محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1830057178
رابطه تعبد و تعقل در تکلیفمداری یا نتیجه‌گرایی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
رابطه تعبد و تعقل در تکلیفمداری یا نتیجه‌گرایی
بر اساس نگاه ظاهری و عرفی، هنگامی که انسان با تعقل به حکمی می‌رسد، به دنبال نتیجه است و هنگامی که با تعبد، عملی را انجام می‌دهد، هیچ نتیجه‌ای را در نظر ندارد.
رابطه تعبد و تعقل در تکلیفمداری بر اساس نگاه ظاهری و عرفی، هنگامی که انسان با تعقل به حکمی می‌رسد، به دنبال نتیجه است و هنگامی که با تعبد، عملی را انجام می‌دهد، هیچ نتیجه‌ای را در نظر ندارد بلکه فقط به دنبال انجام تکلیف است؛ چنان‌که حضرت امام خمینی(ره) فرمودند: «ما مکلّف به ادای تکلیفیم نه حصول نتیجه». اما آیا می‌توان عملی را بدون درنظرگرفتن نتیجه انجام داد؟ اصولاً هرکس عملی را برای رسیدن به نتیجه‌ای انجام ندهد، عملش هدفی ندارد و عمل بی‌هدف، بیهوده و غیرحکیمانه است. اما با نگاهی عمیق‌تر و دقیق‌تر مشخص می‌شود که انسان در هر صورت به دنبال نتیجه است. برای تبیین این موضوع، از ضرورت نیاز به دین آغاز می‌کنیم. چرا انسان به دین نیاز دارد؟! چرا خداوند برای انسان‌ها دینی را تعیین می‌کند و پیامبری را می‌فرستد تا این دین را به او ابلاغ و برایش تبیین کند؟! چرا انسان نمی‌تواند بدون دین، زندگی مناسبی داشته باشد؟! برای پاسخ به این پرسش‌ها می‌دانیم که خداوند، کار بیهوده انجام نمی‌دهد و خداوند، هر موجودی را برای هدفی و رسیدن به کمال مناسبش آفریده است. انسان را نیز برای رسیدن به کمال مناسب خودش آفریده است. با دلایل عقلی و نقلی ثابت می‌شود که انسان، روح دارد و روح، ساحت اصلی او است؛ ازاین‌رو کمال مناسب انسان نیز به‌طور‌طبیعی مربوط به همین ساحت اصلی است. از سوی دیگر، زندگی اصلی انسان در سرای آخرت رقم می‌خورد و دنیا فقط گذرگاهی برای آزمودن انسان‌ها است. با وجود این، می‌توان گفت کمال مناسب آدمی، نزدیک شدن به موجود لایتناهی یا به عبارت معروف «قرب الهی» و زندگی سعادتمندانه اخروی است. به عبارت دیگر، هدف انسان باید قرب الهی باشد و همه فعالیت‌هایش را به‌گونه‌ای تنظیم کند که او را به خداوند، نزدیک و آخرتش را آباد کند. طبیعی است که هرکسی برای رسیدن به هدف مورد نظرش باید به‌طور مداوم انتخاب کند و انتخاب‌های درستی نیز داشته باشد. بدیهی است که انتخاب‌های غلط، انسان را از مسیر منحرف می‌کند و به ناکجاآباد می‌رساند. از سوی دیگر، یکی از لوازم انتخاب درست، شناخت صحیح است و هر انتخابی که شناختی درست و کامل زمینه‌ساز آن باشد، از خطا مصون خواهد بود. همچنین، شناخت‌های عادی و متعارف انسان‌ها که از همکاری حس و عقل به دست می‌آید، هرچند نقش مهمی در تأمین نیازهای زندگی ایفا می‌کند، اما با توجه به خطاپذیری حس و محدودیت عقل نمی‌توان برای شناخت مسیر کمال و سعادت حقیقی در همه ابعاد فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی به آنها اعتماد کرد. با جود این، اگر راه دیگری وجود نداشته باشد، هدف الهی از آفرینش انسان تحقق نخواهد یافت. ازاین‌رو حکمت الهی اقتضا می‌کند که راه دیگری غیر از حس و عقل را در اختیار انسان قرار دهد تا با تمسک به آن در مسیر تکاملی حرکت کند.1 با بیان فوق، ما نتیجه‌گرا یا غایت‌نگر هستیم؛ یعنی با نگاه به نتیجه در مورد افعال تصمیم‌گیری می‌کنیم. این مطلب، همان است که عدلیه(شیعه و معتزله) می‌گویند احکام الهی، تابع مصالح و مفاسد است. انواع احکام شرعی نیز با همین نگاه معنا پیدا می‌کند؛ به‌این‌صورت‌که اگر نتیجه فعلی مصلحت لازمی داشته باشد، واجب؛ چنان‌چه مفسده لازمی داشته باشد، حرام؛ اگر مصلحت غیرلازمی داشته باشد، مستحب؛ درصورتی‌که مفسده غیرلازمی داشته باشد، مکروه و اگر نسبت به مصلحت و مفسده لااقتضاء باشد، مباح است. خلاصه این‌که حکم هر فعلی با توجه به نتیجه‌ای که در کمال و سعادت حقیقی دارد، مشخص می‌شود. عدلیه(معتزله و امامیه) برخلاف اشاعره که قائل به حُسن و قبح شرعی هستند، به حسن و قبح عقلی معتقدند؛ یعنی عقل بدون کمک شرع، توانایی تشخیص حسن و قبح برخی از امور را دارد. در مواردی که عقل بدون کمک شرع حکم می‌کند، براساس قاعده «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» این حکم از آن جهت که کاشف از اراده تشریعی الهی است، همان حکم شرع است؛ به‌واقع عقل تأثیر فعل را در نتیجه می‌سنجد و اگر حکم کند که این فعل برای رسیدن به فلان نتیجه مطلوب لازم است، حکم به وجوب می‌کند. ولی اگر احتمال معقولی داده شود که نتیجه مطلوب، از این فعل به‌دست نمی‌آید، حکم وجوب نیز از بین می‌رود. چون از ابتدا فعل را برای آن نتیجه در نظر گرفته بود؛ ازاین‌رو انجام آن فعل، بیهوده خواهد بود. فرض کنید در شهری یک مرض ناشناخته شایع شده است، و گفته می‌شود در شهری دورافتاده دارویی وجود دارد که این بیماری را درمان می‌کند. در این‌جا عقل حکم می‌کند که برای حفظ نظام و بقای نوع و از باب دفع ضرر، رفتن به آن شهر و یافتن داروی موردنظر لازم است؛ ولی به‌محض این‌که احتمالی معقول ـ‌احتمالی معتنابه در برابر ضرر بیماری‌ـ داده شود که رفتن به آن شهر تأثیری در درمان این مرض ندارد؛ به‌طور طبیعی رفتن به آن شهر و تحمل زحمت سفر، بیهوده خواهد بود. در این‌جا چون از ابتدا فعل برای یک نتیجه واجب شده بود، بعد از این‌که دانستیم فعل ما آن نتیجه را به همراه ندارد حکم وجوب ساقط می‌شود. اما در احکام مستنبَط از متون دینی، با توجه به استدلال مذکور، اصولاً این متون دینی و وحیانی برای این آمده‌اند که انسان به‌وسیله قوای شناختی خویش توانایی تشخیص مصالح و مفاسد بسیاری از امور را در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی را ندارد. این متون می‌خواهند به انسان بگویند که باید فلان کار را انجام دهی تا مصلحتی به تو برسد یا فلان کار را ترک کنی تا از مفسده‌ای در امان بمانی. حال ممکن است برخی از مصالح و مفاسدی که مورد نظر احکام دینی است، توسط عقل، شناخته یا از سوی خود متون دینی به آنها اشاره شود ولی نه عقل، علت تامه حکم شرعی را می‌داند و نه در متون دینی به علت تامه اشاره شده است بلکه در مواردی به برخی از حکمت‌های حکم اشاره شده است. به‌طور مثال بر اساس برخی روایات، حکمت روزه این است که اغنیا رنج گرسنگی را بچشند تا به مستمندان کمک کنند.2 اگر این حکمت را علت تامه و مصلحت انحصاری روزه تلقی کنیم، کسی می‌تواند بگوید نباید منعی باشد که به‌جای روز، شب‌ها از خوردن و آشامیدن خودداری کنیم! چون در این وضعیت نیز شخص غنی گرسنگی را درک می‌کند. یا اگر هدف، تحمل گرسنگی اغنیاء است چرا فقرا باید روزه بگیرند یا اصلا برای تحمل گرسنگی چه نیازی به نیت قربت است و چرا در ماه مبارک رمضان و موارد دیگر. و با توجه به همین موارد است که امام سجاد j می‌فرمایند: إِنَّ دِینَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ لَا یُصَابُ بالْعُقُول3 ؛ دین خدا به‌وسیله عقل به دست نمی‌آید. چون ممکن است مصالح بسیاری برای یک حکم وجود داشته باشد که عقل انسان شاید به یک یا چند مورد از آنها برسد و شاید چند مورد هم در آیات و روایات ذکر شده باشد ولی نمی‌توان گفت که علت تامه حکم- همه مصالح مورد نظر- کشف شده است. در این موارد هم باز ما نتیجه‌گرا هستیم، اما نتایجی که به طور تفصیلی نمی‌دانیم چیست. فقط می‌دانیم چون این احکام از منبعی آمده که علم و عصمت از ویژگی‌های آن است و سعادت حقیقی انسان‌ها را می‌خواهد، مصلحت یا مصالحی دارد. ما یقین داریم هر حکمی که از سوی دین صادر شده، برای رسیدن به نتیجه‌ای است و آن نتیجه در نهایت، کمال و سعادت فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی انسان است؛ اما دقیق نمی‌دانیم چه نتیجه‌ای و چه مصلحتی. چنان‌که وقتی به پزشک مراجعه می‌کنیم و او نسخه‌ای برای ما می‌نویسد، فواید تفصیلی داروها را نمی‌دانیم ولی به‌اجمال می‌دانیم داروهایی را که تجویز می‌کند، به نفع ماست. حضرت امام خمینی(ره) این مطلب را چنین بیان می‌کنند: انسان باید ملاحظه کند که در این عملى که مى کند نتیجه حاصل مى شود، نمى شود؟ آیا مى رسد به این مقصدى که دارد، نمى رسد؟ اگر مطمئن شد که به آن مقصد مى رسد اقدام مى کند، اگر مطمئن نشد اقدام نمى کند. یک قسم از مسائل این‌طورى است. یک قسم از مسائل هم هست که انسان تکلیف دارد از طرف خدا، که اصل مطلب یک تکلیفى هست. و نتایجى هم احتمال مى رود حاصل بشود، و احتمال هم مى رود حاصل نشود. در این مسائلى که آدم تکلیف دارد که اقدام بکند، دیگر نباید ما در آن مسائل علم به این‌که نتیجه اى [از] آن مطلبى که ما مى خواهیم، حاصل مى شود، این لازم نیست علم پیدا کند؛ انسان دنبال این است که آن تکلیفى که به او شده، به آن تکلیف عمل بکند.4 به عبارت دیگر هرآن‌چه حکم شرعی باشد، نتیجه‌ای را دربردارد؛ یعنی چه با تعقل به حکم شرعی برسیم و چه با تعبد، نتیجه مطلوبی را دنبال می‌کنیم. تنها تفاوت در این است که آن‌چه را که عقل به عنوان حکم شرعی تلقی می‌کند از ابتدا با در نظر گرفتن یک نتیجه مشخص بوده است، یعنی عقل در نظر گرفته است که فعل مشخصی نتیجه مشخص و مطلوبی را به بارمی‌آورد. در این صورت چون از ابتدا نتیجه مشخصی را مدنظر قرار داده‌ایم، اگر بدانیم که آن فعل مشخص آن نتیجه مشخص را ندارد، تکلیف ساقط می‌شود. ولی در احکام مستنبط از نقل، چون نتیجه مورد نظر را به طور مشخص نمی‌دانیم-بلکه به دنبال مصلحتی هستیم که خداوند در نظر گرفته است- اگر بدانیم یکی از نتایج آن فعل محقق نمی‌شود، تکلیف ساقط نمی‌گردد؛ چون چه‌بسا نتایج و مصالح بسیار دیگری بر آن فعل مترتب شود که ما به دلیل محدودیت قوای ادراکی از آن بی‌خبریم و به دلایل مختلفی گمان کرده‌ایم که مصلحت فعل فقط همان است که ما تصور می‌کنیم. نکته مهم این است که عمده احکام دینی ما عقلی نیست بلکه از نقل برداشت شده است؛ ازاین‌رو در عمده احکام دینی باید فقط به تکلیف عمل کنیم و به دنبال نتیجه مشخصی نباشیم و بدانیم مصالحی که خداوند از طریق این تکلیف برای ما در نظر گرفته، بسیار فراتر از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم.از این روست که حضرت امام(ره) می‌فرمایند ما مکلف به ادای تکلیفیم نه حصول نتیجه. اما این جمله امام(ره) بدین معنا نیست که ما هیچ نگاهی به نتیجه نداریم. چون همین امام(ره) در پاریس در پاسخ به برخی مراجعان که آیا فکر نمی‌کنید این خطر وجود دارد که ادامه این خونریزی و قربانی‌دادن‌ها در دل‌های مردم یأس و دلسردی ایجاد کند، به‌طوری‌که اصل نهضت از بین برود؟ آیا بهتر نیست کمی دست نگهدارید و به ترتیبی درصدد اصلاح موقتی رژیم موجود برآیید؟ فرمودند: «وظیفه ما عمل به احکام الهی است و این دیگر به عهده خداست که نتیجه اعمال ما در زمان حیات ما یا پس از آن تحقق یابد.» این دو جمله امام(ره) و موارد دیگر5 نشان می‌دهد که ایشان در انجام تکالیف تعبدی هم به دنبال نتیجه بودند اما نتیجه را به خدا واگذار می‌کردند. گاهی ممکن است آن‌چه به عنوان نتیجه یک فعل تعبدی در نظر داریم محقق نشود ولی این فعل حتما مصالحی دارد. ممکن است مصلحت این فعل، در همان زمان باشد اما به دلیل بی‌توجهی یا بی‌اهمیت تلقی کردن آن، تصور شود که نتیجه‌ای دربرنداشته است. یا ممکن است مصلحتی در زمان‌های آینده داشته باشد، یا امکان دارد در دنیا نتیجه نداشته باشد بلکه نتیجه این فعل مربوط به آخرت باشد. اما هرچه باشد، از آن‌جا که با حکم الهی، این فعل بر انسان واجب شده است، حتما مصلحتی در پی دارد که برای انسان و جامعه انسانی ضروری است. ازاین‌رو تعبد نیز نوعی تعقل است؛ چون عقل حکم می‌کند به دین که دنبال مصالح دنیوی و اخروی ماست، متعبد باشیم؛ چنان‌که امام صادقj در پاسخ به پرسشی درباره چیستی عقل می‌فرمایند: ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجِنانُ؛ عقل آن چیزی است که به‌وسیله آن خدای رحمان عبادت شود و بهشت به‌دست آید. از این رو اگر دین تکلیفی به گردن ما نهاد، نباید با مقیاس‌ها و سنجه‌های محدود بشری، مصالح آن را به یک یا چند نتیجه مشخص که عقل به آن رسیده است، محصور کنیم. پی‌نوشت‌ها 1. محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقائد، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ سوم، 1379، ص 177و178 (با تغییر و اضافات) 2. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه ، ج2، ص 73. 3. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج1، ص 324. 4. صحیفه امام، ج5، ص 18. 5. برای نمونه رک: صحیفه امام، ج5، ص 18، صحیفه امام، ج5، ص 24، صحیفه امام، ج9، ص 410. سیدمصطفی میرباباپور: دانش‌پژوه کارشناسی ارشد دین‌شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ماهنامه فرهنگ پویا-28 انتهای متن/
94/07/25 - 04:15
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 28]
-
گوناگون
پربازدیدترینها