تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836924838
مبانی و معیارهای پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام - بخش اول اهداف پیشرفت انسانی در اسلام
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: مبانی و معیارهای پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام - بخش اول
اهداف پیشرفت انسانی در اسلام
ارائة شاخص پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام را می‌توان یکی از مباحث مهم در ترسیم الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دانست.
چکیده ارائة شاخص پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام را می‌توان یکی از مباحث مهم در ترسیم الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دانست. دستیابی به این هدف مستلزم توجه به معیارها و مبانی پیشرفت انسانی اسلامی است. شاخص توسعة انسانی متعارف با نگرشی خاص و محدود به انسان، تمامی اهداف شاخص را متوجه رفاه مادی کرده و جنبه روحی و معنوی انسان به عنوان اساسی‌ترین بعد وجودی وی را، مورد غفلت قرار داده است. مقاله حاضر با استفاده از روش تحلیلی-استنباطی در صدد استخراج معیارهای پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام از قرآن و روایات و تبیین مبانی حاکم بر آن است. یافته‌های مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته نشان می‌دهد که دینداری، علم و معرفت، آزادگی و کرامت و تأمین معیشت، 4 معیار در شاخص پیشرفت انسانی مورد نظر اسلام می باشند. بر این اساس، شاخص پیشرفت انسانی علاوه بر در نظر گرفتن معیارهای شاخص توسعه انسانی متعارف از جمله علم،سلامت و رفاه نسبی، مقوله های دیگری چون دینداری، معرفت، و کرامت و آزادگی را نیز مورد توجه قرار می دهد. معیارهای معرفی شده برای پیشرفت انسانی مبتنی بر مبانی فکری اسلام از جمله نگاه متعالی اسلام به انسان و تکامل قرار دارد. ارائه این معیارها می تواند باعث معرفی شاخص های متمایز برای پیشرفت انسانی شود که به برخی از آن ها در مقاله اشاره شده است. کلید واژه‌ها: معیار، شاخص، توسعه انسانی، پیشرفت انسانی مقدمه تکامل و پیشرفت از اساسی ترین دغدغه های جوامع بشر شمرده می شود؛ ازاین رو، در طول تاریخ ذهن انسان ها را به خود مشغول ساخته است. توسعه یافتن برای بسیاری از جوامع هدفی آرمانی است . در نظریة اقتصاددانان کلاسیک، به انسان فقط در جایگاه یکی از نهاده ها، در چرخة تولید کالا و خدمات توجه می شود. و اقتصاددانان مدت ها بر این باور بودند که عناصر تشکیل دهندة ثروت برای یک کشور فقط سرمایه های فیزیکی است و متغیرهای دیگری، همچون کیفیت سرمایة انسانی و سلامت نیروی کار نادیده گرفته می شد؛ اما در چند دهة اخیر، مطالعه دربارة منابع انسانی و راهکارهای ارزیابی آن اهمیتی ویژه یافته و انسان در کانون توسعه قرار گرفته است. بر این اساس هر الگویی از توسعه که به تأمین نیازهای اصیل انسانی نپردازد و به حفظ آرمان ها و ارزش های او بی اعتنا باشد، مردود است و کارایی لازم را نخواهد داشت. شاخص توسعة انسانی ((HDI: The Human Development Index از سال 1990 وارد ادبیات اقتصاد متعارف گردیده، با سه متغیر میزان درآمد سرانة واقعی، نرخ باسوادی و امید به زندگی در بدو تولد سنجیده می شود. توجه به متغیرهای سنجش توسعة انسانی ما را به این نکته رهنمون می سازد که طراحان شاخص مزبور، نگرشی محدود دربارة انسان داشته اند؛ از این رو، توسعة انسانی غربی بر رفاه مادی انسان ها استوار گردیده و از بعد روحی و معنوی انسان غفلت شده است. هدف این پژوهش تبیین مبانی و معیارهای پیشرفت انسانی از نظر اسلام است که استنباط این معیارها با توجه به مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی، ارزش شناختی و انسان شناختی اسلامی بوده، با مراجعه به قرآن و منابع روایی و در نظر گرفتن ابعاد دنیایی و آخرتی، فردی و اجتماعی و مادی و معنوی صورت می گیرد. پیشینة تحقیق با وجود تحقیقاتی که در چند دهة اخیر دربارة توسعه از دیدگاه اسلام صورت گرفته است، دربارة تدوین معیارهای آن چندان بحث نشده است. این خلأ در زمینة تدوین شاخص های توسعة انسانی با نگرش اسلامی نیز وجود دارد. در ادامه، به چند مورد از مطالعات انجام گرفته در این زمینه اشاره می شود: 1. نصرالله خلیلی (1380) ضمن بیان مبانی توسعة انسانی اسلامی، ایمان و عمل صالح را معیارهای آن می داند. او می گوید: ایمان و عمل صالح را با توجه به میزان عمل به فروع دین می توان اندازه گیری کرد؛ 2. محمدجمال خلیلیان (1390 و 1386)، وارد بحث معیارها نشده است، اما ضمن طرح ایدة شاخص های توسعة انسان محور، میزان توسعه یافتگی نیروی انسانی، تناسب سطح مصرف و رفاه جامعه با معیشت عموم مردم، پایبندی افراد جامعه به حفظ منافع ملی، تعهد و مسئولیت پذیری افراد جامعه، و موفقیت در رفع فقر و تأمین نیازهای اساسی را از شاخص های اصلی سنجش توسعة اقتصادی یک کشور می داند؛ 3. همایون. ا. در و سعیده، ف. اُتیتی (2002) با پیشنهاد شاخص توسعة انسانی اخلاقی، مقوله های ارزشی و دینی را در قالب های توانمندی جنسیتی، تخریب زیست محیطی، آزادی های مدنی و سیاسی، ارزش های خانوادگی، و نفوذ مذهبی، به شاخص توسعة انسانی اضافه می کنند. آنان به رغم پیشنهاد دو شاخص نرخ طلاق و میانگین سن ازدواج اول، میزان باروری را شاخصی برای سنجش ارزش های خانوادگی می دانند و میزان نفوذ مذهبی در جامعه را نیز با شاخص دین می سنجند؛ 4. محمد جواد توکلی (1390) در مقالة روش شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی براساس گفتمان قرآنی معتقد است که نماگر ها و شاخص توسعه، نقشی اساسی در ارزیابی و بهبود میزان پیشرفت کشورها ایفا می کنند. تدوین شاخص یک پارچة توسعه و پیشرفت، مستلزم پیمودن چهار مرحلة مفهوم سازی، استخراج معیارها، طراحی نماگر ها و یک پارچه سازی آنهاست. ایشان، توسعة جوامع انسانی را به مفهوم تعالی افراد آن برای دستیابی به زندگی سالم در سرزمین پاک و آباد می داند و توانمندی اخلاقی، توانمندی فکری، توانمندی جسمی ـ روانی، و توانمندی درآمدی را به مثابة معیارهای چهارگانة پیشرفت انسانی بیان می کند. پژوهش حاضر، افزون بر بیان مبانی نظری پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام، به استنباط معیارهای آن براساس قرآن و سخنان پیشوایان معصوم نیز پرداخته است و در ارائة این معیارها، دیدگاه اسلامی و توسعة انسانی متعارف را به صورت مقایسه ای بررسی کرده است. بحث دربارة تفصیل شاخص ها، از موضوع این مقاله خارج است و مجالی دیگر می طلبد، ولی برای سنجش و ارزیابی هر معیار به صورت خلاصه، شاخص هایی نیز طرح شده است. مفاهیم و تعاریف الف. توسعه و پیشرفت غالباً این دو واژه به صورت مترادف و به معنای رشد، تغییر و گسترش تدریجی، تکامل و شکوفایی به کار می رود (عمید، 1343، ص 428). توسعه را در اصطلاح باید جریانی چند بعدی دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرز تلقی عامه مردم و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است و باید نشان دهد که مجموعه نظام اجتماعی، هماهنگ با نیازهای اساسی و خواسته های افراد و گروه های اجتماعی در داخل نظام، از حالت نامطلوب زندگی گذشته خارج شده و به سوی وضع یا حالتی از زندگی که از نظر مادی و معنوی بهتر است سوق می یابد (تودارو، 1377، ص 23). اصطلاح توسعه، در کاربردهای بین المللی بار معنایی و ارزشی خاص دارد، به گونه ای که در فهم عموم، توسعه یافتگی با غربی شدن همسان تلقی می شود، بنابراین واژة پیشرفت را برای این منظور برمی گزینیم. پیشرفت علاوه بر اینکه بار معنایی منفی ندارد، می توان ابعاد دلخواه توسعة اسلامی را نیز در آن لحاظ کرد. ب. توسعة انسانی در ادبیات توسعه با دو اصطلاح توسعة انسانی و توسعة منابع یا نیروی انسانی روبه رو هستیم. این دو اصطلاح با هم متفاوت اند و نباید در یک معنا به کار گرفته شوند. بر اساس تعریف برنامة توسعة سازمان ملل، توسعة انسانی فرایند گسترش گزینه های انتخابی مردم است. اساسی ترین این امکانات در نگرش توسعة غربی داشتن زندگی طولانی و توأم با سلامتی و بهره مندی از دانش و سطح زندگی مناسب است. در مقابل، توسعة منابع انسانی به مجموعه فعالیت ها و اقداماتی همچون جذب، تأمین، نگه داشت، آموزش و پرورش، افزایش دانش و کارایی و ایجاد انگیزه که سرانجام به توسعة نیروی انسانی می انجامد، گفته می شود (UNDP- 1990-p15). بنابراین، توسعة انسانی به حوزة قدرت گزینش و گسترة انتخاب انسان توجه دارد، ولی توسعة منابع انسانی به قدرت خلاقیت، ابتکار، افزایش بهره وری در سایة دانش افزایی و کسب مهارت در حوزة کاری می اندیشد. در واقع، توسعة نیروی انسانی به صورت فرایند اجتماعی، زمینه ساز تحقق توسعة انسانی است (آقانظری، 1386، ص 57). ج. معیار معیار به معنای اندازه، پیمانه، ترازو و سنگ محک (معین، 1360، ج 4، ص 4246؛ دهخدا، 1377، ج 45، ص 771) است. گاه واژة معیار مترادف با ملاک و در امور غیر حسی به کار می رود که به معنای ضابطة وجودی تحقق آن امر یا حکم است (جمعی از نویسندگان، 1388، 174). در این پژوهش معیار به معنای اخیر است و با استنباط شاخص برای سنجش کمی آن می توان افراد یا جوامع را با یکدیگر مقایسه کرد. د. شاخص شاخص راهنمایی آماری است، که تغییرات یک متغیر را نسبت به زمان پایه نشان می دهد (فرهنگ، 1379، ص 541 و 545). در معنای نخست این واژه به میله ای اطلاق می شود که برای تعیین زمان، قبله و سطح آب، به کار برده می شود (معین، 1379، ج 2، ص 1993) بر اساس تعریف انتخاب شده در این مقاله، شاخص ابزاری برای سنجش کمی معیار دلخواه است. واقع نمایی، قابلیت دسترسی، هزینة کم اطلاعات، سهولت استفاده، درک و تجزیة داده های آن از ویژگی های شاخص مناسب است (خلیلیان، 1384، ص 56). مبانی پیشرفت انسانی اسلام هر بحث نظری و رفتاری، برآیند پاره ای مبانی فکری است که زیربنای آن بحث را تشکیل می دهد. توسعة انسانی غرب دارای مبانی گوناگون فکری خاص خود است که از نگرش های اومانیستی، لیبرالیستی و سکولاریستی نشئت می گیرد و بر نادیده گرفتن مبدأ جهان، انکار هدفمندی آفرینش، فردگرایی و لذت گرایی و تکلیف ستیزی استوار است. پیشرفت انسانی ـ اسلامی نیز مبانی فکری اسلامی دارد که در چهار حوزة معرفت شناختی، هستی شناختی، انسان شناختی و ارزش شناختی بیان می شود. مبانی معرفت شناسی معرفت شناسی دربارة شناخت های انسان و ارزشیابی انواع و تعیین ملاک صحت و خطای آنها بحث می کند (مصباح، 1379،ج 1، ص 153). تا زمانی که امکان و ارزش شناخت های انسان و ابزار مناسب آن و توانایی عقل دربارة حل مسائل مختلف به اثبات نرسیده باشد، هیچ گونه قضاوتی دربارة صحت یا خطای مسائل مزبور، ممکن نخواهد بود. در ادامه برخی مبانی معرفت شناختی مرتبط با بحث پیشرفت انسانی، مطرح می شود: 1. امکان شناخت یقینی و نفی شک گرایی نفی شک گرایی(skepticism) امری بدیهی است؛ چراکه هر انسان عاقلی بر این باور است که چیزهایی را می داند و چیزهایی را می تواند بداند؛ از این رو، برای کسب اطلاع بیشتر می کوشد. روشن است که اگر دانشمندان، رسیدن به شناخت قطعی و یقینی را کاری ناممکن می دانستند، هیچ تلاشی در زمینة علوم گوناگون انجام نمی دادند. امکان رسیدن به شناخت قطعی زمانی آشکارتر می شود که حتی کسانی که در صدد اثبات شک گرایی برآمده اند، ناخودآگاه، امکان شناخت یقینی را اثبات کرده اند (همان، ص 163ـ160). این مبنا در علوم اسلامی بسیار گسترده تر از علوم متعارف است؛ چراکه وصول به شناخت یقینی را نیز دربارة قضایای متافیزیکی شامل می شود. با توجه به این اصل دربارة حقیقت انسان و سعادت او، ویژگی های انسان متعالی، شاخص های پیشرفت انسان و موانع آن، می توان به شناخت یقینی رسید و حتی آن را ارزیابی کرد. بنابراین رهیافت توسعة متعارف با این نگرش که بعد روحی و معنوی انسان شایستة شناخت درست نیست و امکان ارزیابی آن وجود ندارد، توجیه پذیر نیست و معیارهای پیشرفت انسانی را از آن متمایز می کند. توضیح بیشتر را با مبنای دیگر معرفت شناختی یعنی گستردگی ابزار شناخت و استفاده از تمامی آنها پی می گیریم. 2. استفاده از همة ابزارهای شناخت لازمة آگاهی از پدیده های مختلف، بهره گیری از منابع و ابزار شناخت متناسب با آن پدیده هاست. خداوند متعال چهار نوع ابزار شناخت، عقل، حس، شهود عرفانی و وحی و الهام را در اختیار انسان قرار داده است (حسین زاده، 1380، ج 1، ص 43). عقل مفاهیم کلی را درک می کند و قادر به تشخیص جزئیات نیست. قلمرو حس تنها امور مادی و محسوس است و هیچ قضاوتی دربارة ماوراء طبیعت ندارد. وحی نیز مختص انبیای الهی است و از این راه به دیگران منتقل می شود. کشف و شهود عرفانی در صورت تحقق شرایط معین و برای افرادی خاص، میسر می شود. شناخت صحیح انسان در بحث پیشرفت انسانی مستلزم به کارگیری متناسب همة ابزارهای شناخت است. این در حالی است که مبانی فلسفی توسعه متعارف از میان این ابزار تنها دریافت های حسی را شناخت؛ به بیان دیگر، علم دانسته و دربارة ابزار عقل با محدودیت برخورد کرده؛ و ابزار وحی و الهام را غیرعلمی تلقی می کند. با توجه به تفاوت آشکاری که در تعریف علم و شناخت و عرصه های آن، یعنی جهان محسوس و عالم متافیزیک ایجاد می شود، می توان به تمایز معیار علم و سطح تحصیلات در دو نگرش اسلامی و توسعة غربی واقف شد. مبانی هستی شناختی شناخت صحیح عالم هستی، نقش تعیین کننده ای در افکار و رفتار انسان ها دارد. هر انسانی که هستی خود، اشخاص و اشیای دیگر را در نظر بگیرد، با چند پرسش اصلی روبه رو می شود (شیرازی، 1383، ج1، ص 572). که پاسخ صحیح به آنها رشد و تعالی حقیقی انسان را در پی دارد و پاسخ های نادرست، او را از مسیر سعادت منحرف خواهد کرد. این پرسش ها به طور عمده مربوط به مبدأ، معاد و سنت های حاکم بر نظام هستی، و در زمرة مبانی هستی شناختی اند و کیفیت جواب به آنها، سبب پیدایش نظریه های گوناگون علمی می شود. در این قسمت به مهم ترین مبانی هستی شناختی مرتبط با پیشرفت انسانی، اشاره می شود. این مبانی گرچه به صورت عام در دیگر مباحث نیز قابل طرح است، در شکل گیری انگیزه، اراده، انتخاب و تصمیم گیری افراد جامعه در زمینه های مختلف پیشرفت و فعالیت های گوناگون اقتصادی نقش دارد و اگر به صورتی صحیح و منطقی اتخاذ شود از ناهنجاری های اجتماعی و اقتصادی پیشگیری خواهد کرد. الف) خدامحوری نخستین اصل در این باره خدامحوری است؛ این اصل در بخش اعتقادات، متفرع بر پذیرش اصل وجود خدا و مسئلة توحید است. از نظر اسلام، خداوند برترین جایگاه را در عالم هستی دارد (اعلی: 1؛ روم: 27). اسلام در مقایسه با ادیان دیگر، عالی ترین صفات را مخصوص خداوند می داند؛ یکی از مهم ترین این ویژ گی ها یگانگی خدا ست (کهف: 38، 110). همة اندیشه های اسلامی و رفتارهای مسلمانان براساس توحید شکل می گیرد. آموزه های اسلامی برای خداوند همة مراتب توحید را اثبات می کند. بر این اساس، عالم هستی مخلوق خدای یگانه است (زمر: 62؛ فاطر: 3). تدبیر امور آن (سجده: 5) با واجب الوجودی است که بی نیاز از همة مخلوقات است همة مخلوقات وابسته و نیازمند او می باشند (فاطر: 15؛ انعام: 133). خداوندی که با فضل و رحمت خود، نعمت های بی شماری در اختیار انسان ها قرار داد (ابراهیم: 34) و زمینه را برای زندگی درست آنها فراهم ساخت (نحل: 114؛ بقره: 172). بنابراین سزاوار است که انسان ها فقط او را بپرستند و در کارهایشان تنها از او یاری بخواهند (فاتحه: 5؛ انعام: 102). یکی از ویژگی های دیگری که محوریت اعتقاد به خدا را در همة امور، از جمله بحث پیشرفت و توسعه مطرح می کند، این است که چون خالق است، کامل ترین علم و آگاهی را دربارة اوصاف مخلوقاتش، نیازمندی ها و عوامل تکامل و پیشرفت آنها داراست. حکمت خداوند، ویژگی دیگری است که بر خدامحوری تأکید می کند. خداوند حکیم، جهان و انسان را بیهوده نیافرید (مؤمنون: 115)؛ بلکه هدف از آفرینش انسان، پیمودن راه قرب الهی با اظهار بندگی است (ذاریات: 56). از سوی دیگر، تدبیر جهان با خداوند است (ربوبیت تکوینی) و برای اینکه انسان ها زندگی سعادت مندانه داشته باشند، برنامة صحیح زندگی را با فرستادن پیامبران در اختیار آنان قرار داده است (ربوبیت تشریعی)؛ از این رو، خدای حکیم، قرآن را به مثابة برنامة زندگی سعادت مندانه و مطابق با فطرت، به دست آخرین پیامبرش برای انسان ها فرستاده است. نگرش خدامحوری با دیدگاه انسان محوری در تلقی مفهوم توسعه، عوامل توسعه، شاخص ها، هدف اصلی از توسعه و پیشرفت و نماگرهای آن متفاوت است. ب) سنت های الهی سنت های الهی، ضوابطی است که در افعال الهی وجود دارد (قلعجی، 1408ق، ص 250) و خداوند امور عالم را بر پایة آنها تدبیر و اداره می‌کند (مصباح، 1378، ج1، ص 425). در بررسی قوانین حاکم بر نظام هستی و ظهور و افول تمدن ها، توجه به جریان سنت های الهی نقش اساسی دارد. نگرش اسلامی به پیشرفت را این گونه می توان بیان کرد که حکمت و ارادة الهی بر این تعلق گرفته است که ترقی و کمال انسان ها و پیشرفت جوامع در گرو اعمال شایسته است و سقوط انسان ها و انحطاط تمدن ها به عملکرد ناشایست آنها بستگی دارد؛ عواملی چون تقوی، تحول درونی، انفاق و استغفار بر سیر تحول و پیشرفت جوامع انسانی اثری بسزا دارد (اعراف: 96؛ رعد: 11؛ نساء: 39؛ هود: 52). توجه به این عوامل، با نگرش جریان سنت های الهی و پیامدهای آن بر پیشرفت تمدن و زندگی بشر، در استنباط صحیح معیارهای پیشرفت انسان در سطح خرد و کلان مفید است. مقایسة این نگرش با نگرش قهر و خشم طبیعت، لطف طبیعت، دست نامریی طبیعت و مکانیسم بازار و به بیان دیگر، تبیین مکانیکی و انحصار علت فاعلی در علل مادی به خواننده واگذار می شود (ر.ک: کرمی، دیرباز، 1384). ج) حیات جاودانة انسان باور به حیات جاودانه در درک و تبیین مسائل مربوط به پیشرفت انسان، مسیر پیشرفت و معیارهای ارزیابی توسعه یافتگی جوامع نقش اساسی دارد. یکی از آموزه های مهم در جهان بینی اسلامی، معاد و بازگشت انسان ها به سوی خداست. اسلام اصالت و جاودانگی را از آنِ زندگی اخروی دانسته و دنیا را پلی برای رسیدن به آن می داند (مجلسی، 1403ق، ج14، 319). از دیدگاه اسلام، دنیا مکانی برای تکامل شخصیت انسان (ابن ابی جمهور، 1403ق، ج1، 267) و آخرت محل استقرار (دیلمی، 1412ق، ج1، ص 19) اوست. باور به معاد نقشی مهم در تربیت و سازندگی انسان دارد. فرد معتقد به معاد، سود و لذت را منحصر در امور مادی نمی بیند و به سود و لذت اخروی و فراتر از آن به رضوان الهی نیز اعتقاد دارد و آن را برتر از سود مادی می داند. از این رو، برای رسیدن به سود پایدار (اعلی: 16و17؛ نحل: 96)، خالص (فاطر: 35) ویژه (توبه: 72؛ نوری، 1408ق ج 6، ص 63) و فراوان (زخرف: 71؛ آل عمران: 133) اخروی، از بسیاری لذت های دنیوی چشم پوشی می کند. بنابراین، براساس معیارهای پیشرفت انسانی مبتنی بر آخرت گرایی، انسان پیشرفته کسی است که با استفادة صحیح از امکانات و نعمت های دنیا در جهت تأمین نیازهای مادی خود، برای سعادت زندگی اخروی نیز می کوشد. مبانی انسا ن شناختی یکی از مسائل زیربنایی علوم انسانی، نوع نگاه به انسان است. نگرش های متفاوت به انسان، نتایج گوناگونی را در حوزه های پژوهش دربارة رشد و پیشرفت انسانی در پی دارد. اهداف و معیارهای پیشرفت از نظر کسی که با دید مادی به انسان می نگرد، با انسانی که به مثابة موجودی ابدی در نظر گرفته می شود و مرگ را سرآغاز زندگی جاودان می داند، متفاوت است. برخی ویژگی های انسان که سبب شناخت صحیح اوست و اثر فراوانی بر پیشرفت وی دارد، عبارت است از: اختیار، دو ساحتی بودن و جاودانگی (رجبی، 1380، ص 149 ـ 166). چگونگی اتخاذ موضع در قبال این ویژگی ها به شناخت از انسان جهت می دهد و برای برنامة پیشرفت وی بسیار مؤثر است. انسانی که برای خود اختیار و انتخابی قایل نیست و به نوعی جبر در رفتار خود معتقد است، از نظر او نظام حق و تکلیف، پاداش و جزا و در نتیجه، پیشرفت یا رکود، بی معنا خواهد بود؛ همچنین انسانی که در چارچوب نگرش مادی خود، خواهان اختیار و آزادی نا محدود است با انتخاب و اختیار فردی که بعد معنوی انسان را پذیرفته است و به جاودانگی روح باور دارد، بسیار متفاوت است؛ زیرا یک انسان مادی همة فعالیت ها و تلاش های خود را برای درآمد و لذت بیشتر متمرکز می سازد و پیشرفت انسان از جنبه های روحی و معنوی را فراموش می کند، غافل از اینکه از جنبة فرامادی خود را محروم کرده است و اختیار و انتخابی ندارد. روشن است چنین رشد و پیشرفتی از دیدگاه اسلام پذیرفته و مطلوب نیست؛ برای نمونه، بحث دربارة این مطلب که چه علمی مفید و نافع است؛ آیا معیار آن فقط احساس نیاز و خواست جامعه است؛ تعریف نیاز چیست؟ آیا معیار آن تمایل و خواست اکثریت است؛ اگر بیشتر افراد جامعه خواهان تولید مشروبات الکلی یا آزادی روابط جنسی و همجنس بازی بودند آیا می توان حکم کرد که چنین دانش و روشی سودمند است و آیا چنین جامعه ای پیشرفته است؟ پاسخ منطقی به این پرسش ها به نحوة نگرش انسان مربوط است. انسانی که ابزار معرفت خود را محدود به شناخت حسی کرده است و حیات انسان را در سود و لذت مادی بیشتر خلاصه می کند، بایدها و نبایدها را خود تعیین کرده، پاسخ مثبت به دو خواستة مزبور را حق افراد جامعه می داند؛ هر چند، در واقع بر خلاف فطرت انسانی و مصلحت واقعی او باشد. مبانی ارزش شناختی ارزش مطلوبیتی است که از انجام افعال اختیاری انسان با راهنمایی عقل و به صورت آگاهانه و براساس انگیزة صحیح در جهت خواست متعالی انسان حاصل شود (مصباح، 1376، ص 42 - 52). هنگامی که این ارزش ها در نظامی از معیار و ملاک ها، برای ارزیابی ارزش اخلاقی و شایستگی رفتار، ساماندهی شوند یک نظام ارزشی پدید می آید (ترنر، 1378، ص 80). ارزش ها از جمله مفاهیمی اند که به زندگی انسان ها معنا میبخشند. در همة جوامع بشری، ارزش هایی وجود دارند که بنیان اصلی فرهنگ آن جامعه را شکل می دهند (ر.ک: سبحانی، 1369، ص 14 - 17؛ ژان ون دث و الینور اسکار بروگ، 1378، ش 13). اهـمیت و جایگاه ارزش ها به گونه ای است که هـر ملتی، هـویت و حیات اجتماعی و سیاسی خـود را در پایبندی و احترام به آنها و انتقال کامل آن به نسل های آینده می داند. از دیدگاه نظام ارزشی اسلام، حقیقت و ملاک ارزش ها کمالی است که در روح انسان پدید می آید و انسان را به سوی خداپرستی و قرب الهی رهنمون می کند. البته این کمال که یک مفهوم حقیقی و غیراعتباری است، زمانی ارزش اخلاقی دارد که بر اثر رفتار اختیاری حاصل شود (مصباح، 1375، ص 84). براساس مبانی ارزش شناختی خاص در این بحث، اسلام بر استفادة درست از نعمت های الهی (اعراف: 32) و تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان برای پیمودن مسیر عبودیت و بندگی حق تعالی تأکید دارد. بر این اساس از دیدگاه اسلام تأمین حداقل معاش برای افراد جامعه یک ضرورت است و رسیدن به رفاه نسبی و توسعه (کلینی، 1407ق، ج 4، ص 11) در زندگی امری مطلوب به شمار می آید؛ مشروط بر اینکه در جهت تکامل فضایل انسانی و پیشرفت مادی و معنوی انسان باشد (همان، ص 568). در این بخش مهم ترین مصادیق ارزش های مرتبط با مبانی پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام، تبیین می شود: الف) ایمان از مهم ترین مباحث ارزش شناختی ایمان است که اساس دیگر ارزش ها و معیار رستگاری شمرده می شود (تمیمی آمدی، 1410ق، ص87 - 88). اعمال انسان بدون ایمان بی ارزش است. روشنی بخش ایمان، اعمال شایسته ای است که بصیرت دربارة دین چراغ راهنمای آن است (کلینی، 1407ق، ج 2، ص 49). ایمان به معانی تصدیق (طریحی، 1375، ج 6، ص 205)، وثوق و اطمینان، آرامش خاطر (مصطفوی، 1368، ج 1، ص 150-151) و در امان بودن (ابن منظور، 1414ق، ج 13، ص 21) است و در اصطلاح تعاریف گوناگون دارد که از مجموع آنها می توان ایمان را ملکة نفسانی و گرایش به مضامینی دانست که اقرار زبانی حاکی و اعمال لازمة آن شمرده می شود. کمترین درجة ایمان برای نیل به سعادت، باور به خدای یگانه، پیامبر اسلام و انبیای الهی، امامت، پاداش و کیفر اخروی و وحی است و لازمة آن، تصمیم اجمالی بر عمل به دستورهای خدای متعال است (مصباح، 1375، ص 129). بنابراین، پیشرفت واقعی انسان و جامعة انسانی در سایه ایمان به دست می آید. کسی که به مبدأ و معاد، فرستادگان الهی و کتاب های آسمانی باور نداشته باشد، نه تنها بخش گسترده ای از زندگی خود را نادیده می گیرد؛ بلکه خود را از شناخت و بهره مندی بسیاری از حقایق نیز محروم کرده است. چنین فردی به پیشرفت مطلوب انسانی دست نخواهد یافت. ب) تقوا تقوا ارزش دیگری است که در جامعة ایمانی و دینی مطرح می شود، در حالی که توسعة متعارف با آن بیگانه است. مفهوم اخلاقی تقوا این است که انسان احساس کند بر اثر بعضی از رفتارها، کمال و صفای روح و ارزش وجودی اش به خطر می افتد (همان، ص 88) و در صدد حفظ خود از آنها بر آید. در مفهوم تقوا، به منشأ روانی آن یعنی خوف از خطر، و نیز به اینکه آثار و پیدایش این خطرها و سقوط ها به دست خداست، توجه می شود (همان). در آموزه های دینی به شیوه های گوناگون بر لزوم تقوا در فرد و جامعه تأکید شده است؛ از آیة انّ اکرمکم عندالله اتقاکم (حجرات: 13) روشن می شود که عام ترین ارزش در رفتار و ملاک های اخلاقی، تقواست(همان). تقوا به معنای انجام فرایض الهی و ترک محرمات بوده، سبب تقویت ارزش های انسانی دیگری همچون صداقت، امانت، عدالت، وفای به عهد و ... می شود. تقوا با پیشرفت انسانی رابطة همسو دارد، یعنی میزان رشد و کمال انسان حتی در پیشرفت پایدار مادی به میزان بهره مندی افراد جامعه از تقوا بستگی دارد. در بحث پیشرفت انسانی مطلوب از نظر اسلام افزون بر تقوای فردی، نیاز به تقوای اجتماعی است؛ بدین معنا که حرکت کلان جامعه بایستی براساس ارزش تقوا شکل گیرد و روحیة تقوا بر جامعه حاکم باشد. در این صورت است که می توان تحقق شرایط پیشرفت در یک جامعه مثل امنیت، آرامش، سلامت جسم و روح را انتظار داشت. قرآن نزول انواع برکات آسمان و زمین را که در زندگی و تأمین هدف انسان نقش دارند منوط به ایمان و تقوای جمعی می داند (اعراف: 96). ج) عبودیت بندگی خدا یکی دیگر از مفاهیم ارزشی اسلام است. ارزش هر انسان به میزان بندگی اش بستگی دارد. انسان با قرار گرفتن در مسیر بندگی خدا، به وظایف خویش عمل می کند. قرآن کریم عبادت را راه درست زندگی (یس: 61) و هدف خلقت انسان ها بیان کرده است (ذاریات: 56). عبودیت، انسان را از کبر، خودخواهی و دیگر موانع پیشرفت انسانی باز می دارد. بنابراین در تدوین برنامة پیشرفت و ارائة معیارها و شاخص های آن، توجه به ارزش های ایمان، بندگی و تقوا که در پرتو دین داری به دست می آید، الزامی است. د) آزادی آزادی از مفاهیم ارزشی است که در نظام فکری اسلام به گونه ای ویژه و متفاوت با دیگر مکاتب فکری پرداخته شده است تاآنجا که گاه همراه با واژة آزادگی بیان می شود. میل به آزادی از جمله گرایش های فطری بشر بوده، پایین ترین درجة آن این است که انسان در بند دیگری نباشد. مصادیق دیگری از آزادی مثل انتخاب شغل، مسکن و همسر در زمرة آزادی های اقتصادی و اجتماعی شمرده می شود؛ اما برای آزادی، مراتبی عالی چون آزادی اندیشه و آزادی معنوی (رهایی از اسارت نفس) نیز وجود دارد. دستیابی به این مراتب، کرامت و آزادگی را برای انسان به ارمغان می آورد. ممکن است واژة آزادگی در کنار آزادی به کار رود، ولی این دو واژه با هم متفاوت اند. آزادی اصطلاحی حقوقی و اجتماعی است و به معنای رهایی از اسارت دیگران و نیز رها بودن در بعد فکری و عملکردی از سلطة اندیشه، فرهنگ و دین خاص است. آزادی گاه منجر به پذیرش ذلت و قرار گرفتن در موضع ضعف می شود، اما آزادگی این است که انسان کرامت و شرافت خویش را شناخته و تن به پستی، ذلت و حقارت نفس و اسارت دنیا و زیر پا نهادن ارزش های انسانی ندهد (محدثی، 1381، ص 55). مطلوب بودن آزادی مطلق نیست؛ بلکه تا آنجا که ابزاری برای کمال روح باشد، ملاک ارزش و پسندیده است. اسلام برای رعایت مصالح جامعه، آزادی را با رعایت حدود الهی می پذیرد تا بدین ترتیب افراد در مسیر قرب الهی به کمال مطلوب رهنمون شوند. از نظر اسلام آن آزادی ای مطلوب و ارزشمند است که در چارچوب حدود و ارزش های الهی و در مسیر دستیابی به آزادگی و کرامت انسانی باشد. بنابراین آزادی های رایج در غرب که غالباً با بی بند و باری و نادیده گرفتن فضایل انسانی همراه است. از نظر اسلام مردود بوده، مانعی بر سر راه پیشرفت واقعی انسان به شمار می آید. ه ) عدالت عدالت ارزش دیگری است که در مبانی فکری دین اسلام جایگاهی مهم دارد. بسیاری از احکام اسلامی با محوریت عدالت و برای تأمین آن در جامعه است؛ از این رو در تدوین برنامة پیشرفت و ارائة معیارها، شاخص ها و نیز نماگرهای ارزیابی، باید عدالت به طور جدی مطرح باشد، به گونه ای که در ابعاد گوناگون پیشرفت انسانی، تأمین عدالت برای نسل حاضر و عدالت بین نسلی ملاحظه گردد. پژوهش دربارة معنای عدالت و نقش آن در پیشرفت انسانی، بحثی است دقیق و مفصل که فرصت دیگری را می طلبد. کوتاه سخن آنکه: از نظر عدة زیادی از اقتصاددانان نظام سرمایه داری، اگر بی عدالتی سبب افزایش جمع کل لذت جامعه شود، چنین راهبردی مطلوب بوده و توصیه می گردد، ولی نظام اقتصادی اسلام چنین دیدگاهی را نمی پذیرد (میرمعزی، 1388، ص 61 ـ 67). اهداف پیشرفت انسانی در اسلام از نظر اسلام، منتهای حرکت تکاملی انسان، قرب ربوبی است که در بسیاری از آیات قرآن با تعبیرهای گوناگون همچون الی ربک المنتهی (نجم: 42)، انّ الی ربّک الرّجعی (علق: 8)، انّا لله و انّا الیه راجعون(بقره: 165) بیان شده است. از طرف دیگر، در نگرش اسلامی پیشرفت انسانی فرایندی است که هدف آن، تأمین نیازهای مادی و معنوی است. بنابراین چون جنبه اخلاقی پیشرفت نیز مدنظر اسلام است، تقویت عواملی مورد تأکید است که به ارتقاء معنویت، اخلاق، تربیت و حیات طیبة انسانی کمک کرده و زمینة رشد معنوی و قرب انسان و جامعه را فراهم آورد (رامش، 1364، ص 6) و موانع را برطرف کند (اخترشهر، 1386، ص 17 ـ 18). مفهوم پیشرفت انسانی در اسلام دارای خصوصیات جامعی است و شامل جنبه های اخلاقی، روحی و مادی می شود و علاوه بر حداکثر رساندن نفع مادی به دنبال دستیابی انسان به سعادت در دنیا و آخرت است. در نتیجه اهداف پیشرفت انسانی از نظر اسلام را می توان در دو سطح مطرح کرد: الف) هدف نهایی که همان سعادت و قرب الهی است. ب) اهداف میانی: 1. تأمین نیازهای مادی و رفاه نسبی؛ 2. مکارم اخلاقی و رشد معنویات؛ 3. عدالت اجتماعی(به ویژه عدالت توزیعی) ؛ 4. آزادی همراه با آزادگی. منابع ابن ابی جمهور، محمد، 1403ق، عوالیاللآلی، قم، سیدالشهداء. ابن بابویه، محمدبن على، 1385، علل الشرائع، قم، کتاب فروشى داورى. ابن منظور، محمد، 1414ق، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادى، چ سوم، بیروت، دارالفکر – دارصادر. اخترشهر، علی، 1386، اسلام و توسعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. اکبری، نعمت اله و وحید افخمی ستوده، 1387، بررسی سازگاری و نقش آموزه های اسلامی با شاخص های نوین توسعه اقتصادی، در: مجموعه مقالات همایش اقتصاد اسلامی و توسعه، مشهد. ایروانی، جواد، 1384، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی. آقانظری، حسن، 1386، توسعه سرمایه انسانی براساس آموزه های اسلام و تأثیر آن بر توسعه انسانی، اقتصاد اسلامی، ش27، ص 55 - 70. بروجردى، آقاحسین، 1386، جامع أحادیث الشیعة، تهران، فرهنگ سبز. بحرانى، سیدهاشم، 1374، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه. بیضاوى، عبدالله بن عمر، 1418ق، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلى، بیروت، دار احیاء التراث العربى. ترنر، جاناتان اچ، 1378، مفاهیم و کاربرهای جامعه شناسی، ترجمة فولادی و بختیاری، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). تمیمى آمدى، عبدالواحد، 1410ق، غررالحکم و دررالکلم، چ دوم، قم، دار الکتاب الاسلامی. توکلی،محمد جواد،1390، روش شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی بر اساس گفتمان قرآنی، معرفت اقتصادی، ش 4، ص 31-57. جمعی از نویسندگان، 1388، پژوهش های قرآنی، علوم انسانی، ش 57. جهانیان، ناصر، 1388، اسلام و رشد عدالت محور، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چپرا، محمد، 1383، اسلام و توسعه اقتصادی: راهبردی برای توسعه همراه با عدالت و ثبات، ترجمة محمدتقی نظرپور و اسحاق علوی، قم، دانشگاه مفید. حسین زاده، محمد، 1380، مبانی معرفت دینی، چ سوم، قم، مؤسسة امام خمینی(ره). حسینى همدانى نجفى، محمد، 1363، درخشان پرتوى از اصول کافی، قم، چاپخانه علمیه. حر عاملى، محمد، 1409ق، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت. خلیلی تیرتاشی، نصراله، 1379، معیارها و شاخص های توسعه انسانی در اسلام، پایان نامه کارشناسی ارشد، مؤسسة امام خمینی(ره). خلیلیان، محمدجمال، 1384، شاخص های توسعۀ اقتصاد از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره). دهخدا، علی اکبر، 1377، لغت نامه، زیر نظر محمدمعین و سیدجعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران. دیلمى، حسن بن محمد، 1412ق، إرشاد القلوب، قم، الشریف الرضی. رامش ورپرا ساد مسیرا، برداشتی نو از مسائل توسعه گزیده مسائل اقتصادی-اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه، ش46، آذر1364. ژان ون دث و الینور اسکار بروگ، 1378، چیستی ارزش، ترجمة اصغر افتخاری، قبسات، ش 13، ص 110ـ125. رجایی، سیدمحمدکاظم، 1381، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). رجبی، محمود، 1380، انسان شناسی (سلسله دروس اندیشه های بنیادین اسلامی)، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). روزبهان، محمود، 1381، مبانی توسعه اقتصادی، تهران، تابان. ژان ون دث و الینور اسکار بروگ، 1378، چیستی ارزش، ترجمة اصغر افتخاری، قبسات، ش 13، ص 110ـ125. سبحانی، حسن، 1369، نگرشی بر تئوری ارزش، تهران، امیرکبیر. سپهری، محمدرضا، 1385، توسعه انسانی، تهران، مؤسسه کار و تامین اجتماعی. شیرازى، صدرالدین، 1383، شرح أصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى. صانعی، پرویز، 1372، جامعه شناسی ارزش ها، تهران، گنج دانش. طباطبائى، سیدمحمدحسین، 1417ق، المیزان، قم، جامعة مدرسین حوزه علمیه. طریحی، فخرالدین، 1375، مجمع البحرین، تصحیح حسینى اشکورى و احمد مرتضوى، چ سوم، تهران، مرتضوی. طیب، سیدعبد الحسین، 1378، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چ دوم، تهران، اسلام. عمید، حسن، 1343، فرهنگ فارسی عمید، تهران، ابن سینا. عیسوی، محمود، 1379، مقایسه مبانی نظری و اهداف توسعه اقتصادی در اسلام و غرب، پایان نامه کارشناسی ارشد، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی. فراهیدی، خلیل بن احمد، 1409ق، العین، چ دوم، قم، هجرت. فرهنگ منوچهر، 1379، فرهنگ علوم اقتصادی، چ هشتم، تهران، پیکان. فیض کاشانى، ملامحسن، 1415ق، تفسیر الصافى، تحقیق حسین اعلمى، چ دوم، تهران، صدر. فیومى، احمدبن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چ دوم، قم، موسسه دار الهجرة. قلعجی، محمد، 1408ق، معجم لغة الفقهاء دارالنفائس، بیروت، دارالنفائس. کلینى، محمدبن یعقوب، 1407ق، کافی، تصحیح غفارى على اکبر و محمد آخوندى، چ چهارم، تهران، دارالکتب الإسلامیة. گریفین، کیت و تری مک کنلی، 1377، توسعه انسانی: دیدگاه و راهبرد، ترجمة غلامرضا خواجه پور، تهران، مداد. مایکل، تودارو، 1370، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمة غلامعلی فرجادی، تهران، برنامه و بودجه. محدثی، جواد، 1381، پیام های عاشورا، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، تحسین. مجلسى، محمدباقر، 1403ق، بحارالأنوار، چ دوم، بیروت، دارإحیاء التراث. مسعودى، على بن حسین، 1384، إثبات الوصیة للإمام علیّ بن أبی طالب، چ سوم، قم، انصاریان. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1400ق، مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق(ع). مصباح، محمدتقی، 1378، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. ـــــ ، 1376، دروس فلسفه اخلاق، انتشارات اطلاعات، چ ششم، تهران، اطلاعات. ـــــ ، 1389، آموزش عقائد، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). ـــــ ، 1375، توحید در نظام عقیدتی و نظام ارزشی اسلام، قم، شفق. ـــــ ، 1380، معارف قرآن، چ سوم، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). مصطفوى، حسن، 1368، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. معین، محمد، 1360، فرهنگ فارسی معین، چ چهارم، تهران، سپهر. نورى، میرزاحسین، 1408ق، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع). نیک گهر، عبدالحسین، 1369، فرهنگ علوم اقتصادی، بازرگانی و مالی، تهران، صفار. همایون، ف. اُتیتی، سعیده، 1382، شاخص توسعه انسانی اخلاقی کشورهای سازمان کنفرانس اسلامی، ترجمة ناصر جهانیان، اقتصاد اسلامی، ش10، ص 125 - 140. United Nations Development Progrm, 1990, Human development report, p. 10, Box1.1. محمدجمال خلیلیان: دانشیار گروه اقتصاد مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). سیدحمید جوشقانی نائینی: دانش‌پژوه دکترای اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). قاسم عسکری: دانش‌پژوه دکترای اقتصاد دانشگاه عدالت تهران. محمد بیدار: دانش‌پژوه دکترای اقتصاد مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). اقتصاد اسلامی - سال چهارم، شماره دوم، پیاپی 8 ادامه دارد...
94/06/22 - 05:30
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 351]
-
گوناگون
پربازدیدترینها