گياهان فراموش شده‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: گياهان فراموش شده‌

از آغاز كشاورزي تاكنون، انسان هزاران گونه گياهي را به منظور مصارف غذايي مورد استفاده قرار داده و امروزه از ميان تمام گونه‌هاي اهلي شده فقط پنجاه گونه در سطح وسيع كشت مي‌شوند كه از اين تعداد، چهارگونه بيش از نيمي از نيازهاي غذايي مردم جهان را تشكيل مي‌دهد. ‌

به گزارش ايسنا، بسياري از گياهان بومي كه براي اقشار كم‌درآمد و ضعيف جامعه از اهميت زيادي برخوردار بودند در حال حاضر به‌دست فراموشي سپرده شده يا درآينده نزديك به فراموشي سپرده خواهند شد. ‌

اين گياهان با توجه به شرايط زماني، بخشي از سطح زير كشت كل محصولات زراعي كشور را به خود اختصاص مي‌دادند ولي در حال حاضر كشت و توليد آنها تحت‌الشعاع گياهان و عوامل ديگر قرار گرفته و به‌كنار گذاشته شده‌اند. ‌

معرفي گونه‌هاي جديد، از دست رفتن قدرت رقابت اين گونه‌ها در مقايسه با گونه‌هاي پر محصول، تغييرات تدريجي در تقاضا، اقتصاد و مسائل مختلف ديگر و در نهايت حذف تدريجي گروه‌هاي محلي كه روش‌هاي كشت و طبخ اين گياهان را به خوبي مي‌دانستند، از جمله عوامل متعدد در فراموشي گياهان زراعي به شمار مي‌آيد. ‌

در طبيعت ايران بيش از هفت هزار و پانصد گونه گياهي وحشي خودرو يافت مي‌شود كه از غناي تنوع زيستي گياهي كشور حكايت دارد. و در اين ميان وجود برخي گياهان از جمله باريجه، گلپر، زيره سياه ايراني و اسفرزه ايراني كه خاص سرزمين ايران است بر اهميت فلور گياهي كشور افزوده است. ‌

با اين همه زماني كه به تنوع محصولات زراعي نظر افكنده شود، مشاهد مي‌گردد كه از 38 گونه گياهي زراعي در كشور در مجموع 21 گونه كه 88 درصد سطح زير كشت را به خود اختصاص مي‌دهند، مربوط به غلات و بقولات است. ‌

در بين گياهان ليفي، اقتصادي‌ترين گياه براي توليد خمير كاغذ، گياه، كنف است به طوري كه عملكرد كاغذ كنف بيشتر از كاغذ حاصل از درختان است؛ همچنين خمير حاصل از كنف نسبت به باگاس نيشكر، برتري دارد. از كنف در توليد گوني، نخ، صافي قند، طناب، تورماهيگيري، نخ فرش ماشيني،‌ موكت، عايق بندي لوله‌ها و بستر دام استفاده مي‌شود. ‌

پوست كنف به عنوان علوفه و كنجاله آن به عنوان كود يا خوراك دام كاربرد دارد. از بذر كنف كه 15 تا 25 درصد روغن دارد نيز مي‌توان به صورت روغن خوراكي استفاده كرد. ‌

كتان نيز از جمله گياهان ليفي است كه از الياف آن در كارخانجات ريسندگي و بافندگي، تهيه كاغذ، نخ و طناب استفاده مي‌شود. دانه كتان داراي 30 تا 45 درصد روغن است كه حدود 70 تا 80 درصد آن در صنعت رنگرزي و صيقل دادن و بقيه در ساخت لينولئوم، ماده مخصوص بتونه، تهيه جوهر، صابون‌سازي و تثبيت رنگ چرم به كار مي‌رود. همچنين روغن كتان بهترين روغن در صنعت رنگرزي و رنگ‌سازي است. ‌

بررسي وضعيت سطح زير كشت اين گياهان كه عمدتا در استان‌هاي گيلان، مازندران، خوزستان و منطقه ورامين قراردارد نشان مي‌دهد كه بيشترين سطح زيركشت مربوط به سال 1340 شمسي با حدود 9000 هكتار بوده كه اين ميزان با 7/74درصد كاهش در سال 1365 به 2280 هكتار رسيده است. ‌

اين در حالي است كه سطح زير كشت اين محصولات در سال 1379 به 107 هكتار رسيده كه نشان دهنده 8/98 درصد كاهش نسبت به سال 1340 و 3/95 درصد كاهش نسبت به سال 1365 مي‌باشد. چنين وضعيتي گوياي آن است كه در صورت عدم برنامه‌ريزي مناسب و تغيير رويه، از هم اكنون مي‌توان اين دو گياه را به عنوان گياهان فراموش شده در نظر گرفت. ‌

كرچك نيز يك گياه روغني --- دارويي است كه ايران از مراكز تغييرپذيري اين گياه معرفي شده است. يكي از خصوصيات اين گياه مقاومت آن به خشكي است. ‌

بررسي وضعيت سطح زيركشت اين گياه در كشور گوياي آن است كه كرچك در سال 1362 در 1013 هكتار كشت مي‌شده در حاليكه در سال 1375 اين سطح به 2458 هكتار افزايش يافته ولي به دليل عدم توجه به مصارف و كاربردهاي روغني و دارويي، اين گياه در سال 1381 سطح زيركشتي معادل فقط ده هكتار را به خود اختصاص داده است. اين مبين آن است كه سطح زير كشت كرچك در سال 1381 نسبت به سال 1375 معادل 6/99 درصد كاهش داشته است و به عبارتي مويد فراموش شده كرچك است. ‌

وجود دو متولي براي اين گياه و وجود پتانسيل صادرات روغن آن (در سال 1381 حدود يك تن روغن به جمهوري آذربايجان صادر شده است) روند فراموش شدن اين گياه را كمي با تأخير روبرو كرده است. ‌

سيب ‌زميني شيرين نيز يكي از محصولات فراموش شده است كه 98 درصد توليد اين گياه مربوط به كشورهاي در حال توسعه و 90 درصد آن مربوط به قاره آسيا مي‌باشد. ‌

از اين گياه در صنعت نشاسته سازي، بيسكوئيت، شيريني و شكلات، مربا، مارمالاد، نان، سركه، شربت گلوكز، آرد و كمپوت استفاده مي‌شود.

در صنايع مرتبط با نوشابه‌سازي و بستني‌سازي نيز از سيب‌زميني شيرين به وفور استفاده مي‌گردد. ‌اين گياه در سال‌هاي نه چندان دور در استان‌هاي كرمانشاه، سيستان و بلوچستان و هرمزگان كشت مي‌شد ولي در سال‌هاي اخير به حاشيه رانده شده و صرفا در استان هرمزگان به صورت زراعي كشت مي‌شود. در منطقه جاسك مصرف اين گياه به صورت پخته، تنوري و حلوا متداول است. ‌

قيمت بالاي محصول در سر مزرعه و در بازار بندرعباس، ذائقه‌پسندي مناسب آن در شهر تهران براساس نتايج يك طرح مطالعاتي، مقاومت به خشكي و كم توقع بودن آن نسبت به نهاده‌هاي مصرفي گوياي توان مناسب اين گياه براي توسعه است. ‌

در حال حاضر وجود آن در بندرعباس به صورت تك بوته، در ميناب در سطوح بسيار خرد و در منطقه جاسك حدود 10 هكتار است. علاقه بسيار زياد مردم بومي جاسك و قيمت تمام شده كم آن دلايلي است كه هنوز به حفظ اين گياه در منطقه كمك كرده است ولي در صورت ورود گياهي جايگزين در منطقه، فراموش شدن آن با شدت بيشتري انجام خواهد گرفت. ‌

منداب نيز يك گياه روغني است كه وضعيت سطح زيركشت اين گياه گوياي آن است كه در سال 1367 در كشور حدود 1633 هكتار كشت مي‌شده، اين در حالي است كه در سال 1381 سطح اين گياه به 99هكتار كاهش يافته كه نشان دهنده ركود 94 درصدي سطح زيركشت آن است. با توجه به گياهان روغني رقيب به نظر مي‌رسد كه يكي از گياهان فراموش شده كشور منداب باشد. ‌

همچنين كنجد يكي ديگر از گياهان روغني است كه در حدود 2000 سال قبل از ميلاد مسيح در ايران از اهميت زيادي برخوردار بوده است. ‌

كنجد گياهي است كه به علت دارا بودن مقاومت به خشكي مي‌توان آن‌را به راحتي در مناطق خشك كشت كرد. بررسي وضعيت سطح زيركشت كنجد طي سال‌هاي 1362 تا 1381 گوياي آن است كه بيشترين سطح زيركشت مربوط به سال 1379 با 62هزار و 261 هكتار بوده است. در سال 1381 سطح زيركشت اين گياه به 42هزار و 282 هكتار كاهش يافته است كه نشان دهنده كاهش 9/30 درصدي سطح زيركشت مي‌باشد.

لذا بر اين اساس مي‌توان انتظار داشت كه در صورت ادامه همين روند و عدم برنامه‌ريزي صحيح، كنجد نيز از جمله محصولاتي خواهد بود كه در آينده به ‌دست فراموشي سپرده شود. ‌درخصوص گياهان روغني لازم به ذكر است كه علي‌رغم سابقه ديرينه و پي بردن به ظرفيت بالقوه آنها در كشور به دلايل گوناگون همچون متكي بودن به صنعت نفت، فقدان برنامه‌ريزي صحيح براي اولويت‌هاي كشاورزي و عدم آگاهي از چگونگي توليد صحيح اين محصولات در توليد كرچك و كنجد سير نزولي طي شده است. ‌اسپرس از جمله گياهان علوفه‌اي به شمار مي‌آيد كه از اين گياه مي‌توان در ديم‌زارها استفاده كرد. گياه مذكور مقاومت زيادي به چراي مفرط از خود نشان مي‌دهد. اين گياه را در مناطق خشك كشت مي‌كنند. ‌

بررسي وضعيت سطح زيركشت اين گياه نشان مي‌دهد كه در سال 1369 سطحي معادل 69هزار و 466 هكتار در زيركشت اين گياه قرار داشته است. ‌

در سال 1376 اين مقدار با 2/15 درصد كاهش به 58هزار و 894 هكتار و در سال 1381، با 8/47 درصد كاهش به 36هزار و 221 هكتار رسيده است. ‌

توجه به محصولاتي همچون ذرت دانه‌اي و علوفه‌اي و نيز يونجه و شبدر باعث شده تا ساير محصولات علوفه‌اي از جمله اسپرس در حاشيه قرار گرفته و با اين روند سير فراموش شدن آنها هموار شود. ‌گشنيز نيز از قديمي‌ترين گياهان دارويي شناخته شده است. امروزه گياه مذكور در تمام نقاط جهان جهت مصارف دارويي و غذايي كشت مي‌شود. از اسانس گشنيز در صنايع غذايي، آرايشي و بهداشتي، نوشابه‌سازي، شكلات‌سازي و نيز صنايع دارويي استفاده مي‌شود. ‌

توليد ساليانه جهاني آن بيش از 220 هزار تن است كه حدود 60 درصد آن به روسيه تعلق دارد. ‌

وضعيت سطح زيركشت اين گياه در كشور بدين صورت است كه در سال 1377 در 20هزار 656 هكتار كشت مي‌شده و در سال 1381 با 7/76 درصد كاهش به سطحي معادل 4816 رسيده است. اين در حالي است كه اين گياه نيز در كشور داراي دو متولي بوده يعني بخش سبزي و صيفي و بخش گياهان دارويي و همين‌طور كه آمارها نشان مي‌دهد گشنيز نيز از ديگر گياهاني است كه در مسير فراموشي قرار گرفته است. ‌

سنگنك نيز گياهي است كه سطح زيركشت آن در سال 1375 حدود 7040 هكتار بوده است كه در سال 1381 اين مقدار به 1957 هكتار كاهش يافته است. اين روند نشان دهنده كاهش 2/72 درصدي سطح زيركشت اين گياه در كشور است. اين گياه با چنين وضعيتي به سرعت در مسير فراموشي حركت مي‌كند. ‌

سطح زيركشت ماش نيز در سال 1365 حدود 69هزار و 425 هكتار بوده كه در سال 1381 اين مقدار به 21هزار و 773 هكتار كاهش يافته است. اين روند نشان دهنده 6/68 درصد كاهش در سطح زيركشت اين گياه است. ماش نيز با وضعيت اخير يكي از ديگر گياهاني است كه فراموشي آن آغاز شده و ادامه روند اين فراموشي بستگي به تخصيص اعتبار لازم به بخش حبوب و مطالعات بيشتر دارد. ‌

وسمه نيز از جمله اين گياهان است كه سطح زير كشت آن در سال 1365 حدود 1694 هكتار بوده كه در سال 1381 اين مقدار به 162 هكتار كاهش يافته است. اين روند نشان دهنده 4/90 درصد كاهش در سطح زيركشت اين گياه مي‌باشد. با چنين كاهشي در سطح زيركشت، وسمه را مي‌توان يكي از گياهان فراموش شده در كشور تلقي كرد. ‌

توجه بيش از حد متوليان بخش كشاورزي به چند محصول استراتژيك و كنار گذاشتن ساير محصولات باعث كاهش تنوع زيستي كشاورزي و ترويج نگرش‌ كشتهاي خالص و نيز عدم رعايت تناوب‌هاي صحيح گرديده است. گو اينكه در حال حاضر نيز با حمايت‌هاي زياد از محصولاتي همچون گندم و كلزا بسياري از سطوح زير كشت ساير محصولات زراعي در كشور به اين دو گياه اختصاص يافته است. ‌

لذا به منظور جلوگيري از ادامه اين روند لازم است تا با يك نگرش كلي نگر تمامي مسائل گياهان زراعي كشور مشخص و برنامه‌ريزي صحيحي براي آنها تدوين شود. ‌

متخصصان علم زراعت ايران بر اين باورند كه آينده محصولات فراموش شده بستگي به چند عامل دارد. نخست انجام تحقيقات لازم براي توليد، يافتن واريته‌هاي جديد و روش‌هاي اصلاحي بويژه براي مقابله با آفات و بيماري‌هاي گياهي و دوم ايجاد منبع دائمي براي تامين بذر و ساير مواد تكثيري و قابل دسترسي براي زارعان است. ‌

اساس اين فرآيند نيز فعاليت‌هاي بخش ترويج كشاورزي است كه مزاياي محصولات فراموش شده را از نظر ارزش غذايي و سهولت توليد نسبت به محصولات غير بومي نشان ‌دهد. ‌

آنچه بايد در حال حاضر مدنظر قرار داد مشاركت موسسات ملي و بين‌المللي است كه قادر به ارائه منابع، تكنولوژي و تخصص به كشور هستند. اين تلاش‌ها بايد با مطالعات جديد درخصوص عمليات پس از برداشت، بازاريابي و ترويج ارزش غذايي آنها همراه باشد. ‌

براين اساس به نظر مي‌رسد مواردي همچون ارائه طرح ملي به منظور احياء گياهان فراموش شده يا در حال فراموشي با همكاري دانشگاه‌هاي داراي تجهيزات و تجارب علمي مفيد و همچنين موسسات و وزارت‌خانه‌هاي مربوطه، تخصيص اعتبارات بيشتر به بخش تحقيقات به منظور بررسي عوامل موثر بر روي افزايش راندمان و عملكرد محصولات، شناسايي و مطالعه برروي ارقام مقاوم و با عملكرد بالاي اين گياهان، اجراي تحقيقات لازم در جهت مقاوم‌سازي گونه‌هاي مورد مطالعه نسبت به آفات و بيماري‌ها و شرايط نامساعد محيطي، ايجاد كلكسيون‌هاي ژرم پلاسم منطقه‌اي و ملي، شناسايي محدوده پراكنش ژرم پلاسم‌ها و جمع‌آوري و ارزيابي آنها به صورت محلي يا منطقه‌اي، اجراي مطالعات لازم در خصوص عمليات پس از برداشت‌ از جمله ماندگاري محصول و فرآوري‌هاي بعدي،مطالعه در خصوص بازاريابي داخلي و خارجي، ترويج ارزش غذايي هر يك از محصولات در سطح وسيع و نيز همكاري مستمر با موسسات بين‌المللي در اين مسير موثر واقع شوند. ‌

چهارشنبه 17 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 240]