محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1844622397
علوم عقلی در روزگار ایلخانی
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
علوم عقلی در روزگار ایلخانی نويسنده:امیر نعمتی لیمایی در دوران پیش از مغولان به ویژه در اواخر عصر سلاجقه تعصبات خاص مذهبی چنان بر جامعه حکومت می کرد که کمتر کسی را یارای سخن گفتن در مورد علومی چون فلسفه و حکمت بود و مباحث فلسفی که هیچ، اصولا اظهار آرا و عقاید از هر دست ناسازگار می کرد. ایرانیان همواره به دانش توجه بسیار داشته و در جهت دستیابی هرچه بیشتر بدان می کوشیدند. در روزگار قدرتمداری مغولان نیز در دوران پس از فرو نشستن آتش فتنه مهاجمان و درپی رستن جمعیت دانشمند و اندیشمند از پریشانی، توجه به دانش فزونی یافت و از جمله، بازار علوم عقلی رونقی دوباره و رواجی دوچندان یافت. فلسفه و حکمت در دوران آرامش بعد از طوفان مغولان (دهه های میانی سده هفتم هجری) و رهایی از غوغای تعصب پیروان فکری اندیشمندانی چون امام محمد غزالی و امام فخرالدین رازی (سده های ۵ و ۶ هجری) در این عهد چندان مورد ارج واقع شد که پیروان تصوف و عرفان نیز به تعقل و خردورزی گرایش افزونتری نسبت به ازمنه پیشین نشان دادند و به طریق علمی و شیوه تعلیل و توجیه هم متمایل گشتند، چنانکه عارف نامداری چون اوحدی اصفهانی سفارش به آموختن حکمت می کرد: حکمت آموز و نور حاصل کن دل خود را به نور واصل کن گر بحکمت رسی سوار شوی حکما را سپاسدار شوی در دوران پیش از مغولان به ویژه در اواخر عصر سلاجقه تعصبات خاص مذهبی چنان بر جامعه حکومت می کرد که کمتر کسی را یارای سخن گفتن در مورد علومی چون فلسفه و حکمت بود و مباحث فلسفی که هیچ، اصولا اظهار آرا و عقاید از هر دست ناسازگار می کرد. از دیگر سوی، کار مبارزه با آزاداندیشی به جایی رسیده بود که مدرسان مدارس بغداد به فرمان خلیفه عباسی از آموزش عقاید و تفکرات خود دوری می گزیدند و به تعبیر ابن فوطی بغدادی، نگارنده کتاب الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، تنها «کلام مشایخ را برای رعایت ادب نسبت به آنها و از راه تبرک» به دیگران یاد می دادند، زیرا صاحبان علوم معقول را متهم به طعن دین، شبهه و خراشیدن چهره شریعت می پنداشتند. حتی در میانه های عهد ایلخانی شاعر نامدار،صوفی عالیقدر و زاهد پاکبازی چون سیف فرغانی که در عمر خود مدح کس نگفت در شگفت بود که حکیمان با وجود حبل المتین دین چرا پابسته ریسمان معقول هستند: ای بلبل بستان معقول طوطی شکرفشان معقول ای بر سر تو لجام حکمت وی در کف تو عنان معقول وی از پی طعن دین نشانده بر رمح جدل سنان معقول وی ناخن بحث تو ز شبهه رنگین شده بر بنان معقول رو چهره نازک شریعت مخراش به ناخنان معقول بر سر سفره حکمت آزمودند بس بی نمک است نان معقول تیر نظرت ز کوری دل کژ می رود از کمان معقول سر بر نکنی به عالم قدس از پایه نردبان معقول با حبل متین دین چرایی پا بسته ریسمان معقول با تمام این اوصاف، آنچه هویدا و مبرهن است با ورود مغولان و سقوط خلافت عباسی و راه یافتن ضعف و سستی در عالمان و پیروان فکری غزالی طوسی جو مساعدتری نسبت به پیش حاصل شد، قید و بندهای پیشین به تقریب از پای علوم عقلی برداشته شد و عالمان عقل گرا و صاحبنظران نواندیش فرصت آن را یافتند تا به بحث و تحقیق و استدلال بپردازند. از دیگر سوی، کشش حکمت به جانب شرع به ویژه نوع شیعی آن که نمودش را می توان در نظریات فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی شیعی مذهب دید سبب شد که گرایش به فلسفه و حکمت روزافزون شود. در حقیقت، به همین سبب بود که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، اندیشمند و وزیر نامدار دولت ایلخانی، تدریس علوم معقول را به همراه علوم شرعی و نقلی به مدرسان مدارس سفارش می کرد. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که در برهه ای از زمان علاقه شماری از دانشمندان و خردورزان به فلسفه، در حقیقت، در راه استخدام آن برای اثبات مقاصد شرعی و در پاره ای اوقات حتی پوشاندن لباس مذهب بر آن به کار می رفت. آنچه روشن است، این دسته از دانشمندان حکمت را از سویی همچون ابزاری برای تقویت و قوام بخشی به نیروی عقلانی طالبان علوم شرعی مورد کاربرد قرار می دادند و از سوی دیگر همانگونه که دکتر ذبیح الله صفا، نویسنده کتاب تاریخ ادبیات در ایران، نیز اذعان داشته است وصله های ناجوری چون اعتقاد به علم واجب بر کلیات، قدم عالم، صدور واحد از واحد، تصور معاد روحانی به جای معاد جسمانی که غالب آنها با اندیشه های دینی متشرعان سازش نمی یافت را از آن برمی داشتند. آنچه منابع ادبی، حکمی و تاریخی آن زمان به دست می دهند آن است که در این راستا افرادی چون خواجه نصیرالدین طوسی، علامه قطب الدین شیرازی، باباافضل کاشانی و به ویژه علامه حلی تلاشی افزون و تکاپویی دوچندان پیشه ساختند. به هر ترتیب، در ادامه سیر این جستار سخن از نامداران و اندیشه نامورانی می شود که در آن هنگام می زیستند و آثاری مرتبط با علوم عقلی از خویش به یادگار نهاده اند. فلسفه آنچه منابع اصلی ادبی، فلسفی و تاریخی آن عهد به دست می دهند آن است که در آن هنگام پیشوایی و پیشرویی علوم عقلی بسان بسیاری دیگر از شاخه های دانش بر عهده اندیشمند فرهیخته و خردورز برجسته، خواجه نصیرالدین طوسی، بود که تلاش بسیار برای پیشرفت این علوم پیشه کرد. در حقیقت، همانگونه که دکتر عبدالحسین زرین کوب، تاریخنگار نامی و ادیب برجسته معاصر، در کتاب کارنامه اسلام خویش نگاشته است، اگر تاییدات و مدافعات فلسفی خواجه نصیرالدین نبود اعتراضها و تشکیکات لطمه بزرگی به حییثت فلسفه می زد. کتاب، شرح اشارات ابن سینا، از جمله تاییدات و مدافعات فلسفی خواجه نصیرالدین به شمار می آید. در واقع، او پیشاهنگ بزرگ فلسفه مشایی و استوارکننده ستون های آن در این روزگار بود. او فلسفه مشایی بوعلی سینا را تاییدکرد و توانمندی پایه های او را دو چندان ساخت. همان حکمت پورسینا که حتی در سده هفتم هجری نیز دنباله طعن ها و سرزنش های سده پنجم و ششم هجری علیه او بر زبان افراد جاری بود: گوش دل خویشتن نگه دار از بوعلی آن زبان معقول نقدی دغلی به زر مطلا است در کیسه زرگران معقول **************به سمع جانش بشارات ره روان نرسید کسی که ره به اشارات پور سینا رفت علاوه بر شرح اشارات، خواجه نصیرالدین طوسی کتابهای فلسفی و رسالات حکمی دیگری نیز نگاشت که از مشهورترین آنها می توان به کتابهای اقسام الحکمه، بقا» النفس، جبر و اختیار، ربط الحادث بالقدیم، روضه القلوب، اخلاق ناصری، آداب المتعلمین، شرح اثبات عقل، العلم الاکتسابی وکیفیت صدور موجودات، اشاره داشت. از دیگر فیلسوفان و عقل گرایان این روزگار، قطب الدین شیرازی و بابا افضل کاشانی، را می توان نام برد. علامه قطب الدین محمد شیرازی که پیشتر نیز او یاد شد کتابهایی چون شرح اصول ابن حاجب و دره التاج را در فلسفه و منطق نگاشت. دره التاج، را همانگونه که نگارنده کتاب تاریخ ادبیات در ایران نیز اذعان داشته است باید دائره المعارفی برای کلیه علوم عقلی برشمرد، زیرا در آن اقسام متفاوت حکمت، اصول و فروع علوم حکمی و همچنین منطق شرح داده شده است. علاوه بر این او کتابی به نام، شرح حکمت اشراق، نیز دارد که در آن به بحث و بررسی افکار شهاب الدین سهروردی درباره فلسفه شهودی و معرفت اشراقی پرداخته و اندیشه های سهروردی در مورد تعقل استدلالی، کشف، شهود و ریاضت را مورد بازبینی قرار داده است. خواجه افضل الدین محمد بن حسن مرقی کاشانی ملقب به بابا افضل به تعبیر دکتر ذبیح الله صفا بزرگترین فیلسوف عهد ایلخانان بود. در نظر این مرد دانشمندکه در علوم دیگر هم صاحبنظر بود همه بحث های فلسفی به کمال نفس و پختگی روحانی و معنوی انسان منجر می شوند. از این رو می توان او را فیلسوفی معنوی پنداشت که عقیده و ایده اش آن بود که علم، باطن را تهذیب و نفس را تزکیه می کند و انسان را شایسته بازگشت به جهان نفسانی که باطن عالم است می کند. افضل الدین کاشانی در رساله های طولانی و گفتارهای فراوانی چون منهاج المبین، مدارج الکمال، عرض نامه، جاودان نامه، مبادی موجودات، ترجمه رساله نفس ارسطو و ترجمه کتب هرمس تریسمگیتوس، کمتر به طریق استدلال و احتجاج نظر داشته و بیشتر توجه او به تعلیم و آموزاندن بوده است. وی که در ضمن تحقیقات و تتبعات خویش به آیات استناد و اشاره بسیار نموده و حتی به تاویل و توجیه آیات نیز دست یازیده است بسیاری از اندیشه ها و تفکرات خود را در قالب شعر بیان می داشت، چنانکه در یکی از اشعار خود در ستایش خردگرایی چنین سروده است: تن را بجان اگرچه توان داشتن بپای پایندگی جان بخرد نه بتن بود بینش بعقل کن که وجود تو بینش است جانم بدین سخن ز خرد نیست شرم زد از عقل تست هر گذرنده بقا پذیر پس جز ز عقل خود ز چه جویی بقای خود عقل تو کرد این که عیانست پیش تو احوال هست گشته و کردار نیک و بد پیشی گرفته چرخ هزاران هزار دور بنگر که چون بدو تگ اندیشه در رسد نجم الدین کاتب دبیران قزوینی دیگر حکیم نام آور روزگار ایلخانی است. مشهورترین اثر او که از شاگردان برجسته و دست پروردگان نخبه دانشمند نامی و پرآوازه تمامی اعصار ایران یعنی خواجه نصیرالدین طوسی بود کتاب، حکمت العین، است. این کتاب دنباله ای است از کتاب العین در منطق و مشتمل بر دو باب الهی و طبیعی می باشد. اثبات الواجب، دیگر کتاب نجم الدین دبیران است که او در آن دلایل و براهین حکما را بر اثبات واجب از راه ابطال دور و تسلسل رد کرد و شبهاتی بر آن وارد دانست. این شبهات در نزد اندیشه گران و خردورزان تحت عنوان، شبهات کاتبی، اشتهار یافت. چنانکه از مطالعه، تحقیق و تفحص در منابع عهد ایلخانی بر می آید فیلسوفان و حکیمان بسیاری در این دوران پا به عرصه وجود نهاده بودند. حتی از جهت تعداد فلاسفه و وفور حکما می توان عصر ایلخانی را از درخشانترین ادوار فلسفی ایران پنداشت. به هر ترتیب، ذکر نام یکایک اینان نه تنها در این مختصر نمی گنجد بلکه از عهده صاحب این قلم نیز خارج است، اما برخی از نامی ترین آنان به شرح ذیلند: کمال الدین محمد حاسب، قطب الدین رازی، سعدالدین تفتازانی، میرسید شریف جرجانی، رفیع الدین جیلی گیلانی و شمس الدین خسروشاهی. منطق در کنار فلسفه علم منطق نیز در این روزگار روندی مناسب یافت و چهرگانی درخشان از ایران زمین در عرصه این علم جلوه گر شدند. آنچه مشخص و هویدا است در منطق نیز همچون بسیاری دیگر از شاخه های علوم، خواجه نصیرالدین طوسی، سردسته و پیشاهنگ بود. در باره دانش منطق نیز کتابهای ارزشمندی در این روزگار تالیف و تدوین شد. آنچه روشن است، درباره همه فنون علم منطق همچون آداب بحث، مناظره، جدل کتاب نوشته شد. کتاب، اساس الاقتباس، که بعد از کتاب، شفای ابن سینا، به تعبیر بسیاری از تاریخ پژوهان و جستجوگران وادی اندیشه همچون دکتر علی اصغر حلبی، نویسنده کتاب تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی ، بزرگترین و مهمترین کتابی است که در علم منطق تالیف شده است از آن جمله می باشد. این کتاب به توسط خواجه نصیرالدین در ۹ مقاله که هر مقاله خود به چند فن و هر فن به چند فصل تقسیم می شود نگارش یافت. نه بخش اساس الاقتباس عبارت بودند از: مدخل منطق، مقولات عشر، اقوال جازمه یعنی کتاب العباره باری ارمینیاس، قیاس، برهان، جدل، مغالطه، خطابه، شعر. محقق بزرگ طوسی همچنین با ترجمه نمودن برخی کتابهای مرتبط با منطق به پارسی، پایه نگارش این دانش را به زبان پارسی استحکام بخشید. شاگرد نامدار و همکار شهیر خواجه نصیرالدین، نجم الدین دبیران، که پیشتر از او یاد شد نیز کتاب عین القواعد را در این باره نگاشت. در این کتاب او درمورد ماهیت منطق، موضوع منطق، مفردات، قضایا و قیاس سخن به تفصیل گفته است. کتابهای بحرالفوائد و شمسیه که به نام شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی، سیاستمدار دانش دوست روزگار ایلخانی، نگاشته شده از دیگر آثار این دانشمند نامدار تاریخ ایران است. آنچه روشن است، این کتابها در میان منطقیان آن عهد اشتهاری افزون یافت به گونه که اندیشمندانی نام آور چون علامه سعدالدین تفتازانی و میر سید شریف جرجانی شرح ها و حاشیه هایی بر آن نگاشتند. سراج الدین ارموی منطقی مشهور و فیلسوف معروف این عهد نیز کتابهای بیان الحق، مطالع انوار و المناهج را در علم منطق نگاشت. قاضی عضدالدین عبدالرحمان ایجی دیگر منطقی پرآوازه این روزگار بود که در تبیین و توضیح علم منطق دست به قلم برد وکتاب، آداب البحث، را نگاشت و در آن اشاراتی ارزشمند به علم منطق کرد. افضل الدین ناماور الخونجی نیز از جمله دانشمندانی بود که آثاری در مورد دانش منطق از خود به یادگار نهاد. از جمله آثار او می توان به کتاب ارزشمند، کشف الاسرار عن غوامض الافکار، اشاره کرد. علامه قطب الدین محمد بویهی رازی که از شاگردان قاضی عضدالدین ایجی و علامه حلی بود کتابهایی چون القواعد المنطقیه، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، رساله فی تحقیق الکلیات، تحقیق دلالت، رساله تحقیق تصور و تصدیق و رساله تحقیق محصورات را در منطق نگاشت. آنچه واضح و آشکار است، شمار منطقی های آن روزگار یا نام آورانی که در عرصه منطق به فعالیت پرداخته اند به تقریب افزون می باشند و یادکرد نام یکایک آنها در این مختصر نمی گنجد. برهان الدین نسفی، محمد بن عبدالله مراغی، سیف الدین عیسی بن داود منطقی، رکن الدین محمد فارسی استرآبادی به همراه آنانی که ذکر نامشان شد از جمله مشهورترین آنان به شمار می آیند. کلام از دیگر علوم مرتبط با اندیشه که در سده های هفتم و هشتم هجری دوشادوش دیگر علوم عقلی پیش رفت و آثار بسیاری از سوی دانشمندان و متکلمان اهل سنت و شیعه درباره آن نگارش یافت علم کلام بود. البته این نکته را نباید دور از نظر داشت که علم کلام درحقیقت در زمره علوم شرعی است. اما چنانکه پیشتر نیز بیان شد از ویژگیهای این روزگار کشش حکمت به جانب شرع است و در نتیجه کلام یا اسکولاستیک اسلامی را که مربوط است به تحقیق در اصول عقاید اسلامی و دفاع از آنها، دست کم در این عهد می توان ازجمله علوم عقلی برشمرد. به هر ترتیب، در عرصه علم کلام که دفاع از اصول اسلامی بدان مرتبط می شود اعم از آنکه امر مورد اعتقاد از عقلیات محض باشد همانند مسائل مرتبط با توحید یا از نقلیاتی باشد که باور و عدم باور به آن در سرنوشت انسان موثر باشد مانند مسئله امامت در شیعه، خواجه نصیرالدین طوسی، به عنوان کسی که جامع تمام علوم بود نقشی بسیار پررنگ و برجسته ایفا نمود و با نگارش کتاب، تجرید الکلام یا تجریدالاعتقاد، پایه گذار کلام شیعی در ایران بعد از حمله مغول شد. وی این کتاب را در شش بخش امور عامه، جواهر و اعراض، اثبات صانع و صفات او، نبوت، امامت و معاد نگاشت. آنچه روشن است، همانگونه که نویسنده کتاب تاریخ ادبیات در ایران نیز اشاره داشته است شهرت افزون این کتاب سبب شد که در رد، قبول، شرح، تبیین و توضیح آن کتاب های پرشماری از سوی متکلمان نامی نوشته شود. شمس الدین محمد اسفراینی و علامه حلی ازجمله نامدارترین این شارحان و متکلمان به شمار می آیند. البته علامه حلی، دانشمند نامدار شیعی مذهب، کتابهای پرشماری در علم کلام دارد که هریک از آنها به سبب اهمیت فزاینده شان چندین بار مورد شرح شارحان واقع شده است. کتابهای نهج الحق و کشف الصدق در رد مذهب تسنن و اثبات مبانی اعتقادی تشیع، کشف الفوائد، استقصا» النظر که در آن درباره قضا و قدر و جبر و اختیار بحث شده است، منهاج الصلاح، منهاج الکرامه از جمله مشهورترین آثار کلامی علامه حلی به شمار می آیند. دانشمندان اهل تسنن نیز با وجود آنکه جایگاه والا و برتر تاریخی خویش را به سبب برافتادن و اضمحلال بزرگترین پشتیبان معنوی مذهب تسنن، خلافت عباسی، از دست داده بودند از کوشش و فعالیت دست نکشیدند و آثاری چند در این زمینه از خود به یادگار نهادند. قاضی ناصرالدین بیضاوی که از این دسته دانشمندان و درشمار نویسندگان پرکار آن روزگار است دو کتاب معروف، عقاید و طوالع، را نگاشت که نمونه هایی دیگر از تالیفات کلامی عصر مغول به شمار می آیند.بر این کتابها نیز بسان کتاب خواجه نصیرالدین از سوی شارحان و متکلمان نامداری چون شریف فرغانی، عبدالصمد محمود فارابی و شمس الدین آملی شرح هایی نگاشته شد. عضدالدین ایجی، دانشمند بزرگ اهل تسنن قرن هشتم، که در نزد آخرین فرمانروای خاندان اینجو، ابواسحاق، محترم بود و البته پیشتر نیز مورد حمایت خاندان خواجه رشیدالدین فضل ا لله همدانی قرار داشت نیز در این زمینه کتاب، مواقف فی علم کلام، را نگاشت. ناگفته پیدا است که اینان تنها برخی از دانشمندان نامی کوشا در این شاخه از دانش بودند. آنچه روشن است به غیر از اینان بسیاری دیگر در این عرصه به فعالیت مشغول بودند که ذکر نام یکایک آنها و آثارشان خود نیاز به نگارش جستاری دیگر دارد. فخر المحقیقن پسر علامه حلی، شمس الدین اصفهانی، شمس الدین کرمانی، رکن الدین جرجانی و عمادالدین آملی به همراه آنانی که یادکرد نامشان شد از جمله نامورترین آنان به شمار می آیند. منابع: ۱- ابن فوطی بغدادی، کمال الدین عبدالرزاق; الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه; بغداد: مکتبه العربیه، ۱۳۵۱ق۲- الشیبی، کامل مصطفی; تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری; ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۴ ۳- حلبی، علی اصغر; تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی ; تهران : اساطیر، ۱۳۷۳۴- زرین کوب، عبدالحسین; کارنامه اسلام; چاپ نهم، تهران : امیرکبیر، ۱۳۸۲۵- صفا، ذبیح الله; تاریخ ادبیات در ایران; جلد سوم، بخش یکم، چاپ ششم، تهران : فردوس، ۱۳۶۸۶- فرشاد، مهدی; تاریخ علم در ایران; جلد دوم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۵۷- نعمتی لیمایی، امیر; تاریخ آموزش و پرورش در روزگار فرمانروایی مغولان و تیموریان با نگاهی به پیشینه فرهنگی ایران; سبزوار: امیدمهر، ۱۳۸۵ منبع: روزنامه مردم سالاری
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 4525]
-
گوناگون
پربازدیدترینها