دهند، از افراد، اراده و خواست تک تک آنان مستقل اند، و به این اعتبار، آنچه که درباره آنها یافت می شود، می تواند به نحو عینی مورد ارزیابی دیگر ناظران واقع شود و در صورت احراز صحت مورد استفاده آنان قرار گیرد. در این حال، خواه یک مسلمان به کشف این جنبه خاص در مورد واقعیت (خواه طبیعی و خواه برساخته اجتماعی) نائل شده باشد و خواه یک غیرمسلمان، نتیجه تکاپوی معرفتی او، امری عینی است که از خواست، میل، گرایش و نظام ارزشی افراد جدا است. تکنولوژی اما به اعتبار آنکه با خواست، میل، اراده، گرایش و نظام ارزشی افراد ارتباط دارد، می تواند از سوی مسلمانان و در پاسخ به نیاز های خاص آنان تولید شود. اما همچنان که در تحقیقی که اشاره کردم، توضیح داده ام، این امکان در مورد همه ی تکنولوژی ها وجود دارد که با اندکی تغییر و دستکاری در آنها، در ظرف و زمینه های دیگری که از حیث طبیعی و فرهنگی متفاوت با ظرف و زمینه ی محل ابداع تکنولوژی هستند، قابل استفاده باشد. سرّ مطلب در همان نکته ای است که پیشتر بدان اشاره شد: تکنولوژی ها پاسخگوی نیاز انسان ها هستند (در اینجا به تکنولوژی هایی که حیوانات ابداع می کنند، نظیر لانه سازی یا استفاده ازابزار، کار نداریم). این نیاز ها، یا نیاز هایی است که مشترک میان همه ی آدمیان می باشد، یا نیاز های دیگری اند که بر بستر نیاز های نخستین و با توجه به ظرفیت هایی که باز هم در همه ی آدمیان مشترک است، اما تحت فشار های محیطی متفاوت ظهور کرده اند. از آنجا که زمینه و ظرفیت همه ی نیاز ها در همه ی افراد موجود است، اگر افرادی که در یک زیست بوم متفاوت از زیست بوم محل ابداع یک تکنولوژی خاص زندگی می کنند، شرایط زیست بوم خود را کم و بیش به زیست بوم نخست شبیه سازند، در آن صورت تکنولوژی به کار گرفته شده در زیست بوم نخست در زیست بوم دوم نیز کاربرد پیدا می کند. از این گذشته، همچنان که در کتاب ها و مقالات دیگر توضیح داده ام، افراد همواره می توانند در تکنولوژی ها ظرفیت هایی تازه ایجاد یا کشف کنند. این امر موجب می شود که یک تکنولوژی که در یک زیست بوم ابداع شده است بتواند در زیست بومی دیگر با ارائه ی کارکردی تازه یا اندکی متفاوت از کارکرد های اولیه خود مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال، یک غیر مسلمان ممکن است از یک قالیچه ی نماز به عنوان بستری برای استراحت استفاده کند و یا یک قبله نما را به عنوان وسیله برای یافتن جهت قطب جغرافیایی مورد استفاده قرار دهد. دعاهایی که یک مسلمان قرائت می کند ممکن است به وسیله ی یک غیرمسلمان به عنوان یک متن ادبی مورد بهره برداری واقع شود. نمایش تعزیه را یک غیرمسلمان می تواند برای القای یک پیام انقلابی اما با محتوای غیر دینی به کار گیرد و قس علی هذا. متقابلاً مسلمانان نیز می توانند تکنولوژی هایی را که در ظرف و زمینه های دیگر ابداع شده است، برای هدف دین، یعنی کمک به شناخت صاحب عالم به کار گیرند. به عنوان مثال، تکنولوژی داده ی بانک ها در فضای مجازی می تواند برای ذخیره ی یافته های محققان مسلمان، مثلاً محدثان، یا مفسران یا متکلمان مورد استفاده واقع شود. هم اکنون همه مجتهدان صاحب رساله دارای پایگاه های اینترنتی هستند که از طریق شبکه ی اینترنت آنها را با مقلدین در تماس قرار می دهد. در خصوص راهکار های بدیل، شما را به مطالب مندرج در دو کتاب که با همکاری شمار ی از همکاران در خصوص «تکنولوژی دینی» در دست تکمیل است و به خواست خدا در آینده ی نزدیک چاپ خواهد شد و نیز شماری از مقالات که در خصوص علم دینی و تکنولوژی دینی از نگارنده در دست انتشار است، احاله می دهم. پی نوشت ها: 1. در خصوص عقلانیت نقاد بنگرید به: علی پایا، فلسفه ی تحلیلی: مسائل و چشم انداز ها، (ویراست دوم با تجدید نظر و اضافات)، تهران: طرح نو، در انتظار اجازه ی وزارت ارشاد برای انتشار؛ علی پایا، فلسفه ی تحلیلی و تحلیل فلسفی: مسائل، چشم انداز ها و کاربرد ها، تهران: طرح نو، در انتظار اجازه ی وزارت ارشاد برای انتشار؛ بحث مختصری درباره ی عقلانیت نقاد به قلم نگارنده در منبع ذیل یافت می شود: «درباره ی عقلانیت نقاد»، سوره اندیشه، شماره های 54 و 55، مهر و آذر 1390؛ کارل پوپر، اسطوره ی چارچوب: در دفاع از علم و عقلانیت، تهران: طرح نو، 1983. 2. در خصوص چگونگی دست یابی به شناخت «عینی» بنگرید به: علی پایا، «بدفهمی مفهوم عینیت در علوم انسانی و اجتماعی»، ترجمه ی علیرضا منصوری، مندرج در فلسفه ی تحلیلی و تحلیل فلسفی: مسائل، چشم انداز ها و کاربرد ها. متن انگلیسی این مقاله در منبع ذیل یافت می شود: Ali Paya, “The Misguided Conception of Objectivity”, in Humanities and Social Sciences: The Crisis of the Human Sciences: False Objectivity and the Decline of Creativity, Edited by Thorsten Botz-Bornstein and Ayman Bakr, A GUST Publication, 2011 3. بنگرید به اسطوره ی چارچوب، معرفی شده در پانوشت شماره ی1، و نیز منبع معرفی شده در پانوشت شماره ی 2. 4. در خصوص تفاوت معرفت فلسفی با دیگر انحاء معرفت بنگرید به: فلسفه ی تحلیلی: مسائل و چشم انداز ها، معرفی شده در پانوشت شماره ی 1. 5. توضیح یک نکته برای جلوگیری از بدفهمی احتمالی ضروری است. ممکن است هدف محقق دستیابی به شناخت درباره ی عواملی باشد که در تولید یک حدس و گمانه مؤثر بوده است. عوامل فرهنگی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی و امثالهم که بر ذهن و ضمیر مولد یک نظریه تأثیر گذارده است. این نوع بررسی که اصطلاحاً بررسی «بیرونی» نامیده می شود به حوزه ی روانشناسی و جامعه شناسی تعلق دارد و در مقوله ای که به آن «ظرف و زمینه ی اکتشاف» لقب داده اند جای می گیرد. این نوع از مطالعات با مطالعاتی که «درونی» نامیده می شوند و به روابط میان دعاوی مختلفی که در یک نظریه مطرح شده است. تفاوت دارد. مطالعه ی درونی، به دلایل توجه دارد و مطالعه ی بیرونی به علل. اما هر دو نوع مطالعه می تواند «عینی» باشد. شرط عینی بودن هر مدعا آن است که در حیطه ی عمومی دسترس پذیر و نقد پذیر باشد. 6. Zeppelin 7. تقویت(corroboration) با تایید (confirmation) تفاوتی اساسی دارد. این تفاوت یکی از وجوه تفاوت میان عقل گرایان نقاد و پوزیتیوست هاست که برای تایید ارزش معرفت بخش قائلند. در حالی که عقل گرایان نقاد برای تایید ارزش معرفت بخش قائل نیستند. مقصود از تایید، تایید نظریه به وسیله ی بینه های مؤید است. مثلا این گزاره که آب در صد درجه به جوش می آید با مصادیق جزیی ای که در آن آب در اینجا یا آنجا در صد درجه به جوش آورده می شود تایید می شود. ازدیاد موارد تأیید موجب ارتقاء مرتبه ی معرفتی گزاره به حد یک قانون می شود. مقصود از تقویت اما این است که هر دعوی معرفتی را باید در معرض سخت ترین آزمون های تجربی و نقادانه قرار داد به این نیت که اشکالاتش آشکار شود و در نتیجه ابطال گردد. اما اگر دعوی معرفتی مورد نظر در برابر بهترین تلاش ها برای ابطال آن مقاومت کرد و ابطال نشد، در آن صورت آن را تقویت شده به شمار می آوریم. اما در شان معرفت شناسانه ی دعوی مورد نظر، یعنی حدسی و گمانه ای بودن آن، کوچک ترین تغییری حاصل نمی شود. گزاره ها و دعاوی تقویت شده، موقتاً و تا زمانی که ابطال نشده اند و یا با گزاره و دعوی با توان تبیین بالاتر تعویض نشده باشند، در زمره ی دستاورد های معرفتی (که همگی حدسی و گمانه زنانه اند) قرار داده می شوند. 8. acetaldehyde 9. “Health Check: Alcohol and Cancer Risk”, Wednesday 29/ 8/ 2012. 10. در خصوص شباهت ها و تفاوت های علوم انسانی - اجتماعی و علوم زیستی و طبیعی بنگرید به فلسفه ی تحلیلی و تحلیل فلسفی: مسائل، چشم انداز ها و کاربرد ها، معرفی شده در پانوشت شماره ی 1. 11. 12. علی پایا، بررسی نقادانه ی امکان تحقق تکنولوژی دینی با نظر به جنبه های سیاستگذارانه»، فصل سوم کتاب سیاست پژوهی تولید تکنولوژی دینی، تالیف علی پایا، سید حمید رضا حسنی، سید محمد ابطحی، در دست تکمیل. منبع: فصلنامه علوم اسلامی انسانی صدرا – شماره 9 انتهای متن/
93/04/05 - 01:01
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 60]
-
گوناگون
پربازدیدترینها