محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1830095732
افغانیزه شدن ایران در قرن هجدهم/سقوط صفویان خارق العاده نبود
واضح آرشیو وب فارسی:پویش: اقتصاد بعد از شاه عباس به خصوص بعد از شاه عباس دوم بحرانی شد. اینکه مینورسکی به عنوان یکی از کسانی که به گمان من نظریات او در باب انحطاط صفویه بعد از لاکهارت بسیار مهم است، می گوید که انحطاط بعد از شاه عباس شروع شددودمان صفویه با نظر به وضعیت امروزین ایران بی تردید مهم ترین سلسله در ایران سده های میانه است که تاثیرات نهادی و ساختاری اش نزدیک تر و ملموس تر از هر سلسله ای در این بازه زمانی بیش از هزار ساله امروز و این جای ایران احساس می شود. مطالعه این دوره بیش از ٢٠٠ ساله به مثابه محیطی مساعد برای شکل گیری جنین ایران مدرن از این حیث اهمیتی اساسی و انکارناپذیر دارد. بحث و بررسی پیرامون سقوط این سلسله مقتدر نیز از جنبه های بسیاری اهمیت دارد. در این زمینه البته کارهای قابل توجهی عمدتا از سوی محققان خارجی چون لارنس لاکهارت و ولادیمیر مینورسکی صورت گرفته است، اگرچه قطعا گوشه های کاوش نشده در این باره کم نیستند. به تازگی نیز رودی متی صفویه پژوه هلندی کتاب «ایران در بحران» (زوال صفویه و سقوط اصفهان) را نگاشته که در ایران دو ترجمه از آن صورت گرفته است: حسن افشار (نشر مرکز) و مانی صالحی علامه (نشر نامک) . به همین مناسبت پژوهشکده تاریخ اسلام نشستی را به نقد و بررسی این کتاب با حضور حسن افشار مترجم و عطاء الله حسنی، استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی و هاشم آقاجری، استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس اختصاص داد. آنچه در ادامه می خوانید، نقد و بررسی هاشم آقاجری از این کتاب و روایت متی است. آقاجری در زمینه تاریخ صفویه کتاب مقدمه ای به مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی را نگاشته است. آخرین دوران شکوفایی ایران آقاجری بحث خود را با اشاره به اهمیت عصر صفویه آغاز کرد و آن را دوره ای جدید در افق تاریخی ایران خواند و گفت: حکومت صفوی با عمر بیش از دو قرن (٩٠٧ تا ١١٤٨ ه. ق.) حکومت از نظر طول عمر طولانی ترین حکومت ایرانی تاریخ ایران دوران اسلامی است و سرآغازکننده آنچه که من به آن می گویم دوران جدید تاریخ ایران یعنی در حد فاصل دوران میانه است. البته دوران معاصر ایران به طور مشخص از مشروطه آغاز شد. وی ایران و حکومت صفوی را آخرین دوران شکوفایی ایران در چارچوب منطق تاریخ کلاسیک ایران خواند و گفت: تحلیل و ارزیابی موقعیت تاریخی صفوی که افق تاریخی ایران را پس از خود دگرگون می کند قابل مقایسه است با دگرگونی (shift) تاریخی که با سقوط ساسانیان و ورود اسلام به ایران اتفاق افتاد. بحث فروپاشی صفویان به واسطه همین عمر طولانی و نمایندگی کردن سه قدرت بزرگ در جهان اسلام در کنار دو قدرت دیگر یعنی عثمانی و مغولان هند بعضی از دانش پژوهان و محققان را با یک نوع شگفت انگیزی روبه رو می کند. آقاجری رودی متی، صفویه شناس معاصر و استاد گروه تاریخ دانشگاه دلاور (Delaware) هلند را یکی از این پژوهشگران خواند و گفت: علت این شگفتی آن است که برخلاف ظواهر امر که حاکی از نوعی ثبات و نوعی اقتدار در پایان عصر صفوی است، در آغاز قرن ۱۸ میلادی این سلسله در اثر شورش افاغنه سرنگون می شود. البته لازم است تاکید شود که متی به جای شورش از واژه حمله استفاده کرده که نادرست است زیرا افاغنه نیروی خارجی نبودند. البته او یکجا خارجی بودن افاغنه را در گیومه می گذارد، اما هنوز این دیدگاه برای او تثبیت شده نیست زیرا اگر افاغنه یکی از قبایل ایران باشند، تصرف اصفهان حمله نبود، شورش یکی از قبایل ایرانی علیه حکومت مرکزی و تصرف پایتخت توسط آنها بود. در هر صورت این موضوع شگفتی ساز است و چون شگفتی ساز است تعبیر و تحلیل آن می تواند مشکل ساز باشد. آقاجری تاکید کرد: البته این سرنوشت ویژه دولت صفویه نیست، این شگفتی را در سقوط ساسانیان هم مشاهده می کنید یعنی یک امپراتوری بزرگ که در مقابل امپراتوری بزرگ تر از خود یعنی روم مقاومت می کرد در مقابل اعراب بدون تجهیزات فروپاشید. حتی در مورد سقوط نظام پهلوی محققان درباره علت فروپاشی آن دچار نوعی اختلاف نظر هستند، برای اینکه در سال ١٣٥٦ کسی انتظار سقوط پهلوی را نداشت. اتفاقا کار محقق تاریخ این است که این شگفتی ها را که گاه می تواند بر اساس اندیشه های اسطوره ای بر نوعی نگاه غیرعلمی مبتنی بشود، این اسطوره زدایی ها و توهم زدایی ها را با آشکار کردن تاریخی بزداید. افغانیزه شدن ایران در قرن هجدهم این استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس در ادامه گفت: دوران پس از صفوی بر اساس این منطق، دوران عقبگرد و واگشت و قهقراست. بااین حال اگر دوره صفوی را با توانمندی های بالفعلش با اروپای قرن ۱۶ مقایسه کنیم شاهد نوعی تعادل هستیم، اما نوعی تعادل که بالفعل است نه بالقوه و اتفاقا همین تعادل بالقوه است که تقدیر تاریخی صفویان بلکه کل تاریخ ایران پساصفوی را در مواجهه با غرب در مدار وابستگی و از دست رفتن استقلال اقتصادی، سیاسی و حتی فرهنگی قرار می دهد. صفویان بالفعل با اروپا در تعادل بودند، به خاطر همین تعادل است که ما شگفتی های سیاحان را در این دوران می بینیم، اما صفویان تحول بالقوه ای را که نیاز بود برای خروج از چارچوب و منطق کلاسیک تاریخ ایران تا سرنوشت بعدی ایران که متاسفانه نگون بختی و بخت برگشتگی مضاعف شد، نداشتند. البته قرن هجدهم ایران حتی همچون دوران صفوی نیست، قرنی است به مراتب عقب تر، قرن فاجعه است. من بارها ایران قرن ۱۸ را به سیاهترین دوران تاریخ ایران حتی سیاه تر از دوران مغول تعبیر کردم. اگر ما می توانستیم موقعیت صفوی خود را در قرن ۱۸ حفظ کنیم و وارد قرن ۱۹ شویم، به دلیل دو روند متفاوت و دو افق تاریخی متفاوت که در اروپا و ایران در جریان بود، نهایتا ما در قرن ۱۹ به نوعی نابرابری و عدم توازن با اروپا می رسیدیم نابخت یارتر اینکه ما حتی آن میراث را هم در قرن ۱۹ نداشتیم. آقاجری ویژگی ایران قرن ١٨ را «افغانیزه شدن» ایران خواند و گفت: اگر بخواهید بین ایران قرن ١٨ و شرایط عقبگرد و نه ایستایی و رکود یک قرابتی پیدا کنید به تاریخ چند دهه اخیر افغانستان نگاه کنید یعنی یک جامعه قبایلی که همه چیزش را جنگ قبیله ای تعیین می کند و این جنگ قبیله ای همه چیز را اعم از تجارت، اقتصاد و علم را به قهقرا می کشاند. جمعیت ایران در قرن ۱۸ چندین برابر کاهش پیدا می کند. شاخص جمعیت در تاریخ چه از منظر تاریخ اقتصادی و چه از منظر تاریخ اجتماعی شاخص بسیار مهمی است، زیرا رشد یا کاهش جمعیت در دوران مدرن منطق دیگری دارد و لزوما کاهش جمعیت در دنیای مدرن به معنای قهقرا نیست بلکه نشان از پیشرفت بیش از حد است اما در تاریخ پیشامدرن به خصوص در تاریخ ما که آمار ضعیف است، شاخص هایی مثل جمعیت می تواند از جنبه سنجش میزان رشد اقتصادی، امنیت، مهاجرت و سایر موارد گویا باشد. نویسنده کتاب «مقدمه ای به مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی» در ادامه به پژوهش های صفویه شناسان غربی اشاره کرد و به وجه ممیزه اثر متی پرداخت و گفت: این نخستین بار نیست که در مورد سقوط صفویه کتاب نوشته می شود، همان طور که خود متی اشاره می کند کتاب لارنس لاکهارت دهه هاست که بر تحقیقات صفویه شناسی درباره سقوط صفویان سایه افکنده است، اما ویژگی کتاب متی این است که به واسطه این تحقیقات، او کار را از صفر شروع نکرده، برخی از آنچه در کتاب او آمده حاصل کار محققان دیگر است. من در مصاحبه ای از او خواندم که یک سال قبل از انقلاب به ایران آمد و می خواست از همان آغاز موضوع پایان نامه اش را در مورد ایران معاصر انتخاب کند، اما استاد راهنمای او نیکی کدی او را تشویق می کند به تحقیق در دوره صفویه بپردازد به دلیل اینکه او هلندی هست و آرشیو هلند از جهت دسترسی به اسناد صفوی غنی هست؛ او کارش را به نیمه دوم صفویه با تکیه بر اوضاع اقتصادی متمرکز می کند. او غیر از این آثار خوب دیگری نیز دارد که منتظر ترجمه است مثل در طلب لذت، تاریخ پولی ایران (با کمک ویلم فلور) و کتابی در مورد تاریخ مواد مخدر. بنابراین او محققی است که به تاریخ اقتصادی ایران با تکیه بر نیمه دوم صفوی تسلط دارد. نقش شرایط منطقه در ضعف صفویه وی سپس به کتاب بحران در ایران پرداخت و گفت: این کتاب، در مورد انحطاط صفویه است. او خواسته یک قدم فراتر از لاکهارت بگذارد، خود او اشاره می کند که معمولا محققان صفویه شناس بر جنبه های فکری و دینی و نقش تشیع و روحانیون و علما تاکید کردند و او خواسته سویه دیگر فرآیند انحطاط را ببیند که سویه اقتصادی و اجتماعی است. البته چند اصطلاح است که اگر روشن نشود بحث در ابهام باقی می ماند: اول اصطلاح بحران است که معلوم نیست متی به چه تعبیری به کار برده است، او می گوید که صفویان از آغاز در بحران بودند. او در بخشی از تحلیل و بر اساس تفکیک علل و عوامل موثر در انحطاط، علل و عوامل ساختاری را از علل و عوامل امکانی (کنشگرانه) جدا می کند، بحث ساختار و کنش هنوز بحث زنده ای در جامعه شناسی تاریخی است؛ در بخش تحلیل ساختاری متی نتیجه می گیرد که صفویان از ابتدا دچار بحران ساختاری بودند، اینجا این سوال پیش می آید اگر سلسله ای از آغاز دچار بحران باشد آیا در آن صورت برای تداوم دو و نیم قرن ما دچار تحلیل به شدت فردگرایانه و نخبه گرایانه نمی شویم؟ البته چیزی که متی به شدت می خواهد با آن مخالفت کند و در این مخالفت طرح یک تحلیل در تاریخ صفویان یعنی توطئه مطرح می شود که چندان اعتبار تاریخی ندارد، زیرا غیر از آقای زاوش و برخی نویسندگان ژورنالیستی در ایران هیچ محقق صفوی تاکنون سقوط صفویان را با نظریه توطئه تبیین نکرده است. نهایتا بحثی که هست این است که آیا عوامل خارجی در سقوط صفویان نقش داشته اند یا خیر؟ آقای متی نقش عوامل خارجی را به درستی می پذیرد، اما نه به این معنی که دولت هایی (مخصوصا اروپا) در این سقوط نقش داشتند، هیچ محقق جدی تاکنون نگفته که اروپاییان نقشی در سقوط صفویان داشتند، اصلا ایرانیان متحدان اروپاییان در مقابل عثمانی بودند. آقاجری در ادامه به سطوح مختلف برای تحلیل دولت صفویه پرداخت و گفت: برای تحلیل دولتی چون صفویه، می توان سه سطح را از یکدیگر متمایز کرد: اول از جنبه دولت و نخبگان حاکم، دوم ازحیث جامعه، سوم محیط پیرامونی یا بین المللی. متی در بحث از روابط و مناسبات جهانی به بحث نقره به آن اشاره می کند، البته قبل از او هم سایر محققان در مورد کاهش ورود نقره به ایران توجه کردند. نقره فلز گرانبهایی بود که صفویان برای ضرب سکه به آن نیاز داشتند و چون ما معدن نقره نداشتیم از مبادلات خارجی تامین می شد. البته در قرن هفدهم بحران نقره در سطح اقتصاد جهانی خاص ایران نبود، به همین دلیل صفویان تحت تاثیر کاهش ورود نقره به ایران از یک طرف و سیاست های نادرستی که توسط افرادی از جمله اعتمادالدوله، محمدبیک ارمنی و جدیدالاسلام اتخاذ شد موجب فرار نقره از ایران از طریق هند شدند یعنی سکه های خوب از طریق قاچاق از ایران خارج می شد و پول بد یعنی سکه مسی باقی می ماند. لازم به ذکر است مساله پول بارها در تاریخ ایران تکرار شده است، از جمله آن می توان در دوره ناصری به ماجراهای امین الضرب اشاره کرد. بنابراین شرایط منطقه ای و بین المللی قطعا در ضعف صفویان تاثیر داشت. وی در ادامه با بی فایده خواندن تحلیل های اخلاقی که در آثار سنتی مثل کارهای گلستانه و مرعشی به آنها اشاره شده به عوامل اقتصادی در سقوط صفویه پرداخت و گفت: هیچ محقق علمی صفویه شناس بحث انحطاط صفویه را به بحث اخلاقی تقلیل نمی دهد. اگر موضوع حرمسرا و عیاشی مطرح است به دلیل پیامدها و دلالت های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است: در دوره شاه عباس اول کاخ سازی گسترش پیدا می کند؛ در دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین تجملات، هزینه دولت را به شدت بالا می برد درحالی که این دولتی است که درآمدهایش به شدت کاهش پیدا کرده است؛ عدم توازن اقتصادی به دلیل هزینه بالا، اسراف و سیاست های نادرست ناشی از دیدگاه مذهبی عامل اصلی آن بود. اگر شاه سلطان حسین را با شاه عباس مقایسه کنید، شاه عباس بر اساس سیاست اقتصادی مشخصی که دارد، می خواهد از خروج پول و نقره از ایران جلوگیری کند و بدین ترتیب اقتصاد ایران تقویت شود و خزانه دربار خالی نشود، بنابراین توجه مردم را به مشهد و عتبات مقدس در ایران معطوف می کند. آقاجری سپس به شرایط بین المللی به مثابه یکی از شروط سقوط اشاره کرد و گفت: بخشی از مشکلات ایران بعد از فتح قسطنطنیه در اواخر قرن ۱۵ ناشی از عوض شدن تجارت جهانی بود؛ تا قبل از آن جاده ابریشم اهمیت داشت؛که مسیر تجارت آن از مرزهای چین شروع می شد و تا اروپا می رفت و ایران یک نقش ترانزیتی داشت؛ نقشی که ایران همیشه در طول تاریخش داشت. این استاد تاریخ نپرداختن متی به نیمه نخست صفویه را یکی از ضعف های کار متی خواند و گفت: او به این دلیل که متخصص دوران دوم صفوی است در خصوص انحطاط صفوی تحلیلی می دهد که قابل مناقشه است. تحول در ساختار صفوی وی در ادامه با اشاره به تداوم و تحول در عصر صفویه به ویژگی های دوران نخست این حکومت در تمایز با دوران دوم اشاره کرد و گفت: ما نباید دوران صفوی را بر اساس عوامل ساختاری و کارکردی ثابت تلقی کنیم، دوران صفوی از نظر ساختار حکومت، از نظر ایدئولوژی و فرهنگ سیاسی در تغییر است همچنان که از جهت اقتصادی و اجتماعی دوران در حال تغییری است. تغییر در تاریخ ایران وجود داشته، هرچند این تغییرات پارادایمیک نبود؛ یعنی تمام تغییراتی که ما در تاریخ ایران تا پیش از مشروطیت می بینیم درون پارادایمی است، اما به هرحال تغییر است؛ یعنی وضعیت ایران در دوره شاه اسماعیل و ساختار سیاسی رابطه شاه با نخبگان حاکم و مردم، متفاوت است با مثلا شاه عباس یا شاه سلیمان و شاه سلطان حسین. بنابراین برای اینکه عوامل انحطاط را بفهمیم اتفاقا باید نیمه اول را بفهمیم؛ در آن دوران اقتصاد و سیاست ایران ساختاری داشت که این ساختار احتیاجی به مرکزیت شاه و سرنوشت سازی موقعیت شاه برای کل سیستم نداشت، درست است که شاه مرشد کامل بود اما ساختار، ساختار چندمرکزی قبیله ای بود، ضمن اینکه یک ایدئولوژی کاملا مبارز منجی گرایانه هم وجود داشت و این باعث می شد در مقابل امپراتوری بزرگی مثل عثمانی با روش های خاص خودش مقاومت کند. ساختار متمرکز نبود. قبایل قزلباش و قلمروهای مختلفی که آنها داشتند نوعی ممالک محروسه یعنی نوعی ساختار غیرمتمرکز حاکم بود. متی تصور می کند این اصطلاح ممالک محروسه با اندیشه مذهبی حکومت صفوی ارتباط دارد در حالی که اصلا اینچنین نیست، ممالک محروسه با ساختار قبیله ای چندمرکزی ارتباط دارد، نوعی «فدرالیسم»؛ یعنی قدرت نامتمرکزی که هر منطقه ای برای خود یک بیگلربیگی دارد، یک حاکم دارد، این نه تنها درباره ولایات بلکه درباره حتی ایالات نیز صادق است. در دوره صفویه ما در تقسیم بندی های اداری دو منطقه داشتیم؛ یکی ولایات و دیگری ایالات. در ولایات مناطق سلسله های محلی ریشه دار قدیمی وجود داشتند و صفویان ناگزیر بودند قدرت محلی آنها را به رسمیت بشناسند و به نوعی خودمختاری برای آنها قایل باشند. غیر از این ولایات، ایالت ها بودند؛ ایالت ها بین قبایل قزلباش توزیع می شدند مثل استاجلوها، افشارها، شاملوها، تکلوها، قرمانلوها. لازم به ذکر است مترجم فرهاد قرمانلو را به اشتباه قهرمانلو ترجمه کرده است. اینها ضمن اینکه به حکومت مرکزی وفادار بودند به لحاظ اقتصادی و سیاسی نوعی خودگردانی داشتند و همین ساختار بود که حتی با وجود شاهان ضعیفی چون شاه محمد خدابنده یا شاه کودکی مثل طهماسب در دهه اول سلطنتش صفویان می توانستند در مقابل عثمانی به شیوه ها و تاکتیک های خاص خودشان مثل تاکتیک زمین سوخته، حمله و گریز و... مقاومت بکنند، بنابراین «فئودالیسم» قزلباشی یعنی نوعی زمین داری نظامی قبیله ای به اضافه یک ایدئولوژی دینامیک شیعی منجی گرایانه و صوفی حاکم بود که نتیجه اش استثمار دهقانان بود. همین جا تاکید کنم برخلاف نظر شاردن که وضع دهقانان ایرانی را بهتر از دهقانان فرانسه می داند، معتقدم دهقانان در تاریخ ما از جمله صفویه یکی از فلاکت بارترین قشرهای اجتماعی تاریخ بودند و فکر می کنم این داوری شاردن بیشتر در مورد روستاهای اطراف اصفهان و شهرهای مرفه و روستاهایی بود که به شهرهای اصلی نزدیک بود والا روستاهای دور در وضع بسیار فلاکت باری به سر می بردند. ارزش مازاد به خصوص تا قبل از شاه عباس عمدتا حاصل استثمار دهقانان بود. تجارت ایران در نیمه اول دوره صفوی اندک بود، از دوره شاه عباس است که آگاهانه و مدبرانه ابریشم را تبدیل می کند به یک موتور محرکی برای رشد اقتصادی و تحول سیاسی و ساختاری در نظام دیوانی که در کتاب متی به آن اشاره شده است، این ساختار در نیمه اول مقاومت می کند و سقوط نمی کند؛ بنابراین چرا به تعبیر متی صفویه در بحران است؟ ضمن اینکه معتقدم این اصطلاح بحران دقیق نیست. آقاجری در ادامه به وضعیت صفویه بعد از دوران شاه عباس اشاره کرد و گفت: اتفاقا مشکلی که صفویان پیدا می کنند نه پیامد مستقیم رفرم شاه عباس بلکه نتیجه عمل نکردن به الزامات ناشی از رفرم ساختاری شاه عباس است؛ در نیمه اول صفوی ما یک ساختاری داریم، در این ساختار شاه اگر نباشد بچه هم باشد، چند تا شاه هم باشد، به دلیل منافع مشترک، اعتقادات مشترک، دشمن مشترک کشور اداره می شود. شاه عباس این رفرم را کرد، از یک ساختار نامتمرکز قبیله ای شبه فدرالی وارد یک ساختار سلطانی شد؛ وقتی این تحول در دوره شاه عباس اتفاق می افتد ساختاری به وجود می آید که نقش نهاد سلطنت در آن تعیین کننده است، نقش شاه و تصمیمات شاه و شخصیت شاه در حفظ تعادل. متی به درستی می گوید که در اواخر دوره صفویه این تعادل به هم خورد. شاه عباس در این تعادلی که برقرار کرد همه نهادها و نیروها را سر جای خودشان نشانده بود، روحانیت سر جای خود، دیوانیان سر جای خود، نظامیان سر جای خود بودند؛ ولی وقتی این نهاد سلطنت خود موضوع منازعه و کشمکش می شود و نمی تواند اعمال اقتدار بکند و ساختار را در تعادل و توازن نگه دارد، آن موقع جنگ داخلی شروع می شود. وی گفت: در نوشته های متی یک تردیدی دیده می شود، او هنوز از تحلیل خود راضی نیست که بتواند جواب سوال سقوط صفوی را بدهد، چون می گوید ما عثمانی ها را می بینیم، دایم شاه کشی وجود دارد، ینی چری ها شورش می کنند، یا هند را می بینیم که مشکلاتی دارد، اما شاهان صفوی را می بینیم که هیچ کدام از شاهانش بعد از شاه عباس کشته نشدند، هیچ گونه دسته بندی خونینی در دربار اتفاق نیفتاد و... پس ثبات داشته است؛ اما واقعا ثبات نداشت به دلیل اینکه این جنگ پنهان بود، انحطاطی که هنوز بیرون نزده بود. من چند عامل موثر را بیان می کنم؛ یکی عامل سیاست و ساختار سیاسی و دیوان سالاری؛ رابطه مرکز و پیرامون و نخبگان صفوی، چه روحانی چه نظامی چه دیوانی و چه اقتصادی؛ عامل دیگر، اقتصاد و بحرانی شدن آن؛ اقتصاد صفوی در دوران شاه عباس در اوج شکوفایی است، شاه عباس حکومت صفوی را مستقر و متمرکز کرد. اینجا من اختلاف نظری با متی دارم او می گوید تا زمان شاه عباس دوم حکومت صفوی یک حکومت سیار بود و از زمان شاه عباس دوم به بعد ساکن شد. چرا ما باید حکومت شاه عباس را سیار بدانیم؟ پس نقش پایتختی اصفهان در این دوران چیست؟ شاه عباس شاه ایستاده ای بود، مرکزش و استقرارگاهش اصفهان بود، اما عنصر فعال و پویایی بود که دایم مناطق مختلف کشور را کنترل می کرد و حضور داشت همچون شاه سلطان حسین نبود که در دربار بنشیند و به قول مرعشی در کنار زنان حرمسرا باشد ولی این به این معنی نبود که حکومت شاه عباس سیار بود نهادهای دیوانی و سیاسی حکومت صفوی در اصفهان مرکزیت داشت. سقوط صفویان خارق العاده نبود آقاجری به بحرانی شدن شرایط صفویه بعد از شاه عباس اشاره کرد و گفت: اقتصاد بعد از شاه عباس به خصوص بعد از شاه عباس دوم بحرانی شد. اینکه مینورسکی به عنوان یکی از کسانی که به گمان من نظریات او در باب انحطاط صفویه بعد از لاکهارت بسیار مهم است، می گوید که انحطاط بعد از شاه عباس شروع شد، به این معنا نیست که آن انحطاط نتیجه مستقیم اقدامات شاه عباس بود، زیرا این رفرم واصلاحات توانسته بود عمر حکومت صفوی را یک قرن طولانی تر کند، سیاست هایی که او در پیش گرفت یعنی تبدیل ممالک خالصه به خاصه خصوصا در جهت تمرکزگرایی؛ دولت متمرکز نیاز به درآمدهای مطمئن مستقیم داشت، در نتیجه بخشی از زمین ها را که شبه فئودالی بودند گرفت و تبدیل به اراضی خاصه کرد و در اختیار نهاد سلطنت قرار داد؛ سپاه ثابت غلامان قوللرها را ایجاد کرد که به نظرم از ینی چری های عثمانی الگو گرفت و دیوان سالاری ایرانی را احیا کرد که در دوره اول نمی توانست احیا شود، چراکه اهل قلم و دیوانیان در مقابل نظامیان شمشیر به دست قزلباش موقعیتی نداشتند. به یک معنی سلطنت صفوی در دوره صفوی کاملا ایرانیزه شد. وی گفت: من نمی فهمم آقای متی چرا می گوید حکومت صفوی دو میراث داشت؛ یکی میراث مغولی و دیگری شیعی؛ آن میراث مغولی کجاست؟ حتی در دوره اول حکومت از آن طایفه اثری نیست. حکومت از آن مرشد کامل و شاه است، طایفه به عنوان متحدان و همراهان یعنی ائتلاف قبیله ای قزلباش از مزایای آن پیروزی برخوردار شدند. در هیچ متنی یک کلمه نیامده که حکومت از آن طوایف قزلباش است. اگر صحبت از قزلباش و قلمروهای قبیله ای می شود آن قبایل بعد از شاه است شریک شاه نیست. تابع و مطیع شاه است. به هرحال، شاه عباس تمرکزگرایی را پیشه کرد، این تمرکزگرایی ساختاری بود که یک نهاد و یک شخص در آن بسیار نقش تعیین کننده ای داشت، وقتی این شخص و این نهاد متزلزل شد همه چیز به هم ریخت، در نتیجه صفویان در مقابل شورش های داخلی آسیب پذیر شدند و دیگر نتوانستند امنیت را برقرار کنند، نتوانستند اقتصاد را سروسامان دهند، نتوانستند جلوی اعمال نفوذ روحانیون را بگیرند، نتوانستند جلوی خواجگان و تضاد رقابت درون حرمسرا را بگیرند؛ در نتیجه نتوانستند در مقابل شورش مقاومت کنند. وی در پایان گفت: ما وقتی فرآیند انحطاط را دقیق مطالعه می کنیم واقعا دچار شگفتی نمی شویم، همان طور که شاردن دچار شگفتی نشده بود، او یک پیش بینی کننده بسیار باهوش بود. او در سفرنامه اش می گوید شرایطی که من در ایران می بینم شرایطی است که آینده صفوی را به زیر سوال می برد، این حکومت با این وضعیت راه زوال و نابودی را طی می کند. علائم و نشانه های زوال آشکار شده بود، اگرچه این به صورتی که در عثمانی یا مغولان هند اتفاق افتاده نبود به معنای ناگهانی بودن سقوط صفویان نیست. صفویان در نیمه دوم به خصوص بعد از شاه عباس دوم به سمت انحطاط پیش رفتند، چون شاه صفی و شاه عباس دوم تا حدودی موقعیت نهاد سلطنت را تحکیم کردند، ولی بعد از شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین (از ۱۰۷۷ هجری به بعد) این زوال آشکار می شود؛ دیگر وضعیت شاه را مسخره می کنند به او شاه سلطان حسین یاخشیدور لقب می دهند، برای او شعر می سازند و مسخره اش می کنند، یعنی شاه اینقدر ضعیف شده که دیگر محلی از اعراب ندارد. لذا سیستم یک فرآیند انحطاط را طی کرد، درست مثل عصای سلیمان است. بنابراین سقوط صفویان یک امر خارق العاده و شگفت انگیز نیست که به تحلیل های متافیزیکی یا توطئه آمیز که در تاریخ ما کم نبوده متوسل شویم. اعتماد/
دوشنبه ، ۱۳مهر۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: پویش]
[مشاهده در: www.puyesh.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 26]
-
گوناگون
پربازدیدترینها