مسیر تحول "فرزندخواندگی" در ایران

به دنبال بهبود آئین‌نامه اجرایی قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست، مرحله "مهمانی" برای فرزندان بی‌سرپرست در خانواده‌های میزبان آغاز شده است. این فرایند از نیمه دوم دی‌ماه آغاز شده و با آموزش خانواده‌های میزبان توسط سازمان بهزیستی همراه است. برای حضور در این مهمانی، خانواده‌ها باید دوره آموزشی مشخصی را گذرانده و گواهینامه مربوط به این دوره را در پرونده‌شان داشته باشند. در صورت عدم ثبت موفقیت در دوره آموزشی، میزبانی فرزندان بی‌سرپرست برای خانواده‌ها غیرقانونی خواهد بود. این اقدامات به تدریج بر اساس اصلاحات اعمال شده در آئین‌نامه اجرایی این قانون اجرا می‌شود.

با تغییرات اعمال شده در آئین‌نامه اجرایی قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست، مفهوم وظایف مراقبت، نگهداری، حمایت، و سرپرستی از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست به شکل دقیق‌تری تعریف شده است. این تغییرات شامل اصلاحات در مفهوم کلماتی نظیر "مراقبت موقت" و "خانواده‌های داوطلب" است. طبق این اصلاحات، مرحله "مهمانی" برای فرزندان بی‌سرپرست و بدسرپرست در خانواده‌های میزبان آغاز شده و سازمان بهزیستی آموزش خانواده‌ها را ارائه می‌دهد. خانواده‌ها برای شرکت در این مهمانی باید دوره‌های آموزشی مشخصی را گذرانده و گواهینامه مربوط به این دوره را در پرونده‌شان داشته باشند. اگر خانواده‌ها نتوانند با موفقیت دوره آموزشی را پشت سر بگذارند، امکان میزبانی فرزندان بی‌سرپرست برای آن‌ها غیرقانونی خواهد بود. این اصلاحات به منظور بهبود شرایط مراقبت از کودکان و جلوگیری از اختلالات در سلامت جسمی و روانی آنان اعمال شده‌اند.

در مصوبه جدید، تغییرات مهمی ایجاد شده است. اولاً، مراقبت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست به شکل دقیق‌تری تعریف شده است؛ این تغییرات بر اساس استانداردهای حقوق کودک اتفاق افتاده و این مراقبت حالا بر اساس شیوه‌نامه‌ای از مرجع ملی حقوق کودک اجرا می‌شود.

دوماً، موسسات جدید با رویکرد خانواده‌محور تشکیل می‌شوند و جایگزین روش‌های اردوگاهی و گروهی می‌شوند. این تغییر با هدف بهبود محیط زندگی کودکان صورت گرفته است.

سوماً، نظارت بر نحوه نگهداری از سوی مرجع ملی حقوق کودک نیز افزایش یافته است. این نظارت علاوه بر سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، تضمین می‌کند که کودکان تحت نظر سازمان بهزیستی در شرایط بهتری قرار بگیرند.

چهارماً، خانواده‌های شایسته مجوز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست را خواهند داشت. این تغییر باعث ارتقاء شرایط فرزندخواندگی و سهولت در فرآیند مراقبت از این کودکان می‌شود.

در نهایت، دبیر مرجع ملی حقوق کودک بیان کرده است که نگهداری کودکان در مراکز نگهداری نسبت به نگهداری در خانواده‌های موقت و دائمی آسیب‌های کمتری به کودکان وارد می‌کند.

دبیر مرجع ملی حقوق کودک با تأکید بر اینکه رشد کودکان باید در آغوش خانواده اتفاق بیافتد، به بیان این مطلب پرداخته که رشد آنها در محیط‌های غیرخانوادگی ممکن است به اختلالات دلبستگی ناپایدار، اختلالات عاطفی، افسردگی، و مشکلات روحی و روانی منجر شود. او افزوده که در بهترین مراکز نگهداری، تأمین نیروی کافی برای مراقبت از کودکان همیشه چالشی است و تعداد مادریاران و مربیان کمتر از نیازهای عاطفی و روانی کودکان است. این موقعیت باعث ناکافی بودن مراقبت از کودکان توسط مادریاران شده و دیگر نمی‌توانند تمامی نیازهای احساسی و روانی کودکان را برآورده کنند.

وی اظهار داشته است که در دنیا، کودکان بی‌سرپرست که در مراکز نگهداری قرار می‌گیرند، معمولاً به عنوان کودکان محروم از آزادی (کودکان زندانی) در نظر گرفته می‌شوند. این تحقیقات نشان داده‌اند که موسسه‌زدایی در نگهداری کودکان علاوه بر نجات دادن کودکان از مخاطرات، آسیب‌های جبران‌ناپذیری نیز به آنها وارد می‌کند.

دبیر مرجع ملی حقوق کودک اعلام کرده است که ایران، با اجرای آئین‌نامه جدید، قرار است در رده‌ی بالاترین کشورها در زمینه خانواده‌مداری در نگهداری کودکان و نوجوانان فاقد سرپرست قرار بگیرد. او توضیح داده که این شیوه‌نامه به موسسات و مراکز نگهداری از کودکان اجازه می‌دهد به جای اقامتگاه دائمی، کودکان را به "خانواده‌های متقاضی" واگذار کنند.

همچنین اعلام کرده است که برای پیاده‌سازی این ماده قانونی، سازمان بهزیستی دوره‌های آموزشی رایگان برگزار کرده است. این دوره‌ها برای آموزش خانواده‌های میزبان، کودکان، تیم‌های مراقبتی، و موسسات خانواده‌محور برگزار می‌شوند. از ادارات بهزیستی استان‌ها، موسسات خانواده‌محور، مراکز مشاوره، و دفاتر تخصصی بهزیستی کشور مجوز برگزاری این دوره‌ها صادر می‌شود.

در ختام، وی تأکید کرده است که هدف اصلی این تغییرات این است که کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست به زودی به خانواده‌های متقاضی واگذار شوند، و در صورت عدم تداوم مراقبت در خانواده میزبان یا جایگزین، کودکان به سرعت به مؤسسات مناسب منتقل شوند.

آموزش‌ها در حوزه روانشناسی، حقوقی و بهداشت، سلامتی و ایمنی، مراحل رشد کودک و نوجوان، اختلالات رفتاری و عاطفی کودکان و نوجوانان، مواجهه با آنها، مسائل مربوط به بلوغ، مهارت‌های ارتباط با کودکان و نوجوانان، حقوق کودک، قوانین مراقبت از کودکان و نوجوانان، بهداشت و ایمنی آنها، بیماری‌های عفونی، کمک‌های اولیه، و مراقبت جسمی و روانی از کودکان و نوجوانان را شامل می‌شود. همچنین آموزش‌های خودمراقبتی جسمی و روانی، حقوق فردی و تکالیف شرعی در خانواده میزبان به توجه دارد.

در این زمینه، مراکز آموزشی موظف به ارائه دوره‌های آموزشی هستند و باید گواهینامه‌های آموزشی را به شرکت‌کنندگان صادر کنند. این گواهینامه‌ها باید امضای مسئولان دولتی یا غیردولتی داشته باشند و در پرونده خانواده میزبان ثبت شوند. اعتبار این گواهینامه‌ها می‌تواند به عنوان یکی از شرایط اعطای میزبانی فرزندان به خانواده میزبان در نظر گرفته شود.

همچنین، بر اساس اطلاعات اعلام شده توسط معاون امور اجتماعی بهزیستی استان تهران، از نیمه دوم دی‌ماه مهمانی فرزندان در کانون گرم خانواده‌های استان تهران شروع خواهد شد. این مهمانی فرصتی است که مراقبان موقت بدون نیاز به پروسه قانونی پیچیده، مراقبت از کودکان را بر عهده بگیرند.