کتابی که توصیه می.کنم آن را نخوانید!

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: این شما و این راه دشوار، یا این همه حجم.های هستی که بر هم و در کنار هم تلمبار شده.اند. سفر به خیر مسافر دریاها و اعماق جان آدمیان!»

کتاب لرد جیم، نوشته جوزف کنراد نویسنده انگلیسی زبان لهستانی الاصل به ترجمه صالح حسینی و به ویراستاری زنده یاد هوشنگ گلشیری است که چند سال قبل توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است. این کتاب در ژانر رمان.های سایکولوژیک است که اولین بار از اکتبر سال ۱۸۹۹ تا نوامبر سال ۱۹۰۰ بصورت سریالی در نشریه بلاک وود منتشر شد. در رتبه.بندی انجام شده توسط modern library در سال ۱۹۸۸ این کتاب در بین صد رمان برجسته انگلیسی زبان رتبه هشتاد و پنجم را به خود اختصاص داد.

سبک نوشتاری کنراد هم از نظر لفظ و هم از نظر معنا، نوشتار بسیار سنگینی است. پیچیدگی.های ساختاری و نگارگری.های کلامی.برای خواننده انگلیسی.زبان نیز ثقیل است. به رغم سخت.کوشی و دقت فراوان مترجم محترم، ترجمه چندان موفق نیست و این چیزیست که مترجم خود نیز به آن اذعان دارد وآفت آن را ترجمه لفظ به لفظ و خام دستی.های اوایل کار ترجمه می.داند. وسواس زیاد در انتقال سبک کنراد سبب شده است که شما بعضی جملات را حتی پس از چند بار خواندن هنوز هضم نکنید و گاهی شما احساس کنید که متن فارسی نیز نیاز به یک بار ترجمه دارد تا خواننده فارسی زبان متوجه شود جریان از چه قرار است! بعضی جملات آن قدر به درازا کشیده می.شوند که شما فراموش می.کنید نویسنده در مورد چه چیزی حرف می.زند. و گاه آن قدر تتابع اضافات به چشم می.خورد و بعضا در این میان کلمات مهجور عربی آورده شده.اند که شما نمی.فهمید دقیقا معنای اینها چیست. «جزء لایتجزی، همه چیز کما هو حقه، به تذبذب افتادن، اجمال برداشت، مشحون از حقیقت، تمجمج کنان، گَسل شدن کشتی، از نطع گریختن، قضای زمهریر و خوارمایه، غائیت متبرک» و ده.ها مورد دیگر همگی نمونه.هایی هستند که در کنار جملات سنگین شما را از خواندن این کتاب دلزده و خسته می.کنند. ولی اگر بی.انصاف نباشیم، اذعان خواهیم داشت که کار ترجمه این اثر، کار آسانی نبوده است.

سبکی که جوزف کنراد در این نوشتار از آن بهره برده است، القای حجم در یک اثر داستانی است. آنچنان که در یادداشت ویراستار آمده است مقصود از حجم در داستان کنراد، گریز از خطی کردن داستان است. زمانی که وقایع عینی و ذهنی داستانی را برخط زمان نقل می.کنیم، حاصل، نقل خطی داستان است. این یعنی شما در نمودار زمان از عدد یک تا بیست را یک به یک طی می.کنید و نقاطی پشت هم از این حرکت در ذهن شما نقش می.بندد. حتی اگر یک واقعه از چند منظر نقل شود اما خود جنس روایت در یک سطح همچنان خطی است و خواننده قادر است در ذهن خود قطعات واضح و مشخص این پازل را در کنار هم بچیند و نهایتا یک تصویر واضح روایی از داستان را در ذهن مجسم کند؛ ولی در القای حجم در آثار داستانی، تقطیع واقعه به چند جزء و چیدن آن اجزاء در متن بدون تبعیت از توالی زمانی صورت می.گیرد. تصور کنید در این نوع ادبیات که در نوشته.های کنراد به چشم می.خورد، شما بارها از نقطه بیست به عقب برمی.گردید، یک بار به ده، یک بار به دو، یک بار به پانزده و یک بار به نوزده. این از هم گسیختگی، هم در روایت کل واقعه، هم در ترکیب سطور و هم گاه حتی در ترتیب کلمات یک جمله به چشم می.خورد که آشفتگی خواننده که پیگیر اصل ماجراست را در پی دارد.
در دنیای طب در مبحث آریتمی.های قلبی اصطلاحی داریم بنام بی.نظمی.در عین بی.نظمی.(irregular irregularity) . وقتی شما با قلبی روبرو هستید که به علل مختلف پاتولوژیک، دارای طپشی است که بی.نظم است و این بی.نظمی.به هیچ ترتیبی در ضربان بعدی قابل پیش.بینی نمی.باشد و در هر ضربان از قاعده بی.نظمی.در بی.نظمی.پیروی می.کند، این اصطلاح بکار می.رود و این همان چیزی است که در مطالعه این کتاب به آن رسیدم، نوعی بی.نظمی.و سرگردانی بدون قاعده در لابلای سطور. ویراستار بزرگوار جناب آقای هوشنگ گلشیری در یادداشت ابتدای کتاب این نکات را به ما گوشزد می.کند و به ما این هشدار را می.دهد که اگر عادت کرده.ایم بر صفحات رمان راه برویم، بهتر است لرد جیم را نگشوده به کناری بگذاریم. امید است این پست کمکی هرچند ناچیز در لذت بردن هرچه بیشتر از این اثر کلاسیک باشد.
کتاب لرد جیم دارای متنی شعر گونه، ثقیل و پیچیده و درخور تأمل است، به طوری که با یک جستجوی ساده مقالات متعدد به زبان انگلیسی می.یابیم که از مناظر گوناگون، من جمله روانشناسی، اخلاق و ادبیات این نوشته را مورد بررسی و تحلیل قرار داده.اند. بنابراین کاملا قابل پیش.بینی است که وقتی این متن سنگین وارد زبان دوم می.شود و ترجمه می.شود از متن اصلی پیچیده.تر و نامفهوم.تر می.شود.
جوزف کنراد در سال ۱۸۵۷ در اوکراین که در آن زمان به لهستان تعلق داشت و سالها بعد جزء خاک روسیه شد، به دنیا آمد. وی در اواسط دهه ۱۸۷۰ شاید برای فرار از خدمت سربازی روسیه یا علاقه زیاد به دریانوردی وارد این حرفه شد. ارتباط وی با دریانوردان و مواجهه با کارگران کشتی و ملوانها در طی این مدت زمینه ای برای جزییات درخشان رمان.هایش شد.

مانند خیلی از نوشته.های کنراد، کتاب لرد جیم هم خالی از این عناصر اتوبیوگرافیکال که ریشه در زندگی شانزده ساله وی در کشتیرانی تجاری بریتانیا دارند، نیست. داستان سرنوشت جیم ( که هیچگاه اسم واقعی.اش در کتاب فاش نمی.شود) است که در دو بخش به نگارش درآمده است. در بخش اول جیم که یک ارزیاب ملزومات کشتی است، به استخدام یک کشتی لکنته بنام patna به سرپرستی ناخدایی آلمانی در می.آید که با هشتصد مسافر که زوار خانه کعبه هستند در دریای سرخ به راه می.افتد. جیم که در نهادش تمایلی همیشگی برای قهرمان شدن (heroism) موج می.زند، پس از مواجهه کشتی لکنته با توفان و سوراخ شدن آن، با سه نفر دیگر فرار را بر قرار ترجیح می.دهد و بر تنها قایق کشتی سوار می.شوند و کشتی واهالی آن را به حال خود گذاشته و می.گریزند.
شیوه حجمی.کنراد در وصف واقعه اصلی همین کشتی نمود پیدا می.کند. واقعه سوراخ شدن کشتی را یک بار از زبان کاپیتان مارلو (که راوی چند نوول دیگر کنراد از جمله در دل تاریکی نیز می.باشد) می.شنویم و یک بار از زبان جیم. در ادامه داستان زمانی که جیم در دادگاهی محاکمه می.شود، دیگران نیز از همین واقعه و دیگر وقایع به تکرار خواهند گفت.

جیم که شخصیت اصلی این رمان است از برخی اختلالات روحی رنج می.برد. او که قبل از واقعه ترک مسئولیت، در هنگام غرق کشتی رویای قهرمان شدن را در سر می.پروراند، ناتوانی خود را به هنگام قرارگرفتن در عرصه قهرمان شدن، که زندگی در اختیار وی قرار می.دهد، می.بیند و این منجر به اختلالاتی در وی می.شود. اضطراب (anxiety) و ترس درونی جلوی دستیابی وی را به رؤیایش می.گیرد و برای مدتی طولانی این شکست که اعتماد به نفس او را سلب کرده است، مانند قطعه.ای آهنربا در مجاورت با قطب.نمای سعادتمندی.اش می.شود که ناخودآگاه جلوی حرکت عقربه.ها و نهایتا حرکت صحیح او را به سمت خوشبختی می.گیرد. جیم می.خواهد این نقطه منفی را به فراموشی بسپرد و ضمیر ناخودآگاهش می.خواهد قهرمانی باشد که جیم در واقعیت نبوده است. او سعی می.کند این بخش از خاطرات را به دست فراموشی بسپارد و آن را از حافظه پاک کند و برای تحقق این هدف از بندری به بندر دیگر می.رود. چون شما در مورد حقایقی که همه از آن باخبرند ممکن است بتوانید خود را فریب دهید و حافظه خود را آگاهانه یا نا آگاهانه محو کنید، ولی حافظه جمعی هرگز این لطف را در حق شما نخواهد کرد و لکه.های ننگ به آسانی با گول زدن شخص خود، پاک نمی.شوند. هرجا سابقه ننگ آلوده جیم بر سر زبانها می.افتد، جیم آنجا را ترک می.کند. به طوری که پس از زمانی درون دایره سرگردانی.هایش که قطری به طول هزار میل دارد، شهره خاص و عام می.شود و جیم که به قول یکی از کارفرمایانش از گنجایش زیادی برخوردار است (گویی مسئله حجم مکعب در میان بوده است!)، از گذشته خود و در واقع از حقیقت خود می.گریزد.
در ادبیات سایکولوژیکال جمله معروفی وجود دارد که می.گوید روانشناسی به ما کمک می.کند چیزی که نوولیست می.داند را به بحث بکشیم و تخیل به ما کمک میکند تا آنچه سایکولوژیست در مورد آن صحبت می.کند را بفهمیم.

پریشانی عواطف، بیهودگی تلاش، اشتیاق به آرامش، امیدی که رو به افول می.رود، پنجه در پنجه افکندن با نیروهای نامعقول، عذاب وجدان ناشی از کشتی شکستگان و یا گمگشتگان در بیابان، ناتوانی مقابله با قدرت.های نامعقول طبیعت و نهایتا جنگ با وحشیگری احمقانه توده.ها که هرگز تو را به حال خود نمی.گذارند، در لابلای سطور این رمان قابل تجربه است، به شرطی که حوصله و صبر به خرج دهید.

دو برداشت سینمایی از لرد جیم انجام شده، اولی به کارگردانی ویکتور فلمینگ و دومی.به کارگردانی «ریچارد بروکس» و بازی «پیتر اوتول» در نقش لرد جیم
در نیمه دوم کتاب است که تاجری آلمانی جیم را به جزیره.ای دور افتاده، به نام پاتوسان در مجمع.الجزایر مالزی می.فرستد که درگیر کشمکشهای داخلی و رقابتهای تجاری آمیخته با جنگ میان چندین دسته مختلف است. جیم با ذکاوت خود و با کمک زن جوانی که گوهر می.نامدش و به عشق زندگی.اش مبدل می.شود، از چند توطئه جان سالم به در می.برد و موفق به شکست فردی بنام شریف علی می.گردد و از این راه اعتماد بومیان منطقه را به دست می.آورد.

بخش درخشانی از این رمان آنجاست که جیم چیزهایی به دست می.آورد که نیاز درونی همیشگی او را ارضاء می.کند. فتح عشق و افتخار و اعتماد به نفس و غرور و قدرت ناشی از آن مصالح مناسبی برای حکایتی قهرمانی است. جذابیت در آن جاست که به عنوان خواننده رمان می.بینیم، مردم از این «هیچ»، بت می.سازند تا آن را پرستش کنند. افسانه، دیهیم قدرت کبریایی بر سر او می.نهد. جیم که تا این جای داستان دیگر او را خوب می.شناسیم توسط بومیان منطقه تبدیل به موجودی واجد نیروهای ماوراءطبیعت گشته است. از دید آنان چیزی جادویی در این همه است، بی هیچ تردید! جانی شورشی در اشیاء هست که باید با طلسم و اوراد بر آن غلبه یافت و جیم کسی است که جان سرسخت اشیاء را به تسلیم وامی.دارد. اینها عادت کرده.اند که درهر مورد گفته.اش را بپذیرند. تا آنجا که مثلا پیر خرفتی از دهی دوردست می.آید تا ببیند می.تواند همسرش را طلاق بدهد یا نه! این گفته.هاست که سبب می.شود جیم که حالا «لرد جیم» شده است، از تکدر پا به زمین بکوبد و با خنده کوتاهی از سر خشم بگوید: «با چنین بینوایان ابله چه می.توان کرد؟! نیمی.از شب را بیدار می.مانند و چرندیات می.بافند ودروغ هر چه بزرگتر باشد، انگار بیشتر خوششان می.آید.»
و این روانشناسی جمعی من وشماست که به همچون فرهنگی تعلق داریم. امروز از من بتی بساز، مرا چندی پرستش کن، فردا تخریبم کن و بتی دیگر ساز کن. برای ما که در فرهنگمان ملزومات چند صدایی معنای خاصی ندارد و همواره یک نفر حقی برای خود قایل است و داعیه.دار حقیقتی غایی و نهایی است و در تمام عرصه.های اجتماعی.مان گوش به دیگری سپرده.ایم و تقدس و سلطه بر خود را دوست داریم و کودنیِ رهایی.بخش آرزویمان است، این حکایت آشناست.

در پایان کتاب فردی تحت تعقیب دولت اسپانیا برای کسب مال ومنال وارد داستان می.گردد و در حالیکه بومیان خود را برای مبارزه آماده می.کنند، لرد جیم به او اجازه می.دهد تا آنجا را ترک کند. در حالیکه این انسان شایستگی این لطف را ندارد و این به قتل عام سنگین بومیان توسط این فرد می.انجامد . این جاست که جامعه.ای که از شما انتظار اشتباه ندارد، شما را نمی.بخشد واین یعنی از بین رفتن اعتماد همنوعان.
«لرزشهای خفیف دست.ها»، مانند آنچه از ابتدای داستان دیده.ایم، به سراغ لرد جیم می.آیند. تعارضات تا پایان دست از لرد جیم نمی.کشند و در آخر ماجرا، قهرمان به بن.بست رسیده، دیگر حتی کوششی برای اثبات بی.گناهی خود نمی.کند، از روی میل و رغبت مرگ را می.پذیرد و به کام مرگ می.رود؛ زیرا «او یکی از ماست»، در تمام داستان او یکی از ما بوده است.

ابهام (ambiguity) در شخصیت.های این داستان و حس کنجکاوی که شما را قلقلک می.دهد تا این ابهام را به وضوح مبدل سازید آن چیزی است که خواندن این رمان را جذاب می.کند. رمان بسیار پیچیده و چند لایه است و منتقدان بسیاری بر این باورند که کتاب تنها یک معنی ندارد و هر خواننده ممکن است در لابلای سطور و هزارتوی این رمان نکات جدیدی بیابد. به قول زنده یاد هوشنگ گلشیری: «این شما و این راه دشوار، یا این همه حجم.های هستی که بر هم و در کنار هم تلمبار شده.اند. سفر به خیر مسافر دریاها و اعماق جان آدمیان!»

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 224]