محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1844734111
حدس هایی درباره ی سی سال بعد: چشم انداز تغییرات دینی در ایران
واضح آرشیو وب فارسی:هدانا: سی سال بعد وضعیت دین و دینداری در ایران چگونه است؟ پیچیدگی و غنای واقعیت های دینی و تغییرات آن در ایران چنان زیاد و ادبیات مطالعات تجربی و روندیِ معتبر در این زمینه به قدری نحیف و فقیر است که به دست دادن توصیف و تبیینی در حد امکان واقع نگرانه از شرایط کنونی نیز کار دشواری است، چه رسد به گمانه زدن درباره ی آینده ای که تا حدی تحت تأثیر پیامدهای ناخواسته ی رخدادها و فرآیندهای پیچیده ی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادیِ پیش بینی ناپذیر شکل می گیرد. وضعیت کنونی و روندهای تغییر نهادها، باورها و رفتارهای دینی در سطوح ملی، فراملی و فروملی در جهان معاصر نیز از مناقشه آمیزترین حوزه های اندیشه و پژوهش های اجتماعی/جامعه شناختی معاصر است. با این حال، به مثابه تمرینی فروتنانه در حد یک سخنرانی پاره ای از حدس ها درباره ی مهم ترین تغییرات نهادها و رفتارهای دینی در سال ۱۴۲۳ در ایران (و نه جهان به طور کلی یا جوامع دیگر) در ادامه ذکر می شوند. این حدس ها بر اساس مجموع دریافت ها، بصیرت و بینش جامعه شناختیِ برآمده از شناخت محدودم از جامعه ی ایران و ادبیات جامعه شناسی دین، فراتحلیل ده ها پژوهش و پایان نامه ی دردسترس درباره ی وضعیت و تغییرات دینی در دهه های گذشته در ایران و جوامعی که ساختار اجتماعیِ مشابه تری دارند و نیز توجه به اشتراکات تغییراتِ خُرد/فردی و کلان/نهادی در سایر سنت های دینی و زمینه های اجتماعی مطرح می شوند. متاسفانه اکثر پژوهش های جامعه شناختی موجود درباره ی تغییرات دینی در ایران فاقد اعتبار روش شناختی اند و از گویه های مخدوش استفاده کرده اند یا شامل سنجش چندبعدی دینداری به کمک سنجه های متعدد نبوده اند. با این حال از مجموعه ی پژوهش های معتبرتر ملی در این زمینه در صدا و سیما، جهاد دانشگاهی، حوزه ی هنری، سازمان تبلیغات اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، وزارت های فرهنگ و ارشاد اسلامی و آموزش و پرورش، ده ها پایان نامه ی دانشجویی در دانشگاه های لندن، آکسفورد، پرینستون، هاروارد، آزاد اسلامی، الزهرا، تبریز، تربیت مدرس، تربیت معلم، تهران، شهید بهشتی، شیراز، علامه طباطبایی، فردوسی، کرمان و گیلان و پیمایش های نگرش ها و ارزش های ایرانیان در ابتدای دهه ی ۸۰ و مجموع مشاهدات جامعه شناختی خودم تصویری خطاپذیر از جهت تغییرات دینی خرد و کلان یافته ام که در این سخنرانی گزارشی کلی از آن ارایه می کنم. با توجه به تنگی مجال و اقتضای انتشار در مجله ی «ترویجیِ» سخن ما، در اینجا می کوشم صرفاً به «توصیفِ» حتی الامکان «غیرارزش داورانه» ی مجمل، ساده و فهرست وارِ حدس هایم درباره ی «محتمل ترین آینده ی دین در ایران در سال ۱۴۲۳» بپردازم. از منظر باورها و ارزش های شخصی ام – به عنوان مسلمانی که شکوفایی روزافزونِ روایتی خردپسندانه، در چارچوب اخلاق و معنوی از اسلام را آرزو می کند - پاره ای از این تغییرات مطلوب و پاره ای دیگر نامطلوب اند، اما در اینجا صرف نظر از باورها و داوری شخصی ام در قبال مطلوبیت هر یک از این روندها، تنها از منظری جامعه شناسانه و تا حد توان بدون سوگیری، به «توصیف» «محتمل ترین آینده» می پردازم. برای تایید هر یک از تغییراتی که نام برده می شوند دلایل و شواهدی دارم و برای تبیین هر کدام و نیز سنت های نظری و پژوهش هایی که به شناخت ما از هر یک کمک بیشتری می کنند مقالات جداگانه ای می توان نوشت، اما برای به دست دادن تصویری کلی از ابعاد و سطوح مختلف تغییرات دینی در ایران در این سخنرانی گریزی از توصیف اجمالی و فهرست وار این تغییرات احتمالی ندارم و برای آن که در زمان محدود مشخص شده سخنم را تمام کنم ناچارم از ذکر این شواهد و علل هر یک از این تغییرات صرف نظر کنم. با اتکا به مطالعات در دسترس می توان به پاره ای از داده های کمی و کیفی که نشانگر روند تغییرات این ابعاد در چهار دهه ی «گذشته» است اشاره کرد، ولی درباره ی «آینده» نمی توان به هیچ داده ی کمی و کیفی ای ارجاع داد و در این سخنرانی هم، بدون ذکر ارقام، صرفاً درباره ی محتمل ترین جهت تغییرات سخن خواهیم گفت. چنان که روشن به نظر می رسد، در هر یک از این زمینه ها منحنی تغییرات احتمالاً فراز و فرودها، رفت و برگشت ها، و شوک های مقطعیِ قابل پیش بینی و غیرقابل پیش بینی متعددی خواهد داشت، ولی با مجموعه ی اطلاعات و بینش جامعه شناختی امروزی ام (با همه محدودیت ها و اعوجاج های ناخواسته اش) به نظر می رسد احتمالاً در چشم اندازی چند دهه ای سمت و سوی کلی این تغییرات به جهتی است که تصویر می شود. همچنین این حدس ها صرفا درباره ی روندها و تغییرات جریان دینیِ «اصلی» است و نه روندها و تغییرات جریان های دینیِ «حاشیه ». بر اساس روندهای کنونی و از منظری تطبیقی می توان حدس زد فرآیندهایی که در هر یک از این زمینه ها طی خواهد شد تنوع و تکثر زیادی خواهد داشت و خط سیر واحد و یکپارچه ای را طی نخواهد کرد، اما جریان غالب و برآیند کلی تغییرات احتمالا به همین سو خواهد بود. بسیاری از این حدس ها احتمالا در ده یا بیست سال آینده محقق نخواهند شد و تا جایی که بر اساس روندهای گذشته و قابل پیش بینی می توان حدس و گمان زد، حداقل «سی سال» بعد چنین چشم اندازی قابل تصور است (دیر و زود دارد، اما سوخت و سوز ندارد)؛ ولی ریشه های همة این تغییرات در روندهایی است که امروز هم در جریان است، گرچه بعضاً هنوز در حدی پیش نرفته است که به چشم بیاید. از این منظر، این حدس ها نه فقط از «آینده» که از «جهت تغییرات امروز» نیز خبر می دهند، و البته درستی و دقت حدس ها را فقط سی سال بعد می توان سنجید. برای خودم هم جالب خواهد بود، اگر زنده باشم، سی سال بعد ببینم سه دهه پیش از آن، صرف نظر از آرمان ها و ارزش هایم، چه تصور و حدس هایی درباره ی آینده داشته ام. مخاطب گرامی باید ابتدای همه ی جملات پیش رو یک «احتمالاً» قرار بدهد؛ چرا که بسیاری از این حدس ها شاید به خاطر تأثیر عوامل پیش بینی ناپذیر محقق نشوند، ولی به نظرم شواهد و روندهای «کنونی» حکایت از آن دارند که محتمل ترین «آینده» اند. «تغییرات کلان تر/نهادی» سی سال بعد، در سال ۱۴۲۳ در ایران: ۱) سرنوشت «دین سازمان یافته»، «دین عامیانه» و «معنویت گرایی های جدید» یکسان نخواهد بود. احتمالاً «دین رسمی سازمان یافته» (که بیشتر «متن محور» است و عمدتاً توسط نخبگان روحانی تحصیل کرده ترویج می شود و می کوشد بینشی فرافرهنگی و فراتاریخی و کلی از هستی به دست بدهد) از امروز ضعیف تر خواهد شد؛ «دین عامیانه » (که بیشتر مبتنی بر «تجربه ها ی شخصی» است و عمدتاً توسط خانواده، گروه های دوستی و محلی و چهره های کاریزماتیک ترویج می شود، بر سویه های جمعی/احساسی/مناسکی/گرمابخش دین تاکید دارد، در خدمت تأمین نیازهای روزانه ی دینداران است و به شدت متاثر از ویژگی های بومی و زمینه ایِ فرهنگی است) کمابیش به اندازه امروز موثر و مرئی خواهد بود؛ و معنویت گرایی های «شهری»، «تلفیقی» و «تجاری شده»، جنبش های جدید دینی و بازارهای معنوی نوظهور (مانند انواع «معنویت های فرادینی و عقلانی»، سلاسل عرفانی مدرن، عرفان های شرقی، بودیسم تبتی، عرفان حلقه/کیهانی، جریان های فراروانشناسانه، انرژی درمانی، یوگا، خودیاری های روان شناسانه، تکنوعرفان ها، عرفان های سرخ پوستی و آمریکای لاتینی) از امروز فراگیرتر خواهد شد (به خصوص در میان مجردهای طبقه متوسط شهری). دین سنتی، دین داری عامیانه، دین نواندیشانه و معنویت گرایی های جدید به رقابت و تقابل مرئی تری خواهند پرداخت. و البته دین سنتی و عامیانه همچنان جریان مسلط دینداری خواهد ماند. مجموع پیروان «فرقه های مذهبی لیبرال»، گرایش های «گزینشی-ترکیبیِ» «عصر جدید»، معنویت های فرادینیِ نوین، نوگرایان دینی و معنویت گرایی های متکثر شهری درصد کوچکی از جامعه را پوشش خواهند داد، اما همین درصد کوچکِ رو به رشد حضور متکثرتر و مرئی تری خواهند داشت و دین سنتی و عامیانه را نیز بیشتر از پیش تحت تأثیر قرار خواهند داد. ۲) چنان که گفته شد احتمالاً جریان اصلی دینی، «سنتی» و «عامیانه» خواهد ماند و روادارتر خواهد شد، ولی در حاشیه ی آن، جریان های دینی بنیادگرا و نواندیشانه و اشکال جدید معنویت گرایی رشد خواهد کرد و شکاف میان سنتی ها با مسلمانان نوگرا و سکولارهای غیرمذهبی (به خصوص بر سر موضوعاتی چون اجبار حجاب، آزادی تبلیغ سایر ادیان، حقوق اقلیت های جنسی، نقد مقدسات در رسانه ها، و مرزهای آزادی روابط جنسی، پوشش، خوردن و نوشیدن) افزایش خواهد یافت. جریان های «بنیادگرای دینی»، «اسلام سیاسی غیردموکراتیک» و «نواندیشیِ دینی»، صرف نظر از تحولاتی که خواهند داشت، احتمالاً در طول چند دهه ی آینده نیز به جریان «اصلیِ» دینی با پشتوانه اجتماعیِ «گسترده» بدل نخواهند شد. ۳) احتمالاً مهم ترین و وسیع ترین شبکه ی آموزش «فقه» شیعه متعلق به روحانیان مرد و زنِ برآمده از حوزه های علمیه خواهد ماند. وسیع ترین شبکه ی نشر «عقاید» شیعی نیز احتمالاً جلسات پرشمارِ منضبط و هفتگی خانگی و غیرخانگیِ برآمده از بقایای انجمن حجتیه (که امروز هم افزون بر ۲۰۰۰ جلسه ی هفتگی در کشور دارند) و اندیشه های سنتیِ «تشیع تفکیکی» و متمرکز بر «معارف اهل بیت» و نیروی مدارس مذهبی مرتبط با آن خواهد بود، و بعد از این شبکه جلسات و رسانه های تشیع سنتی با هدایت روحانیت و رسانه های سنتیِ غیرسیاسی در زمینه ی نشر عقاید شیعی بیشترین تاثیر عمومی را خواهد داشت. وسیع ترین شبکه ی برگزاری برنامه های «مناسبتی» نیز احتمالاً هیئت های پرتعداد عامیانه و برآمده از گرایش های مذهبی و عامیانه ی مشابهِ «بسیج» کنونی با تداوم محوریت «مداح» و نقش پررنگ تر موسیقی و تحرک فیزیکی خواهد بود و بیش از پیش از پسند روحانیت و نهادهای رسمی دینی فاصله خواهد گرفت. ۴) احتمالاً نهاد «دین» بخشی از قلمرو فعلی و حوزه ی نفوذ خود را به نهادهای اجتماعی دیگر (که بزرگ ترین شان نهادهای آموزش و رسانه ، اقتصاد، اخلاق فرادینی، سیاست، حقوق و خانواده هستند) واگذار خواهد کرد. و نهادهای اولیه و ثانویه ی غیردینی یا فرادینی بخشی از کارکردهای کنونی نهادهای ثانویه ی دینی را ایفا خواهند نمود. به دیگر سخن، در میان حداقل چهار معنا و بعد «سکولاریزاسیون» احتمالاً فقط شاهد تحقق موارد اول و دوم خواهیم بود و موارد سوم و چهارم رخ نخواهند داد: ۱- تمایز نهادی (تفکیک حوزه اختصاصی نهاد دین از نهادهای سیاست، اقتصاد، آموزش و رسانه، اخلاق فرادینی، حقوق و خانواده و کاهش سیطره نهاد دین بر دیگر نهادها) ۲- سکولاریزاسیون درونی (که طی آن خود نهاد دین برای سازگاری بیشتر با سایر تحولات نهادی و فرهنگی دستخوش تغییرات درونی می شود). ۳- عقب نشینی دین از عرصه ی سیاسی، حوزه ی عمومی و جامعه ی مدنی ۴- افول باورها و رفتارهای دینیِ اکثریت افراد جامعه در زندگی های شخصی شان. دین احتمالاً نه به عرصه ی خصوصی عقب نشینی خواهد کرد و نه لزوماً در اذهان و رفتار افراد و جامعه افول می کند. دین سازمان یافته دچار تغییرات درونی خواهد شد و به حوزه ی اختصاصیِ نهاد دین بیشتر عقب نشینی خواهد کرد. و البته همچنان در سطوح خرد و کلان و عرصه خصوصی و عمومی حضوری پررنگ و موثر خواهد داشت و اهمیتش را در حیات فردی و اجتماعی ایرانیان حفظ خواهد نمود. ۵) احتمالاً دین داران بدون داشتن حق ویژه ای در سیاست و با التزامِ (دل خواهانه یا به ناچار) به قواعد بازی سیاسیِ دموکراتیک، در عرصه ی سیاسی (احزاب، لابی ها، کمپین ها، رسانه های سیاسی و نهادهای حکومتی) همچنان حضوری تعیین کننده و شناسنامه دار خواهند داشت. سیاستمداران مسلمان احتمالا بعد از افول یک/دو دهه ایِ اسلامِ سیاسی با التزام بیشتر به قواعد دموکراتیک، حقوق بشر و آداب و اخلاقِ سیاسیِ فرادینی بیش از نیمی از جامعه ی ایران را در قالب چند جریان نمایندگی خواهند کرد. رؤسای قوای سه گانه همچنان از میان مسلمانان معتقد (و ملتزم به تمایز نهادی دین از سیاست) برگزیده خواهند شد، محبوب ترین احزاب کشور (اعم از چپ و راست و میانه) نیز در چارچوب قواعد سیاسی فرادینی، قانونی عادلانه تر و حفظ حقوق اولیه ی اقلیت ها، گرایش های اسلامی معتدل خواهند داشت و با بزرگ ترین احزاب سکولار و چند جریان حاشیه ای با گرایش های بنیادگرایانه ی دینی و دین ستیزانه در رقابت خواهند بود. ۶) حوزه علمیه ی قم مرکز اصلی آموزش سطوح عالی فقه شیعی و استقرار و رقابت مرجعیت شیعه باقی خواهد ماند و البته با رقیب از-امروز-قوی تری در نجف و جریان موثرتر نواندیشی دینی مواجه خواهد بود. نواندیشی دینی و فقهی در حاشیه ی جریان اصلی فکر دینی در حوزه های عملیه، دانشگاه ها و بازار کتاب و رسانه های جدید رشد بیشتری خواهد داشت، به زیرشاخه ها و گرایش های متکثرتر و پرتعدادتری تقسیم خواهد شد، چهره ها، مخاطبان، رسانه های جدید و مراکز آموزشی بیشتری خواهد داشت و بیش از رقابت با تشیع سنتی، به رقابتِ درونی با دیگر گرایش های نوگرایانه و رقابتِ بیرونی با گرایش های فکری خداناباورانه و معنویِ غیردینی خواهد پرداخت. ۷) حوزه علمیه قم در واقع شبه سازمانی است که حداقل ۹ عنصر و واحد در آن با یکدیگر روابطی نیمه رسمی دارند که احتمالاً هر یک از این اجزا تغییرات متفاوتی را از سرخواهند گذراند: ۱. مراجع تقلید: احتمالاً لباس های فرم روحانیت تمایزهای درونی بیشتری خواهد یافت و مثلاً پوشش آیات عظام با طلبه های پایه ی یک تفاوت بیشتری خواهد کرد. تکثر درونی گرایش ها در حوزه و تعداد و تنوع مجتهدان جامع الشرایط و مدعیان مرجعیت فقهی افزایش خواهد یافت، ولی رسانه ها و ساختار حوزه چند مرجع تقلید را به مشاهیر و ستاره های رهبریِ شیعیان تبدیل خواهد کرد. احتمالاً اَشکال جدید اِفتاء و تقلید نیز در کنار شکلِ سنتیِ «مقلد-رساله-مرجع تقلید» رونق خواهد گرفت. مردم بیشتر با عالمان و واعظانِ «محلی»شان و تعداد محدودی مرجع و چهره و نهاد دینیِ بسیار مشهور ملی و فراملی (با واسطة رسانه های جدید و نهادهای دینی) مواجه خواهند بود و علمایی که بین این دو سطح قرار دارند نقش پررنگی در حیات دینی مردم نخواهند داشت. احتمالا «مرجعیت چندگانه» (به جای یگانه) نیز ادامه خواهد یافت چراکه مدرنیته و مدرنیزاسیون هم گهواره و هم گور «مرجعیت یگانه» بود. مرجعیت یگانه (پیروی اکثر شیعیان از یک مرجع تقلید) با تحولات مدرنی همچون پیدایش صنعت چاپ، ارتباطات جدید و مرکزیت یافتن حوزه عملیه قم و نجف ممکن و ایجاد شد، ولی تحولات مدرن بعدی از جمله تکثرگرایی درون حوزوی و افزایش کمی حوزه های علمیه و تعداد طلاب و فضلا و نیز تحکیم دولت ملت ها عصر «مرجعیت یگانه» را به سر آورد و احتمالا در ۱۴۲۳ هم «مرجعیت چندگانه» برقرار خواهد ماند. استقلال مرجعیت از دولت ایران که از سال ۱۳۵۷ تا امروز کاهش یافته است هم احتمالا تا ۱۴۲۳ مجددا افزایش خواهد یافت. مراجع تقلید ایران در چهار سطح اصلی در رقابتند: ۱. با رهبران و نهادهای دینی حکومتی ۲. با نهادها و رسانه های دینی جدید ۳. با مراجع نجف و ۴. با نواندیشان دینی. به نظر می رسد این رقابت تا سال ۱۴۲۳ احتمالاً در سطح اول کاهش و در سه سطح بعدی افزایش خواهد یافت. ۲. بیوت مراجع و علما: احتمالا «بیوت مجازی» مراجع و علما (سایت های آنلاین و رسانه های جدید وابسته به بیوت) بیش از «بیوت سنتی و فیزیکی» علما و مراجع تاثیرگذار خواهند بود و کارکردهای اصلی بیوت سنتی را (ملاقات و آشنایی با مرجع، استفتا، پرداخت وجوهات، شنیدن منابر، درس ها و مواعظ مرجع و خدمات جانبی از قبیل استخاره) بیوت مجازی، سایت ها و رسانه های جدید در سطحی وسیع تر خواهند داشت. ۳. مدارس علمیه: احتمالا تعداد مدارس علمیه در قم (که اکنون ۳۰ مدرسه است) و کشور (که اکنون ۲۵۰ مدرسه است) کاهش خواهد یافت. ۴. بدنه ی طلاب: احتمالاً با قطع شدن حمایت های مالیِ دولتی و عقب نشینیِ بیشترِ دین به حوزة نهادی اختصاصی اش، تعداد طلاب حوزه های علمیه ی سطح کشور نیز کاهش خواهد یافت، ولی همین تعداد محدودترِ طلاب – به خصوص در قم - علوم حوزوی را به طور تخصصی تر و حرفه ای تر، با کیفیت آموزشی بالاتر و در سال های کم شمارتری (زیر ۸ سال) خواهند آموخت، بر خلاف روند گذشته که تعداد طلاب در قم از سال ۱۳۲۰ (۳۰۰ طلبه) تا امروز (بیش از ۵۰ هزار طلبه) ۱۶۶ برابر شده است. به احتمال زیاد زنان نیز کسر بزرگ تری از طلاب حوزه را تشکیل خواهند داد. ۵. فضلای حوزه: احتمالا تعداد فضلای حوزوی شناخته شد ه ی زن افزایش خواهد یافت و تنوع و تکثر سبک فقاهت و تبلیغ میان فضلای مرد و زن حوزوی بیشتر خواهد شد. ۶. واحدهای اداری-بروکراتیک جدید: احتمالاً سازمان های مدیریتی-بروکراتیک حوزه ی علمیه قم کوچک تر و مستقل تر خواهد شد، تعدادی از این سازمان ها در هم ادغام خواهند شد، سطح کیفی و کارآمدیِ آموزش در حوزه افزایش خواهد یافت و در کنار فقه و اصولِ سنتی، آموزش های تبلیغ محور و معطوف به ارائه خدمات دینی در حوزه ها افزایش پیدا خواهد کرد. احتمالاً صعود از سلسله مراتب حوزوی و مرجعیت دینی نیز ضوابط بیشتری خواهد یافت. ۷. موسسات آموزشی-پژوهشی جدید: احتمالا تعداد این مراکز و حمایت مالی دولتی از آن ها کاهش پیدا می کند، ولی با پژوهشگاه های دانشگاهی در ایران و خارج از ایران و دانشگاهیان ارتباط ارگانیک تری خواهند یافت و تراز پژوهش و آموزش هایشان به استانداردهای دانشگاهی فراملی نزدیک تر خواهد شد. ۸. انجمن های سیاسی- دینی: احتمالا نفوذ سیاسی این نهادها بر جامعه و تاثیرگذاری شان در مدیریت حوزه کاهش خواهد یافت، ولی تکثر و تنوع این انجمن ها افزایش پیدا خواهد کرد. ۹. نمایندگان سیاسی و امنیتی دولت: احتمالا حوزه های علمیه غیردولتی تر خواهند شد و نفوذ نمایندگان سیاسی و امنیتی دولت بر حوزه کاهش خواهد یافت. ۸) در کنار فشارهای از «بیرون» به نهاد دین برای تن دادن به تمایز نهادی و عقب نشینی به حوزه ی اختصاصی دین، مهم ترین فشار از «درون» توسط زنان دیندار اعمال خواهد شد. احتمالاً ده ها هزار زن مسلمانِ آموزش دیده در حوزه های علمیه ی بانوان و دانشکده های الهیات و ادیان به مرور نقش پررنگ تر و مرئی تری در تفسیر و آموزش «زنانه نگرانه» و «غیرجنسیت زده» ی فقه و عقاید خواهند یافت. هم زمان با افزایش قدرت زنان در عرصه خصوصی و عمومی، خانه، خیابان، عرصه ی آن لاین، اقتصاد، هنر، رسانه و سیاست، زنان دیندار در «رهبری»، «تفسیر»، «آموزش» و «مناسک» دینی نقش تاثیرگذارتری ایفا خواهند کرد و همراه با پاره ای از مردان فقیهِ نوگرا، گام های موثری در غیرمردسالارانه تر کردن فقه و مناسک شیعی برخواهند داشت (و البته هنوز تا برابری کامل با مردان در این حوزه فاصله خواهند داشت). تعداد عالمان، فقها، مفسران، چهره های رسانه ای و مشاهیر دینیِ زن و مخاطبان زن و مردشان نیز افزایش خواهد یافت. احتمالاً از تعدادِ پرشمار جلسات مذهبی خانگیِ مولودی خوانی، هفتگی یا «سفره محورِ» ویژة زنان کاسته خواهد شد و در مقابل جلسات فراجنسیتی مذهبی در مساجد، نهادهای دینی، فضای آن لاین و رسانه های جدید افزایش خواهد یافت و حوزه های علمیه ی زنان و مراکز آموزشی فراجنسیتیِ مذهبی رشد خواهند کرد. ۹) احتمالاً «جریان غالبِ» فقهی، به سمت فقهی «درچارچوب اخلاق »، عادلانه تر، آسان گیرتر، و تصفیه شده تر از عناصر عرفی، قانونی و فرهنگیِ جامعه ی عصر پیامبر خواهد رفت، کمتر از امروز داعیه ی جایگزینی اخلاق فرادینی، قانون عادلانه ی مصوب از طرق دموکراتیک، علم تجربی و سیاست غیردینی را خواهد داشت و با دیگر منظومه های معارف دانشگاهی و سبک های زندگی متعارف جدید سازگارتر خواهد شد. استقلال و تفاوت تببین «دینی» (با اتکا به تجربه ی دینی) از تبیین های «علمی» (با اتکا به تجربه ی حسی)، «فلسفی» و «اخلاقی»، سازگاری این تبیین ها با هم و قابل فروکاهش نبودن شان به یکدیگر نیز بیشتر پذیرفته خواهد شد. در عین حال، احتمالاً به طور موازی جریانی حاشیه ای و بنیادگرایانه به سخت گیری های فقهی و نیز احکام شرعی، رفتارهای دینی و مناسکِ متصلب، مردسالارانه و تمایزبخشِ هویتی میل خواهد کرد و همچنان می کوشد تبیین های دینی را جایگزین تببین اخلاقی، علمی و فلسفی کند. ۱۰) با بازتر و روادارانه تر شدن اسلامِ ایرانیان، تعامل بیشتر مذهبی ها با غیردینداران و پیروان سایر مذاهب در مواجهه های رودررو یا با واسطه ی رسانه، پذیرفته تر شدن تکثر موجود میان سبک های مختلف دینداری در درون اسلام شیعی، و انباشت چند دهه تجربه ی زیست اجتماعی با دگراندیشان، به تدریج حساب ارزش ها و فضایل اخلاقی فرادینیِ مهم از اسلام سنتی جدا و اخلاقی فرادینی و قانونی فرامذهبی، عادلانه تر و مصوب از طرق دموکراتیک برای تنظیم مناسبات شهروندان رایج خواهد شد. در چنین بستری البته دین می تواند به اخلاق فرادینی کمک کند اما پشتوانه ی منحصر به فرد آن نیست. تحت تأثیر این عوامل جامعه شناختی، استقلال اخلاق از دین نیز مانند استقلال نهاد سیاست، قانون و علم از دین به طور عمومی پذیرفته خواهد شد و این اخلاق فرادینی بیش از اکنون مبنای تجارت، سیاست و مناسبات اجتماعی واقع خواهد گردید. ۱۱) احتمالاً فقه نیز بیش از گذشته به سازگاری با این اخلاق فرادینی تن خواهد داد و اجماع فقهی درباب احکام مرتبط با زنان، خداناباوران و پیروان سایر ادیان عادلانه تر خواهد شد، مجازات های خشن، مخالفانِ فقهیِ بیشتری پیدا خواهد کرد و زمینه های عملی اجرای حدود و تعزیرات فقهی نیز کمتر فراهم خواهد بود. ۱۲) قوانین و عرفِ اقتصاد و تجارت در ایران بیش از پیش به «اخلاقِ تجارتِ فرادینی» و «قانون مصوب از طرق دموکراتیک» تکیه خواهد کرد و «فقهِ تجارت/معاملات» خود را با الزامات این اخلاقِ فرادینی هماهنگ تر خواهد نمود. احتمالاً نهادهای دینی و حوزه های علمیه دیگر از کمک های گسترده ی دولتی بهره نخواهند گرفت و برای جلب بیشتر حمایت مالی دینداران، فقه و خدمات نهادهای دینی با تقاضا و ذائقه ی ایرانیانِ شهریِ نوگرا همراه تر خواهند شد. ۱۳) احتمالاً نهاد وقف و خیریه ها ی دینی مهم ترین حامی آموزش های دینی و خدمات اجتماعی-مذهبی خواهند بود و تکثر و تعداد انواع این نهادهای دینی و خیریه های خصوصی افزایش خواهد یافت. بسیاری از «نهاد»های پژوهشی و آموزشی جدید نقش «افراد» و رهبران دینی کنونی را ایفا خواهند کرد و اساساً بسیاری از کارویژه های امروزیِ مراجع و علمای دینی را «نهاد»ها، رسانه ها و شبکه هایی که از نیروی تعداد بیشتری از کارشناسان دینی و خبرگان حوزه های مختلف بهره می گیرند خواهند داشت. احتمالاً «افتاءِ نهادی/گروهی»، «انتشار گروهیِ آراء» و «اتخاذ موضع به نام نهادها و گروه های دینیِ خاص» (به جای یک مرجع دینی) نیز شایع تر خواهد شد. این نهادهای خصوصیِ دینی بدون حمایت دولت به ناچار اقتضائات عقلانیت بروکراتیک، گردآوری کمک مالی از دینداران با شیوه های جدید و مدیریت مالی و اقتصادی حرفه ای منابع شان را بیش از قبل خواهند پذیرفت. ۱۴) احتمالاً تعداد خانقاه ها و درگاه های رسمی و خانگیِ سلسله های بزرگ تصوف شیعی، سنی و فرامذهبی و تعداد اعضا و علاقمندانشان در شهرها افزایش چشمگیری خواهد یافت و پاره ای از سلسله های تصوف اسلامیِ هندی و ترکی نیز اقدام به تاسیس درگاه، خانقاه و مساجد مخصوص به خود در شهرهای ایران خواهند کرد. احتمالاً اسلام سنی نیز در شهرهای شیعه نشین مرئی تر خواهد شد و مساجد و نمازهای جمعه ی پررونقی پیدا خواهد کرد. تعامل بیشتر و راحت تر اهل تسنن و تشیع موجب خواهد شد از یک سو بدنه ی اصلی جامعه نسبت به مذهب دیگر روادارتر شود و از سوی دیگر جریان های حاشیه ای ولی افراطی ضدتسنن و ضدتشیع جان بیشتری بگیرند و تقابل بیشتری پیدا کنند. ۱۵) احتمالاً آموزش دینی و حفظ و اجبار ظواهر مذهبی در اکثر مدارس دولتی و خصوصی کشور کاهش چشمگیری پیدا خواهد کرد و در مقابل، تعداد مدارس خصوصی با آموزش مذهبی منضبط (از نوع مدارس کاتولیک در اروپا و آمریکا یا مدرسه ی علوی، نیکان و رفاه قبل از انقلاب) افزایش خواهد یافت. در غیاب آموزش دینی دولتی و کارآمد، بار آموزش دینی دوباره بیشتر به دوش جامعه (خانواده، مدارس خصوصی، رسانه های دینیِ جدید و مجالس دینیِ منظم - احتمالا در روزهای تعطیل و شب های جمعه و حاشیه ی نماز جمعه) انتقال خواهد یافت، دینداران مذهبی نیز برای کمک به این آموزش احساس مسئولیت بیشتری خواهند کرد و در رقابت با خداناباوران و پیروان سایر ادیان و اندیشه ها در آموزش دینی حرفه ای تر و کارآمدتر عمل خواهند کرد. رسانه ها، کتاب ها و کلاس های غیردولتیِ بیشتری برای نشر آموزه های دینی، اخلاقی و معنوی در دسترس خواهد بود و بخش عمده ای از کمک های مالی دینداران به نهادهای دینی صرفِ این آموزش ها خواهد شد. ۱۶) علی رغم افول دین سازمان یافته و عقب نشینی بیشترش به حوزه ی نهادی اش، احتمالاً «بحث عمومی» بر سر دین، داغ و حساسیت سیاسی و رسانه ای نسبت به مسائل دینی، زیاد خواهد بود (به خصوص بر سر موضوعاتی چون آراء شاذ فقهی و کلامی، حقوق ویژه ی مسلمانان و نهادهای اسلامی در قانون و سیاست، آموزش های دینی در مدارس دولتی، حجاب اجباری و اختیاری، آزادی تبلیغ سایر ادیان، تأسیس حوزه های علمیه ی نوگرا، حقوق اقلیت های جنسی، آزادی رسانه ها در پخش محتواهای خلاف شرع، و مرزهای شرعی، اخلاقی و قانونیِ پوشیدن، نوشیدن، بوسیدن و خوردن در اماکن عمومی). احتمالاً بسیاری از کتاب های پرخواننده، برنامه های پرمخاطب و سخنرانی ها و مناظره های پربیننده نیز به نحوی به دین و دینداری مرتبط خواهد بود. ۱۷) احتمالاً مهم ترین بستر ترویج آموزه های دینی، به جای منبر و کتاب، «رسانه های جدید» مبتنی بر فناوری های پیشرفته روز خواهند شد. این رسانه ها با مخاطبان وسیعشان تعدادی از واعظان، علما، برنامه ها و نهادهای دینی، و مداحان مشهورتر را به چهره ها و ستاره های پرمخاطب و محبوب دینی بدل می کنند. «تغییرات سطح خُرد/فردی» ۱۸) تغییرات دینی در سطوح خرد و کلان لزوماً هم جهت نخواهند بود. همانطور که چند دهه دینی تر شدن جامعه در سطح نهادی و کلان بعد از انقلاب ۵۷ لزوماً با دینی تر شدن جامعه در سطح خرد و فردی همراه نبوده است، غیردینی تر شدن در سطوح نهادی، دولتی و کلان در سی سال آینده نیز لزوماً همراه با غیردینی تر شدن جامعه در سطح خرد و فردی نخواهد بود. ۱۹) احتمالاً اسلام همچنان دین بالای ۹۰ درصد از ایرانیان خواهد بود و خداباوران اکثریت قریب به اتفاق شهروندان ایران را تشکیل خواهند داد. ۲۰) احتمالاً بیش از این که شاهد افول یا افزایش اهمیت دین در زندگی ایرانیان یا درصد باورمندان به خدا و اسلام باشیم، نظاره گر تغییر سبک ها و اشکال دینداری خواهیم بود. تکثر و گونه گونی این سبک ها و اشکال بیشتر خواهد شد و جامعه نیز در عمل این تکثر را بیشتر خواهد پذیرفت. علی رغم تکثر سبک های دین داری، در این فضا دین ورزی مدنی، تکثرگرایی دینی، دینی که در خدمت معنابخشی به زندگی و اخلاقی تر کردن آن است، دین داری فردمحورانه تر، تجربی تر و باطنی تر، مناسک دینی جذاب تر، شریعت سبک تر و آسان گیرتر، مسلمانی بدون التزام سفت و سخت به شرع، درک صلح گرا و غیر خشونت پرور از دین ورزی، تمایل به اختیاری بودن دین داری، و باورها، رفتارها و خدمات دینیِ معطوف تر به تأمین نیازهای اخلاقی/معنوی و روانی (به خصوص آرامش خاطر، امید، شادی درون و رضایت باطنی) و حل مشکلات زندگیِ افراد، رایج تر از گذشته خواهد بود. ۲۱) احتمالاً بیش از پنجاه درصد جامعه (در کل کشور) همیشه یا گاهی نماز خواهند خواند و/یا روزه خواهند گرفت که البته از امروز (بیش از ۷۵ درصد جامعه) کمتر خواهند بود. به تعبیر دیگر درصد افرادی که هیچ وقت نماز نمی خوانند افزایش خواهد یافت، اما احتمالاً همچنان کم تر از ۵۰ درصد جامعه خواهد بود. ۲۲) احتمالاً مهم ترین تغییر مرئی در چهره ی دینی شهرها افزایش چشمگیر غیرمذهبی ها و مذهبی هایی خواهد بود که به اختیار «حجابِ سر» ندارند. زنان مسلمانی که پوشش سر را (مبتنی بر آراء فقهی نوگرایانه یا به خاطر بی توجهی به این حکم) کنار خواهند گذاشت یا دخترانِ خانواده های مذهبی که در عین مسلمانی «حجابِ سر» نخواهند گذارد افزایش می یابد. احتمالاً حجاب تعداد زیادی از زنان و خانواده های چادریِ امروز به روسری و مانتو/بلوزشلوار/دامن با رنگ های شادتر تغییر خواهد کرد، «حجاب» اهمیت کمتری در تعیین هویت و گرایش های دینی فرد خواهد یافت و هزینه های عرفیِ نداشتنش کاسته خواهد شد. هنجارهای دینی و عرفیِ حاکم بر روابط با جنس مخالف نیز بسیار بازتر خواهد شد، روابط انسانیِ فراجنسیتی میان دوستان، آشنایان و همکارانِ ناهم جنس به روابط با هم جنس ها شباهت بیشتری خواهد یافت، جدایی زنان و مردان در فضاهای خصوصی و عمومی و حتی اماکنِ و مناسک دینی کمتر خواهد شد، و روابط پیش از ازدواجِ دینداران با التزام به ضوابط اخلاقی پذیرفته تر خواهد گشت. ۲۳) احتمالاً میزان تغییر دین (به ادیان و عرفان های دیگر)، کنارگذاشتنِ دین و نیز مذهبی شدنِ غیردین داران بیش از امروز خواهد شد. سایر ادیان با اتکا به تجربه و سرمایه های اقتصادی خارج از ایران در تبلیغ کارآمدتر عمل خواهند کرد و ده ها هزار نفر از شیعیان را جذب خود خواهند نمود. اسلام شیعی نیز در محیط رقابت آزادتر با ادیان و مذاهب دیگر در دفاع و تبلیغ دینی ورزیده تر خواهد شد. در این فضای بازترِ رقابت، جریان های سازمان یافته ی مدافع و مبلغ اسلام شیعی برای مقابله با دیگر جریان های دینی و پیشگیری از تغییر دین شیعیان و نیز جذب پیروان سایر ادیان شکل خواهند گرفت، گسترش خواهند یافت و به سبک انجمن حجتیه قبل از انقلاب ۵۷ و در چارچوب قواعد رقابت آزاد و مسالمت آمیز، فعالیت های تبلیغی و رسانه ای مرئی تری خواهند داشت. تماس بیشتر ادیان و مذاهب مختلف از سویی باعث وام گرفتن بیشتر آن ها از مناسک، آموزه ها و نهادهای یکدیگر می شود و از سوی دیگر به برخی فرآیندهای «دیگرسازی» و تمایزبخش هویتی شان دامن می زند. ۲۴) ازدواج و دوستی میان مذهبی ها و غیرمذهبی ها و نیز پیروان مذاهبِ متفاوت افزایش خواهد یافت. مدارا و رواداری دینی و پذیرش این که فرزند یا همسر به نحو متفاوت یا به میزان کمتری دیندار باشد یا اساسا متدین نباشد نیز افزایش پیدا می کند. هزینه های عرفیِ دین نداشتن هم کاهش خواهد یافت. در نتیجه تمایل و توانایی والدین برای تربیت دینی فرزندان در قالب مذهب خودشان کاهش پیدا می کند و این به کاهش اهمیت و نفوذ دین رسمی و غیرمذهبی تر شدنِ اقشاری از جامعه خواهد انجامید. اساساً غیرمذهبی تر شدن اقشاری از جامعه بیش از این که به خاطر «از دست رفتن ایمان افراد و غیرمذهبی شدن شان» باشد ناشی از «ناکامی یا کوتاهی والدین مذهبی در تربیت فرزندان مذهبی» است که معمولا توسط تربیت مذهبی کارآمدِ مدارس نیز جبران نمی شود. به دلیل همین ناکامی یا سستی والدین، احتمالاً تدین رسمیِ نسل های جدید ضعیف تر از نسل های قبلی می شود. حتی فرزندان بنیادگرایان دینی معمولا بازتر و نرم تر از والدین شان می شوند و بنیادگرایان هم باید برای تداوم حیات شان دائما اعضای جدیدی خارج از خانواده هایشان جذب کنند. ۲۵) احساس تعلق مذهبی ها به اجتماعات فراملی شیعیان، امت جهانی مسلمانان و جامعه ی فراملیِ خداپرستان و معنویت باوران بیشتر خواهد شد و اثرپذیری آن ها از اندیشمندان مسلمان و دیندارِ غیرایرانی و آثار، چهره ها و رسانه های جهانیِ مذهبی افزایش خواهد یافت. با این وجود احتمالاً ایران اثرگذارترین مرکز آموزش و تبلیغ اسلام شیعی، کانون تحولات اندیشه و فقه شیعه و محل اقامت اکثر رهبران سنتی و نواندیشِ تشیع خواهد ماند. احتمالاً رفت و آمد چهره ها، اندیشمندان و رهبران دینی شیعه (اعم از اثناعشری و اسماعیلی و صوفی)، سنی و سایر ادیان بزرگ (اعم از سنتی و نواندیش) به ایران بیشتر خواهد شد و این کشور را به یکی از کانون های گرم مباحثات دینی در دانشگاه ها و عرصه ی عمومی با مخاطبان وسیع بدل خواهد کرد. ۲۶) احتمالا تظاهرات دین داری و باورها و رفتارهای دینی در اقشار فرودست اقتصادی و اجتماعی همچنان بیشتر از اقشار فرادست اقتصادی و اجتماعی خواهد بود. و «میانگین» میزان پایبندی به واجبات شرعی و پرهیز از محرمات در ساکنان شهرها نسبت معکوسی با سطح توسعه یافتگی اقتصادی و فرهنگی شهر خواهد داشت. به تعبیر دیگر احتمالاً با رشد اقتصاد، فردگرایی، برابری خواهی و تکثر، نفوذ دین سازمان یافته ی سنتی کاهش خواهد یافت. ۲۷) احتمالاً دانش مذهبیِ مذهبی ها و اطلاعات دینیِ قشری از تحصیلکرده ها افزایش خواهد یافت، ولی میانگین دانش و آموزش دینیِ جامعه کاسته خواهد شد. ۲۸) احتمالاً «اقتدار دینیِ» عالمان دینیِ رسمی در اذهان دینداران کاهش پیدا خواهد کرد و با بالاتر رفتن سطح آموزش عمومی و دسترسی بیشترِ مردم به منابع و متون ترجمه شده و رسانه های دینی، انحصار تفسیر متون مقدس به رهبران دینیِ رسمی بیشتر از پیش به چالش کشیده خواهد شد. ۲۹) بزرگ ترین و پررونق ترین اجتماعات، کانون ها و مناسک دینی همچنان متعلق به تشیع سنتی و دین عامیانه خواهد بود و در همین چارچوب استفاده از موسیقی، حرکات موزون و حاشیه های پراحساس و نمایشی در عزاداری ها، جشن ها و سایر برنامه های دینی رشد و تغییرات قابل توجهی خواهد داشت. در حاشیه ی این جریان اصلی، مناسک دینی نو با حاشیه های سرگرم کننده و تظاهرات سبک زندگی و نیز برنامه ها و تجمعات مذهبی نواندیشان دینی رشد بیشتری خواهد داشت. ۳۰) احتمالاً میزان شرکت در مناسک «عبادی» منظم و روزانه (همچون نماز جماعت) کاهش خواهد یافت و در مقابل شرکت در مناسک «مناسبتی» همچون عاشورا، شب های قدر، نمازهای اعیاد قربان و فطر، و حتی شاید نمازهای جمعه (که احتمالاً مستقل از دولت برگزار می شود) همچنان پررونق خواهد بود. تعداد سفرهای زیارتی به مکه و مدینه، عتبات عالیات، مشهد و سایر زیارت گاه ها نیز به خاطر تسهیل و ارزان تر شدن مسافرت هوایی و زمینی و ابعادِ جمعی، تفریحی و «فراغتی» این سفرها افزایش خواهد یافت. ۳۱) احتمالاً دین ورزی «شخصی تر» خواهد شد و افراد در انتخاب و تلفیق عناصر مختلف باورها و رفتارهای گرایش ها و سنت های دینی، معنوی و اخلاقیِ گوناگون دست بازتری خواهند داشت. پیروی منسجم از رساله ی عملیه (به شکل سنتی) کاهش خواهد یافت و اشکال جدید تقلید (مثلا «التزام دل خواهانه به بخش خاصی از احکام»، «پیروی از فقه مورد تایید یک نهاد دینی و گروه های فقها»، «پیروی از حداقل واجباتِ مورد اجماع» یا «تقلید از فقهای متعدد در موضوعات مختلف» به جای «تقلید از یک فقیه در همه ی موضوعات») رونق بیشتری خواهد یافت، اتکای اقشار تحصیلکرده (صرف نظر از میزان دانش فقهی شان) به «تحقیق و نظر شخصی ِ مبتنی بر استدلال» در برخی باورها و موضوعات فقهی به جای «پیرویِ مبتنی بر تقلید از نظر فقیه» نیز رایج تر می شود و دین ورزی های «آزادی خواهانه» و «ناملتزم به بسته های پیشنهادیِ نهادهای دینیِ رسمی» رشد بیشتری خواهند کرد. ۳۲) کاهش اهمیت اسلام سیاسی و افزایش نفوذ نواندیشی دینی و فقهی، لزوماً با کاهش معنادار باورهای سنتیِ دینی همراه نخواهد بود. احتمالاً در دینداری عامیانه «امام زمان» و «امام حسین» همچنان مهم ترین چهره ها ی دینی خواهند ماند، شریعت سنتیِ سخت گیرانه به حیات خود ادامه خواهد داد و بازار باورهای خردستیز و خرافات نیز همچنان گرم خواهد بود. بنیادگرایی دینی نیز گرچه ضعیف خواهد شد، احتمالاً با ابزارهای رسانه ای جدید همچنان حضور مرئی خواهد داشت. ۳۳) هنر (به خصوص موسیقی و سینما)، ادبیات، اخلاق فرادینی، قانون مصوب از مجراهای دموکراتیک، آموزش غیردینی، علم تجربی، رشته های مختلف ورزشی، طرفداری از تیم های ورزشی ملی و باشگاهی، حکمت های غیردینی، کارناوال ها، تجمع های غیردینی بزرگ در کنسرت های موسیقی و گردهمایی های سیاسی، روانشناسی، روان درمانی، روان کاوی، شبکه های اجتماعی آنلاین و تلفن همراهی، رسانه های جدید، و شادی ها و تفریحات فرهنگی و جمعی جدید بخشی از کارکردها و نقش فعلیِ دین را ایفا خواهند کرد و آموزه ها و ورزه های دینی بیش از پیش معطوف به تأمین نیازها و اهداف معنوی/باطنی/اخروی خواهد شد. ۳۴) احتمالاً مراسم عقد، ازدواج، کفن، دفن و ترحیمِ غیرسنتی و سکولارتر در میان اقشاری از جامعه شایع خواهد شد. ۳۵) احتمالاً بیش از این که خداناباوری رشد کند، اهمیت و تاثیر خدا و باورها و رفتارهای دینی در زندگی روزمره ی بسیاری از شهروندانِ خداپرست کاسته خواهد شد. ۳۶) احتمالاً میراث دینی و عرفان سنتی بیشتر از پیش موضوعِ «بازسازی عقلانی» واقع می شود و روایت هایی خردپسند، معنوی و اخلاقی از سنت نبوی و عرفان اسلامی در میان اقشار تحصیل کرده و اصناف جدید، حامیان افزون تری می یابد و مناسک، نهادهای دینی، فقه، رسانه، هنر، ادبیات و عرفِ متناسب با این اسلامِ عادلانه تر، معنوی تر و خردنوازتر، ایرانیان بیشتری را به خود جذب خواهد کرد. سخن آخر: به نظرم تغییراتی که به اختصار تصویر شد، اجزایی از «محتمل ترین آینده» ای است که در سال ۱۳۹۳ برای ایران سال ۱۴۲۳ قابل حدس است؛ و بسیاری از سایر آن چه در باب دین و دینداری «اهمیت» دارد، احتمالاً کمابیش شبیه آن چه اکنون هست باقی خواهد ماند. علاوه بر آن چه اکنون قابل پیش بینی نیست و می تواند این آینده را تغییر دهد، فعالیت منسجم کنشگران دینی و غیردینی نیز امکان تسریع یا کندتر کردن پاره ای از این تحولات را دارد. به تعبیر دیگر، از منظر کنشگران دینی و غیردینی، برای تقویت هر یک از موارد «مطلوب» در حدس های خطاپذیر مذکور و نیز پیشگیری از تحقق هر یک از موارد «نامطلوب»ش گام های مشخصی می توان برداشت. این که این «گام های ممکن» در هر راستا چیست موضوع این سخنرانی نیست و مجال گسترده تری می طلبد. اما برای نمونه، «بازتقریر عقلانیِ» سنت نبوی و عرفان اسلامی و پالایش آن از عناصر غیردینیِ فرهنگ جامعه ی پیامبر؛ کاستن موانعِ معرفت شناختی، روانشناختی، اقتصادی، سیاسی، و اجتماعیِ «تجربه ی معنوی» برای معنویت باوران؛ استقلال حوزه های علمیه و نهادهای دینی از دولت (که به کارآمدی بیشتر آن ها در تبلیغ و نشر دیانت، اخلاق و معنویت، پاسخگویی به نیازهای روز و اخلاقی تر شدن فقه شیعه کمک می کند)؛ آزادی افزون تر نواندیشان دینی و فقهی برای بسط «معنویت قدسی» (به تعبیر ابوالقاسم فنایی) با زبانی امروزی و در چارچوبی منسجم تر و خردپسند؛ تأسیس نهادهای دینیِ غیردولتی و کارآمد؛ کاهش «تحمیل» قانونی و عرفیِ ظواهرِ دینی؛ استفاده بهتر از ادبیات، هنر و رسانه های جدید در نشر آموزه های معنوی و دینی؛ احیای نهادهای مسجد و وقف و غیردولتی شدن مدیریت آن؛ ورزیده تر کردن اسلام معنوی در فضای رقابت آزاد با سایر سنت های دینی و غیردینی؛ آزادسازی رقابت علمی فضلای حوزه ی علمیه و دین پژوهان دانشگاهی؛ جایگزین نکردن فقه به جای اخلاق و قانونِ فرادینی؛ کاهش رفتارهای غیراخلاقی، غیرقانونی، تبعیض، ظلم و سوءمدیریت به نام دین؛ و مهم تر از همه آموزش و تربیتِ دینی-اخلاقیِ تاثیرگذار و بدون تحمیل از سنین کودکی در مدارس و نهادهای دینیِ مستقل از دولت و با استفاده از انباشت دانش و تجربه ی بشری در تربیت اخلاقی و معنوی، می تواند این چشم انداز را تا حدی به وضعیت مطلوبِ «دیندارانِ اخلاقی» نزدیک کند و برنداشتن این گام ها و حرکت در جهت عکس آن، این چشم انداز را از وضعیت مطلوب آن ها دورتر می سازد. محمدرضا جلائی پور/ پژوهشگر جامعه شناسی دین در دانشگاه هاروارد منتشر شده در مجله ی سخن ما – شماره ی ۶ – اسفند ۱۳۹۳ (متن سخنرانی در نشست کانون پژوهش و گفتگو در دانشگاه یو.سی.ال. لندن)
جمعه ، ۹بهمن۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: هدانا]
[مشاهده در: www.hodana.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 38]
-
گوناگون
پربازدیدترینها