بازگشت‌ با سر و صدای زیاد، پیچیده‌ و مسالمت آمیز به ایران

پیکرک گلی انسانی با لعاب فراتر احتمالاً متعلق به دورهٔ ایلخانی از مجموعهٔ استردادی فرانسه

طی دو سال اخیر، پرونده‌های بازگردانی آثار تاریخی به ایران از فرانسه به نسبت سنگین نبوده، اما بسیار پرسروصدا و پیچیده بوده‌اند.

به گزارش ایسنا، بازگشت دو محموله تاریخی به ایران که یکی شامل ۲۹ قطعهٔ مجسمه و اشیاء از فرانسه و دیگری شامل تک‌اثر نقش‌برجسته ساسانی از انگلستان است، باعث شده تا مسأله بازگردانی آثار تاریخی به ایران در دورهٔ دولت سیزدهم به اوج خود برسد. طبق آخرین گزارش معاون میراث فرهنگی، مکاتبات و پیگیری‌ها جهت بازگرداندن ۱۷ هزار تابلوی هخامنشی از آمریکا به ایران نیز ممکن است تا پایان سال به نتیجه برسد.

در زمینهٔ دیگر، قبلاً اعلام شده بود که با تلاش و پیگیری‌ها برای بازگرداندن "پرترهٔ مظفرالدین شاه" به ایران، این پرونده متعلق به همکاری با کویت قرار دارد.

سال گذشته، عکسی از کاخ گلستان منتشر شد که مفقود شدن تابلوی پرترهٔ مظفرالدین شاه را اعلام می‌کرد. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پس از بررسی اسناد مرتبط با کاخ گلستان، تایید کرد که تابلوی پرترهٔ مظفرالدین شاه، که با امضای کمال‌الملک - نقاش برجسته ایرانی - مشخص شده بود، در دورهٔ ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱ از مجموعهٔ کاخ گلستان به طرق غیرقانونی خارج شده و سپس به فروش رفته است. این تابلو در یک حراجی در بریتانیا به قیمت ۴۴ هزار و ۶۵۰ پوند انگلیسی به فروش رسیده و به‌عنوان یکی از آثار مفقود معرفی شد.

به جز موارد مذکور، تعدادی پروندهٔ دیگر از انگلیس، فرانسه و دیگر کشورها نیز در دست پیگیری برای بازگردانی به ایران قرار دارند. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در نظر دارد با توجه به ملاحظات حقوقی و سیاسی، جزئیات این پرونده‌ها را هنوز اعلام نکرده و در حال پیگیری مستمر آنها می‌باشد. به علاوه، مقامات این وزارتخانه در سال ۱۴۰۰ اعلام کرده بودند که حدود ۱۵ پرونده برای بازگردانی آثار تاریخی در دست بررسی قرار گرفته‌اند.

معاون حقوقی رئیس‌جمهور نیز در ماه تیر ۱۴۰۲ اعلام کرد که چندین پرونده حقوقی مربوط به آثار تاریخی در انگلیس، فرانسه و دیگر کشورها در جریان است که تاکنون در تمامی این پرونده‌ها پیروز شده‌ایم یا در مرحلهٔ تجدیدنظر هستیم و یا موفق به حل پایانی مسأله شده‌ایم. او اعلام کرد: "هدف ما این است که با تدابیر قانونی، اموال تاریخی کشور به‌طور سریع بازگردد."

استرداد آثار تاریخی: یک مساله پراهمیت و در عین حال پیچیده

فرآیند استرداد آثار تاریخی و هنری موضوعی پراهمیت و در عین حال پیچیده است که به طور مداوم برای کشورها به چالش کشیده می‌شود. کشورها با تلاش‌های متعدد تلاش می‌کنند موزه‌های بزرگ، حراجی‌ها و مجموعه‌داران خصوصی را برای بازگرداندن آثار هنری ارزشمند و تاریخی خود تحت فشار قرار دهند. به همین دلیل، در سال ۲۰۲۲، وزرای فرهنگ ۱۵۰ کشور عضو سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در یک اجلاس در مکزیک به تعهد برای افزایش تلاش‌ها برای استرداد آثار تاریخی به کشورهای مبدأ پیوستند.

ایران نیز در اجلاس اخیر چین، که علی دارابی معاون میراث فرهنگی در آن حضور داشت، پیشنهاد همکاری کشورهای عضو و تلاش گسترده کشورهای جهانی برای بازگرداندن اشیاء تاریخی را مطرح کرد. عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، نیز در نشست وزرای مجمع تمدن‌های کهن با تاکید بر مبارزه با قاچاق اموال فرهنگی-تاریخی و استرداد اموال به غارت رفته، اقدام به ارائه طرحی برای همکاری مشترک کشورهای عضو مجمع تمدن‌های کهن نمود. این طرح شامل تشکیل یک کارگروه مشترک برای مبارزه با قاچاق اموال و استرداد آثار به کشورهای اصلی است.

فرآیند استرداد آثار تاریخی در ایران به همکاری و تلاش‌های وزارت میراث فرهنگی، وزارت امور خارجه، قوه قضاییه، معاونت حقوقی ریاست جمهوری، سازمان فرهنگ و ارتباطات و پلیس بین‌المللی اتفاق می‌افتد. پرونده‌های مرتبط اغلب محرمانه بوده و به‌طور معمول پس از تصمیم‌گیری دادگاه یا پس از بازگشت آثار به ایران، اطلاع‌رسانی می‌شود.

یکی از مهم‌ترین پرونده‌ها در دو سال اخیر، مرتبط با نقش‌برجسته ساسانی بود که توسط روزنامه گاردین به نمایندگی از موزه بریتانیا افشا شد. این پرونده نه تنها به تاریخچه قاچاق این اثر اشاره داشت، بلکه واکنش‌ها و تلاش‌های مربوط به بازگرداندن آن به ایران را نیز به تصویر کشید.

در نهایت، استرداد آثار تاریخی نه تنها یک چالش هنری و تاریخی است، بلکه یک مساله سیاسی و حقوقی نیز محسوب می‌شود. کشورها با تلاش و همکاری‌های متعدد به دنبال حفظ تاریخ و فرهنگ خود هستند و همه تلاش خود را می‌کنند تا اموال فرهنگی خود را به جای خود بازگردانند.

بازگشت‌های پرس‌وجویی، پیچیده و مصالحه‌گرایانه به ایران

فرآیند بازگشت آثار تاریخی و فرهنگی به ایران یک مسیر پر از پرس‌وجو، پیچیدگی و در عین حال تلاش برای حل صلح‌آمیز مشکلات است. به طور خاص، این فرآیند ممکن است زمان‌بر باشد و گاهی نیز نفس‌گیری برای کشورها به همراه داشته باشد. کشورها با تمام توان و ابزارهای خود سعی می‌کنند تا آثار هنری ارزشمند و تاریخی خود که به طور غیرقانونی از سرزمینشان خارج شده‌اند، را به دست آورده و به موزه‌ها، حراجی‌ها و مجموعه‌داران خصوصی برگردانند.

یک نمونه مشهود از این فرآیند در سال ۲۰۱۶ میلادی رخ داد، زمانی که اعلام شد که یک سنگ‌نگاره به نام "پسفرصدی" به احتمال فراوان در سال ۱۹۸۸ میلادی، معادل حدود ۱۳۶۷ خورشیدی، همزمان با جنگ عراق و ایران، به صورت غیرقانونی از مناطق جنوبی کشور خارج و به امارات منتقل شده بود. در سال ۲۰۱۶، این سنگ‌نگاره در فرودگاهی در لندن توقیف و به موزه بریتانیا منتقل شد.

مسئولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران اعلام کردند که از وقت کشف این سنگ‌نگاره در فرودگاه لندن در ژانویه ۲۰۱۶، این مسئله به نامه‌نگاری‌های موزه بریتانیا در مارس ۲۰۱۶ (دو ماه بعد) تاخیری ایجاد شده بود. این امر به دلیل ادعای مالکیت یک فرد نسبت به این اثر باعث تعقیبات حقوقی پیچیده‌ای شد. این ادعا در نهایت در سال ۲۰۱۹ منتفی شد و سپس سنگ‌نگاره به موزه بریتانیا برگردانده شد.

این نمونه تنها یکی از موارد پیچیده در فرآیند بازگرداندن آثار تاریخی به کشورها است. در این بین، مواردی نیز وجود دارند که هنوز به سرانجام نرسیده‌اند، مانند مسئله بازگشت «الواح هخامنشی». تلاش‌ها در زمینه بازگرداندن این آثار با مشکلات حقوقی، فرهنگی و سیاسی همراه است و برای حل این پرونده‌ها نیاز به تعامل بین دستگاه‌های مختلف دولتی ایران، همکاری با سایر کشورها و استفاده از راهکارهای مختلف است.

این تلاش‌ها همچنان ادامه دارد و مسئولان میراث فرهنگی ایران به کوشش برای احیا و حفظ آثار تاریخی و فرهنگی خود تاکید دارند.قبل از شروع برنامه‌ها برای بازگرداندن بخش چهارم الواح به ایران، یک شکایت معروف به "جنی روبین" (شاکی پرونده الواح هخامنشی) در سال ۱۳۸۳ به داستان بازگشت الواح هخامنشی تغییراتی داد. در آن زمان، پرونده‌ای پیش آمد که باعث شد تا فرآیند بازگرداندن الواح هخامنشی به کشور متوقف شود و این پرونده به نام "جنی روبین" شناخته می‌شد.

این پرونده ناشی از اتفاقی در سال ۱۳۹۶ بود که خبرگزاری رویترز در آن زمان گزارش داد که دادگاهی در ایالات متحده حکم داده تا آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، مصادره و مبلغ ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری به عنوان غرامت به خانواده‌های قربانیان یک حمله انتحاری در بیت‌المقدس پرداخت شود. این حمله انتحاری در سال ۱۹۹۷ اتفاق افتاد و منجر به کشته شدن پنج نفر و زخمی شدن ۲۰۰ نفر دیگر شد. دادگاه آمریکا ادعا کرد که ایران به همکاری با نیروهای حماس متهم بوده و خواستار پرداخت غرامت شده است.

با امتناع ایران از پرداخت مبلغ مذکور، دادگاه آمریکایی حکم مصادره آثار تاریخی ایران که در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، صادر کرد و تصمیم به فروش آن‌ها برای تأمین مبلغ غرامت گرفت. این اتفاق باعث شد تا پرونده به نام "جنی روبین" تبدیل به یک مسائل بین‌المللی مهم شود و ایران این اقدام را به تحریک و تلاش‌های تضییع آثار تاریخی خود توصیف کرده است.

در سال ۱۳۹۶، دادگاه دیوان عالی در آمریکا به تصمیم هشت به صفر حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایران را لغو کرد و این مسئله به حالت حل شده درآمد. با این حال، فرآیند بازگرداندن بخشی از الواح هخامنشی به ایران نیازمند مجوز اوفک (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا) بود. سرانجام در سال ۱۳۹۸، اوفک تنها مجوز بازگرداندن ۱۷۸۰ قطعه لوح هخامنشی را به ایران صادر کرد، اما ۱۷ هزار قطعه دیگر هنوز در دانشگاه شیکاگو باقی مانده بود.

پس از مذاکرات و تلاش‌های مجدد، معاون میراث فرهنگی اخیراً اعلام کرده است که احتمالاً تا پایان سال، ۱۷ هزار قطعه لوح هخامنشی به ایران بازگردانده خواهند شد.

همچنین، یکی از پرونده‌های موفقیت‌آمیز تردیدناپذیر در فرآیند استرداد آثار تاریخی، بازگرداندن ۲۹ قطعه شیء تاریخی از فرانسه به ایران بود که پس از تفاوت‌ها و مذاکرات، در سال ۱۴۰۱ به نتیجه رسید..

قدیمی‌ترین شیء این مجموعه، ظرفی سفالین از نوع «گودین» با قدمتی در حدود ۴۵۰۰ سال و دوره مفرغ است.

این مجموعه همچنین شامل ظرف مینیاتوری از جنس قیر طبیعی دوره عیلام میانه با قدمتی در حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد، پیکرک‌های گلی انسانی احتمالا شوش خوزستان از دوره عیلام میانه با قدمتی در حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد، ظرف سفالی لوله‌دار احتمالا از تپه سیلک کاشان از دوره آهن سوم با قدمتی در حدود ۸۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد، فنجان سفالی دوره آهن اول با قدمتی در حدود ۱۴۵۰ تا ۱۱۵۰ پیش از میلاد، کاسه سفالی سه‌پایه از دوره آهن اول با قدمتی در حدود ۱۴۵۰ تا ۱۱۵۰ پیش از میلاد، ظرف‌های سفالی دوره آهن اول و طلسمی از بدل چینی به شکل چشم اوجات (چشم هورس)، چشم مقدس مصری و احتمالا متعلق به شوش در خوزستان از دوره هخامنشی با قدمتی در حدود ۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد و بشقاب سفالی دوره اشکانی، ظروف سفالی لوله‌دار دوره آهن اول، بشقاب سفالی زیرلعاب دوره تیموری سده نهم هجری قمری و پی‌سوزهای سفالی دوره اسلامی است.