تبلیغات
تبلیغات متنی
پرچم تشریفات با کیفیت بالا و قیمت ارزان
پرواز از نگاه دکتر ماکان آریا پارسا
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
تجهیزات و دستگاه های کلینیک زیبایی
محبوبترینها
سررسید تبلیغاتی 1404 چگونه می‌تواند برندینگ کسب‌وکارتان را تقویت کند؟
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1849321880
آموزه امت اسلامی در قرآن و بازاندیشی در قابلیت های فرهنگی و تمدنی آن - بخش اول بازتحلیل آموزه امت اسلامی در قرآن کریم
واضح آرشیو وب فارسی:فارس: آموزه امت اسلامی در قرآن و بازاندیشی در قابلیت های فرهنگی و تمدنی آن - بخش اول
بازتحلیل آموزه امت اسلامی در قرآن کریم
«ایجاد عقیده مشترک»، «همسویی در اراده و اندیشه اقوام و ملل»، «درانداختن آیین های همگانی»، «نفی مرزبندی های قبیله ای، اجتماعی، قومی و نژادی» و «یکسان سازی و تمایزسازی توأمان» از قابلیت ها و کارکردهای هویت بخش آموزه امت اسلامی است.
چکیده تاکنون موضوع «امت» و «امت اسلامی» بیشتر با رویکرد علوم اجتماعی مورد توجه بوده و کمتر از منظر فرهنگی و تمدنی به آن پرداخته شده است. این نوشتار خواهد کوشید با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به مؤلفه های امت از منظر قرآن به تبیین مفهوم و نقش امت در فرایند ساخت تمدن اسلامی پرداخته تا وانماید که این نظریه چه قابلیت ها و ظرفیت هایی در باروری فرهنگی و نیز تمدن سازی دارد. بدیهی است که «مدینة النبی» و دوره رشد و شکوفایی تمدن اسلامی، صورت تاریخی و اساس تحلیل آن است. انسجام و همبستگی وثیق اجتماعی، آرمان سازی برای تحولات اجتماعی و کارکردهای هویت بخش ازجمله یافته های این تحقیق در قابلیت ها و ظرفیت های فرهنگی و تمدنی این آموزه می باشد. این جستار؛ «ایجاد عقیده مشترک»، «همسویی در اراده و اندیشه اقوام و ملل»، «درانداختن آیین های همگانی»، «نفی مرزبندی های قبیله ای، اجتماعی، قومی و نژادی» و «یکسان سازی و تمایزسازی توأمان» را از قابلیت ها و کارکردهای هویت بخش آموزه امت اسلامی می داند. واژگان کلیدی امت واحده، قرآن، تمدن، فرهنگ، هویت، انسجام. طرح مسئله تمدن سازی در جامعه دینی به معنای ابتنای تمدن بر پایه دین و پذیرش مرجعیت دین در ساخت و هدایت گری تمدن بشری است. بر این اساس، تأمل نظری در باب مفهوم تمدن از دیدگاه اسلام و ثوابت تمدنی اسلام بسیار مهم و متقدم بر رویکرد به مظاهر تمدنی اسلام می باشد. ضعف اساسی برخی رویکردها به تمدن اسلامی نیز در همین رویکرد محض مادی به تمدن اسلامی و فقدان درک دقیق از مفهوم شناسی تمدن در اسلام می باشد؛ به گونه ای که قبل از فهم صحیح چیستی تمدن از دیدگاه اسلام ظواهر تمدنی آن مورد توجه قرارداده اند؛ حال آنکه دقت در مبانی تمدنی اسلام و رویکردی که اسلام به تمدن داشته و دارد به مراتب مهم تر از تشخیص و توصیف ظاهر تمدنی اسلام است. سوگمندانه باید اعتراف کرد که تمدن اسلامی نه از طریق مبانی و خاستگاه ها و مبادی نظری آن، بلکه صرفاً از رهگذر مظاهر و دستاوردهای نتایج شناخته شده است. این نحوه تلقی از تمدن اسلامی همچنان به عنوان سنت مجامع علمی مطرح است. اکنون این پرسش طرح می شود که تجدید تمدن اسلامی ضرورتاً مستلزم چه مقدماتی است؟ یک راه برای بررسی این مطلب آن است که به آموزه های اصیل اسلامی بازگردیم و با تأملی در آنها به این سؤال پاسخ دهیم. تاریخ تمدن اسلامی گواه آن است که چه اندازه اسلام و آموزه های آن در ایجاد تمدن اسلامی مؤثر افتاده است و چه اندازه جهان بینی اسلامی پشتوانه تمدن اسلامی بوده است. تمدن پژوهان تا زمانی که تمدن اسلامی را با جهان بینی اسلامی و آموزه های آن مرتبط نسازند و به خاستگاه ها، مبانی و شاخصه های تمدن سازی آن آگاهی نیابند، نسبت تمدن و اسلام در اندیشه آنان چونان میوه ای است که آن را با ریسمانی به شاخه درختی آویخته باشند؛ میان چنین میوه با میوه ای که پرورده و جانمایه درخت باشد، فرق بسیار است. تمدن اسلامی بر مبانی ثابت وحیانی خاص آن همچون: توحید، نبوت، معاد، مفهوم انسان، امت و ... استواراست و رمز ماندگاری آن نیز با وجود رویارویی با چالش ها و موانع بسیار در این است که ثوابت این تمدن همچنان پویا و زنده اند و به رغم گذشت ایام، گرد زمانه بر آن ننشسته و همین امر سبب می شود مسلمانان قادر باشند در هر زمان به اصل و سرچشمه هویت بخش خود بازگردند. بی تردید در بازشناسی تمدن اسلامی توجه به خاستگاه و ارکان تمدن اسلامی نقش اصلی و بنیادین ایفا می کند؛ ازاین رو عدم آگاهی و شناخت از هر یک از این مبانی فهم ما را از تمدن اسلامی به عنوان یک کلیت ـ که از ویژگی زنده بودن و حیات برخوردار است ـ با مشکل جدی روبه رو خواهد ساخت. نکته اساسی درخور یادکرد این است که نگاه راهبردی اسلام از حیث تمدنی دارای اصول بنیادینی است که به ماهیت جهان بینی اسلامی برمی گردد. آموزه امت اسلامی از اصول ثابت دیدگاه تمدنی اسلام است که پیامد آن، ارائه الگوی نوینی بوده و خواهد بودکه سطح تحلیل آن فرامنطقه ای، فراقومی و فرانژادی است. آنچه در تبیین موضوع مورد بحث اهمیت فراوان دارد، این است که تمدن محصول فکر و تجربه جمعی بشر است و همین کافی است تا نشان دهد آموزه امت اسلامی از چه جایگاهی برخوردار است. تا زمانی که مسلمانان به اشتراکات استنباطی پیرامون موقعیت جهانی دست نیابند و از طریق فکر و اندیشه و سپس روشمندانه کار نکنند، تمدن اسلامی متولد نخواهد شد. تمدن سازی، ایده و اندیشه ای را می طلبد که به انسان ها وحدت فکر و عمل، براساس معیارهای ثابت انسانی در عین متغیرات را بیاموزد. به واسطه تنوع قومی که میان مسلمانان وجود دارد، پر کردن شکاف های موجود و صورت بندی مشترک تمدنی میان آنها چالشی است که با تبیین امت اسلامی از منظر اسلام رفع می شود. (1) پیش فرض این نوشتار آن است که آموزه امت اسلامی در قرآن کریم از ثوابت تمدنی اسلام می باشد و این آموزه، ظرفیت ها و قابلیت های متعددی در احیا و تجدید حیات تمدنی مسلمانان دارد. ازاین رو برای اثبات این مدعا، پرسش های زیر مورد بررسی قرار خواهدگرفت: الف) آموزه امت در منظر تمدنی قرآن چه جایگاهی دارد؟ ب) این آموزه در فرآیند تمدن اسلامی چه نقشی داشته است؟ ج) ظرفیت ها و قابلیت های فرهنگی و تمدنی این آموزه چیست؟ الف) بازتحلیل آموزه امت اسلامی در قرآن کریم نخست باید با نیم نگاهی جستجوگر درپی درک این مسئله باشیم که مفهوم امت، مرکز ثقل نظام اجتماعی و سیاسی اسلام است. از دیدگاه تاریخی و اعتقادی، نخستین دولت اسلامی که توسط پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بنیاد گرفت، مبتنی بر آن بود. این مفهوم در طول زمان به شکل های گوناگون دوام یافته است. به عبارت ساده، آنچه این مفهوم بر آن اشاره دارد، این است که برای فرد مسلمان، مذهب صرفاً امری فردی بین او و پروردگارش نیست؛ بلکه مشخص کننده کلیه روابط وی با برادران مسلمان و همنوعان غیرمسلمان او و دیگر آفریده های خدای متعال نیز است. بدین ترتیب، مذهب همه زندگی فرد از تولد تا مرگ را دربرمی گیرد؛ از حیات اخلاقی و روحانی گرفته تا زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی. در اسلام، فرد و جامعه چنان به هم پیوسته اند که جنبه های فردی و اجتماعی زندگی قابل تفکیک از هم نیستند. استعمال واژه و طرح «امت» برای گروهی از انسان ها که براساس دین و احکام الهی و رهبری الهی متحد شده و به تشکیل جامعه دینی با اهداف مشترک اقدام کرده اند؛ برای نخستین بار در قرآن ارائه شده است؛ زیرا، واژه امت در میان اعراب، مفهومی جامعه شناختی نداشته است، بلکه بیشتر در معنای «آیین و دین» به کار می رفت. در میان اعراب آن روزگار واژه هایی مانند: قبیله، حی و ... از مهم ترین واژه های اجتماعی به کار رفته در میان آنان است و در حجاز و عربستان آن دوران، عامل اصلی ایجاد جامعه و تشکل های گروهی، روابط نسبی، خونی و خویشاوندی بوده است. هرچند واژه امت در اصل مفهومی گسترده دارد، در عرف اسلامی معنای امّ را در ذهن برمی انگیزد. به عبارتی امت همیشه مقید به نوعی هم ریشگی بوده که نه با مکان و خون که با عقیده و اندیشه مشترک تأمین می شود. ازاین رو، آنچه امت را پدید می آورد، صرفاً وضع سیاسی انسجام یافته یا پیوستگی اجتماعی نیست؛ بلکه اشتراک عقیدتی و وحدت رویه و عمل براساس آن است، آن هم عقیده ای که بر مبنای ثابتات و مشترکات حیات انسانی برگرفته از تعالیم وحیانی پدید آمده باشد. اعضای امت اسلامی همه «عبادالله» یا بندگان خدای متعال هستند. هم بستگی میان آنها درواقع به وسیله رشته های ایمان و باوری است که هر یک از مسلمانان را از رهگذر دین اسلام به خداوند ربط می دهد. بنابراین، با توجه به نفی مرزبندی های سرزمینی، زبانی، خونی و ... امت از زاویه دید اسلام ماهیتاً جنبه فراملی و مرزی یعنی خصلتی جهان شمول دارد. (2) در فرهنگ اسلامی، پیوند اساسی و مقدس افراد انسانی بر پایه اشتراک در خون و نژاد یا خاک و سرزمین و نیز تجمع و اشتراک در یک مقصد و آرمان (هرگونه که باشد) و نیز براساس اشتراک در منافع طبقاتی نیست؛ بلکه بر اساسی ترین عامل وحدت و پیوند اجتماعی و حرکت مشترک مردم در راه مشخصی است که آگاهانه در جهت معینی انتخاب کرده اند و رهبری مشترک، لازمه این نوع وحدت اجتماعی است. (3) با بررسی موضوعی آیات قران کریم حول کلمه «امت»، (4) می توان گفت این واژه در نشان دادن سیمای جامعه دینی مسلمانان، نسبت به واژه های دیگر رساتر می باشد. واژه امت با معانی «جامعه»، (5) «ملت»، (6) «کشور» و «وطن» تفاوت اساسی و بنیادین دارد، چون ملاک در چهار مورد اخیر، ویژگی های نژادی، جغرافیایی و ملی است؛ درحالی که در «امت اسلامی»، ملاک و معیار اصلی، وحدت عقیدتی، فرهنگی و جهان بینی دینی است. بنابراین در اندیشه تمدنی اسلام که در مفهوم «امت» متبلور است، محدودیت ها و مرزبندی های جغرافیایی و مکانی، تعصبات قومی و نژادی و زبانی هیچ نقشی ندارد و اصلاً مدنظر نمی باشد؛ بلکه ملاک و معیار در امت اسلامی، وحدت عقیدتی و التزام به تعالیم جهانی قرآن کریم می باشد. شریعتی نیز تأکید می کند، اسلام به جای واژگانی چون ملت، قبیله، قوم، شعب، طبقه، اجتماع، طایفه، جامعه، نژاد و ... از کلمه «امت» استفاده کرده است. امت از ریشه «امّ» (7) به معنای آهنگ، قصد و عزیمت کردن است و این معنا ترکیبی است از سه معنای حرکت، هدف و تصمیم خودآگاهانه و چون در ریشه «امّ»، مفهوم جلو و پیشِ روی نیز نهفته است؛ بنابراین، چهار عنصر، این معنای مرکب را می سازند: 1. انتخاب، 2. حرکت، 3. پیش رو، 4. مقصد. (8) پس امت، عبارت است از جامعه انسانی که همه افرادی که در یک هدف مشترک اند، گردهم آمده اند تا براساس یک رهبری مشترک به سوی ایده آل خویش حرکت کنند. (9) امت، جامعه ای نیست که افراد در آن احساس راحتی و سعادتی راکد بکنند. امت، جامعه ای است که افراد انسانی که هم فکر، هم عقیده، هم مذهب و همراه اند، نه تنها در اندیشه مشترک اند که در عمل نیز اشتراک دارند. به همین دلیل، امت با قومیت ناسازگار است. (10) ایزوتسو، اسلام پژوه و قرآن پژوه معاصر ژاپنی، در کتاب خود با عنوان خدا و انسان در قرآن، معنا شناسی جهان بینی قرآنی پس از بررسی معناشناختی واژه امت، می نویسد: کلمه امت، کلیدی است برای هر چیز که به فرهنگ اسلامی ارتباط پیدا می کند، تولد این واژه در تاریخ اسلام اهمیت زیادی دارد، تا آن زمان در عربستان، سازمان اجتماعی و سیاسی، اساساً ماهیت قبیله داشت و خویشاوندی خونی، قاطع ترین عنصر در تصور و دریافت عرب جاهلی نسبت به وحدت اجتماعی بود. در برابر این تصور پر سابقه مورد احترام، قرآن اندیشه تازه ای را در خصوص وحدت اجتماعی عرضه کرد و گسترش داد که دیگر بر روابط خویش و خونی متکی نبود، بلکه از اعتقاد مشترک دینی برمی خاست. (11) در بینش و نگرش قرآنی، اتحاد انسان ها از چنان جایگاه و ارزش خاص و مطلوبیت ویژه ای برخوردار است که قرآن در پنج آیه به صراحت این نکته را مورد توجه قرار می دهد که اگر مصلحت ایجاب می کرد، خداوند با اراده تکوینی خود همه مردم را یکپارچه و یک امت قرار می داد. از آیه 35 سوره انعام: «وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدَی؛ اگر خدای متعال می خواست آنان را بر هدایت گرد می آورد.» برمی آید که مقصود از امت واحد که مطلوب و مقصود راهبرد سیاسی اسلام است، همان یکپارچگی و یگانگی در پذیرش دین الهی اسلام به عنوان هدف و روش واحد میان انسان ها است. اما چرا خداوند متعال برخلاف این جایگاه و ارزش و اعتبار وحدت و اتحاد انسانی در روش و هدف (دین) و ایجاد امت واحد و یگانه در میان انسان ها، اجازه داده است هر یک روش، شیوه و هدف جداگانه ای را در پیش بگیرند؟ حتماً مصلحتی فراتر از اتحاد و ایجاد امت واحد در میان بوده است. قرآن در تبیین و تحلیل این مطلب می فرماید: «وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أ مَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ؛ اگر خداوند متعال می خواست شما را به صورت یک امت واحد قرار می داد؛ ولی خواست تا شما را در آنچه به شما می دهد بیازماید.» این آیه به خوبی و روشنی نشان می دهد مصلحتی که مانع تحقق این اراده تکوینی الهی شده، ابتلا و آزمایش مردم از اصل اختیار بوده است. بنابراین می توان گفت همان گونه که خداوند متعال می توانست همگان را اهل توحید و هدایت قرار دهد و به جعل تکوینی آنان را مؤمن بیافریند، ولی اجازه داده است هر کس راه رشد و ضلالت خویش را انتخاب کند و بر اصل اختیار و آزادی مسیر خویش را برگزیند؛ در حوزه اتحاد نیز این گونه عمل کرده است تا هر کس راه خویش را بیابد و با اصل اختیار، امت واحده را شکل بخشد، بی آنکه جعل تکوینی یا اکراه و اجباری صورت گیرد. جهت دیگری که در تبیین ایده امت اسلامی باید بدان توجه کرد، پیوند وثیق امت و امامت است. برای اینکه امت از شر و خطر بودن و ماندن به جای شدن و رفتن و نیز خطر خوشی به جای خوبی در امان باشد، به عامل حیاتی و حتمی و نیرومندی نیاز دارد که نگذارد امت، گرفتار بیماری، ماندن به جای رفتن و رفاه به جای کمال شود و به اضمحلال برود. این عامل، امامت و رهبری است که عامل حیات و حرکت امت است. امام شخصیتی است که در وجود خود، الگوی شدن و در عمل خود، رهبری امت را تحقق می بخشد. رسالت و هدف مهم تر امت برتر اسلام این است که برای تمام جهانیان، الگو، سرمشق و نمونه باشد، آن چنان که رسول خدا برای او، سرمشق است. تبیین جایگاه امامت در امت اسلامی به معنای احترام به حق پیشاهنگی کسی است که جلودار مردم در سیر صعودی خلق به سوی خدای متعال است و نیز به معنای استفاده از ظرفیت وجودی او برای تضمین سلامت و صحت این سیر. اصل «امامت» تدبیر هوشمندانه ای است برای جلوگیری از پیدایش و پیروزی حرکت های ارتجاعی در جامعه مسلمانان. معرفی پیشروترین فرد امت به نام امام آن قدر اهمیت داشت که خدای متعال در خطاب به پیامبرش عدم ابلاغ این پیام را به منزله عدم ابلاغ رسالتش تلقی می کند. در حقیقت در نگرش اسلامی، امام نقش سازمان دهی اهداف جامعه را بر عهده دارد؛ ازاین رو مرجع علمی، قانون دان و قانون گذار و حاکم و رهبر سیاسی و فرمانده کل قواست. این بدان معناست که ولایت امام مهم ترین عامل وحدت و اشتراک در جامعه است. دکتر نصر نیز معتقد است که دو مفهوم ایمان و امت در تمدن اسلامی در ارتباط با انسان از اهمیت فوق العاده برخوردار است، ایمان از آن حیث که رشته اتصال بین وحی قرآنی، تعالیم پیامبر(صلی الله علیه و آله) و انسان است و امت از آن منظر که به عنوان گسترده ترین مجتمع انسانی است که ایمان در درون آن، انسان ها را به همدیگر و به خداوند پیوند می دهد؛ پیوندی که به خودی خود زمینه ساز انسجام و وحدت تمدن اسلامی است. (12) از دیدگاه نصر، اسلام تلاش می ورزد، عناصر مختلف را در چارچوب یگانه ای از مردم، با عنوان امت در هم بتند و در پی آن است که از طریق اصول و نهادهای دینی، جامعه ای ایجاد کند که توحید در قلب تک تک اعضای آن و نیز در کلیت آن بازتابیده باشد و مظهر و مصداق تحقق مشیت خداوند در زندگی نوع بشر باشد. (13) تمایزات ماهوی نظریه امت اسلامی در قرآن کریم و دیگر نمونه های نظام اجتماعی متغیره نظام اجتماعی مدل نظام های اجتماعی رایج در دنیا مدل امت اسلامی طرفین روابط اجتماعی حاکم و مردم امام و امت جهت روابط اطاعت گرایی تکلیف گرایی ماهیت روابط ایجاد قدرت محبت فرهنگ سیاسی تبعی، سلطه پذیر ولایی، سلطه ستیز پایگاه اولیه رهبری در جامعه وراثت ـ دموکراسی امامت منصوص ویژگی برنامه های اجتماعی تناقض و دوگانگی میان دو الگوی رضایت و عبادت احیا و توسعه الگوی امت و امام نوع فعالیت های اجتماعی پرداختن به همه امور انتخاب فعالیت های ارزش آفرین هدف فعالیت های اجتماعی اقناع مردم حاکمیت ارزش ها نظام سیاسی حاکم بر جامعه استبدادی ـ دموکراسی ـ چند حزبی ولایت نظام فرهنگی حاکم بر جامعه فردمدار ـ دولت مدار خدامدار واحد اجتماعی مورد خطاب اتباع و شهروندان امت ب) آموزه امت فرایند تمدن اسلامی یکی از راه های پی بردن به قابلیت ایده امت اسلامی، بررسی کارکردهای این آموزه در سنت جامعه ای است که این تفکر در آن پدید آمده است. آنچه در تحلیل نظریه امت اسلامی معمولاً مورد غفلت واقع می شود، نقش آفرینی آن در عرصه حیات فرهنگی و تمدنی مسلمانان است. که در اینجا به دو نمونه از این نقش آفرینی اشاره می کنیم: 1. مدینة النبی فرانمای طرح فرهنگی و تمدنی آموزه امت اسلامی هویت قبیله ای (14) ساختار مسلط بر جامعه جاهلی قبل از اسلام بود و قبیله بزرگ ترین قلمرو سیاسی موجود در شبه جزیره عربستان به شمار می رفت. در این سرزمین، قشربندی اجتماعی، مبتنی بر قبیله بود و قبیله، معیار هویت و ضدیت قلمداد می شد. شیخ قبیله نماد و مظهر اراده جمعی قبیله بود و گاه توهین و «هجو» شیخ قبیله از سوی قبیله رقیب، جنگی سهمگین و طولانی مدت را برمی انگیخت. هویت هر فرد قبیله با هویت شیخ آن ارتباطی سازمان یافته داشت، اراده او اراده کل افراد قبیله بود و با تغییر دین شیخ قبیله، کل افراد قبیله نیز دین خود را تغییر می دادند. پیش از ظهور اسلام، با تفرق قومی و تکثر دسته بندی های عشیره ای و جهل عمیقی که بر شبه جزیره عربستان مستولی بود، انسان عرب نمی توانست فراتر از عشیره و یا حداکثر قبیله خود بیندیشد. در واقع هویت قبیله ای، تمامیت ارزش ها و ساختارهای فکری، سبک زندگی شخصی اعم از ازدواج، سوگواری و مشی رفتارهای جمعی همانند دیانت، جنگ، صلح، دوستی و دشمنی را تعیین می کرد و سودای سروری قبیله یکی از بزرگ ترین موانع شکل گیری دولت در شبه جزیره عربستان بود. پیامبر(صلی الله علیه و آله) با رسالت خود کوشید هویت قبیله ای را اهلی کند، وحی و عقیده و آموزه های دینی را جانشین آن سازد و مرکز ثقل تعلقات آنان را به سوی ارزش های دینی سوق دهد، معیار هم بستگی اجتماعی را از قبیله به ایمان و اخوت ایمانی تغییر دهد و هویت آنان را بر مبنای ایمان و اسلام تعریف کند. ظهور اصطلاحات جدیدی چون «مؤمنان»، «مجاهدان»، «منافقان»، «مشرکان» و یا «انصار» و «مهاجرین» و «امت اسلامی» همگی سازه های فکری و هویت بخش جدیدی بود که وارد ساختار فکری اعراب شد و به طور انقلابی و بنیادین نگرش هستی شناختی آنان را دگرگون کرد. (15) یکی از شگفتی های رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در تغییر ساختار هویت قبیله ای چند هزارساله مسلط در شبه جزیره عرب این بود که پس از اسلام برخی افراد بر مبنای جهت گیری ها و گرایش های مذهبی و باورهای دینی با پدران، فرزندان و خویشاوندان خود جنگیدند. با نگاهی گذرا به سیره سیاسی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خوبی مشخص می شود که بی گمان ملت سازی در فلسفه سیاسی آن حضرت بسیار عمیق تر از مفهوم ملت در اندیشه سیاسی جدید است؛ به همین دلیل تعبیر «امت»، اساس تکوین نظام اسلامی در مدینه است. به عکس آیات مکی، برنامه ها، شیوه عمل، سیره و روش های تبلیغی و اجتماعی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و نیز قواعد و احکام نازل شده در قالب سوره های مدنی، آشکارا از هدف وی در تأسیس یک نظام اجتماعی در عصر مدنی حکایت دارد. ریشه و بنیاد این نظام را همان اصل محوری، یعنی توحید شکل می داد؛ محتوای نظام را نیز قوانین و احکام دین یا شریعت اسلامی و غایت تکاپو و کنش آن، حرکت به سوی کمال انسانی برای وصول به مطلوب است. (16) لازم به یادآوری است که خطاب های قرآن در آیات مکی و مدنی کاملاً متمایز و متفاوت است. خطاب ها در مدینه ناظر بر جماعت خاص مؤمنان است که «امت» مشخصی هستند و بر مبنای امت، دولت تأسیس کرده اند. ازاین رو در خطاب های دوران مدینه با عبارت «یا أیها الذین آمنوا» به جای «یا ایها الناس» مواجه هستیم. بدین تربیت بر مبنای هویت جدید، عصبیت مبتنی بر خون و نسب رنگ می بازد و به امّت مبتنی بر عقیده و ایمان تغییر می یابد و الگوی حیات قبیله دگرگون می شود. از این پس امت اسلامی به جماعتی سیاسی و دینی تبدیل شده بود. این همه بیانگر این مهم است که با ایده امت اسلامی مهاجر و انصار، عجم و عرب و تازه مسلمانان با هر هویت اجتماعی و قومی به اسلام گرایش پیدا می کردند، بر سازه های هویتی مشترکی قرار می گرفتند که پیامبر اسلام تحت عنوان امت اسلامی از آن یاد می کرد. بدین ترتیب هویت در «مدینة النبی» اعتقادی بود، نه سیاسی، اقلیمی یا قومی؛ مهم ترین هدف حکومت، دفاع از عقیده اسلامی و حفظ آن بود. در این نظام فراملی، فرادولتی و فراسرزمینی مجموعه ای از افراد درون جامعه اسلامی وجود داشتند که همگی با اعتقاد به دین اسلام از اعضای امت اسلامی بوده و جامعه همبسته ای را تشکیل می دادند. (17) بدیهی است که هدف اصلی و غایی چنین جامعه ای درک و نیل به هویت و ارزش های اصیل انسانی بود. فشرده کلام اینکه اقدام اساسی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در راه تأسیس امت اسلامی و مدینة النبی، نفی قبیله سالاری و اصالت پیوندهای قومی بود. پیامبر حمیت قومی را نفی کرد و دیوارهای ذهنی را که بین قبایل مختلف کشیده شده بود، فروریخت و از ترکیب و آمیزش و توحید فکری اقوام مختلف مسلمان، امت اسلام را به وجود آورد و هر عضو امت را به تنهایی مسئول اعمال خویش و نیز جامعه ساخت. توفیق پیامبر در ایجاد جامعه مدنی، به گونه ای که همه افراد جامعه از حقوق اساسی برخوردار باشند، توفیقی چشمگیر و درخشان بود و همین کامیابی در گرایش مردم نقاط مختلف جهان به اسلام نقش محوری داشته است. (18) پی نوشت: 1. احیای تمدن اسلامی در روزگار کنونی، نیازمند جریان امت گرایی مسلمانان است. جریانی که اندیشه ها و دغدغه هایش از سطح ملی فراتر رفته و موضوع اصلی دغدغه اندیشه ورانش شده باشد. در گذشته سید جمال الدین اسدآبادی (1897 ـ 1837) و پس از وی عبده (1905 ـ 1849)، نمایندگان چنین جریانی بودند. سید جمال الدین اسدآبادی از اولین اندیش ورانی است که با تکیه بر قرآن به بخش هایی از فلسفه تاریخ مانند قانونمندی تاریخ و محرک تاریخ، اشاره و بر قانون وحدت به منزله رمز ترقی و پیشرفت تکیه کرد. عبده نیز کوشید با ارائه یک تئوری چهار مرحله ای درصدد احیاگری اسلامی یا همان پروتستانتیسم اسلامی باشد. رهایی از روش های مرسوم و تقلیدی؛ بازگشت به آموزه های اصیل اسلام و درک صحیح آنها؛ توجه به قرآن و سنت به جای فرقه گرایی و ایجاد یک روش یا معیار منطقی و عقلانی جهت تفسیر قرآن، ارکان چهارگانه تئوری وی محسوب می شود. در هر حال، بعدها آثار این اندیشه ها در جنبش های بن بادیس در الجزایر و علال الفاسی در مغرب و آثار عبدالرحمان کواکبی (1949 ـ 1903) ظاهر گشت. (بنگرید به: شرابی، روشنفکران عرب و غرب، ص 44؛ زرگری نژاد، کاوش در اندیشه های سیاسی سید جمال الدین اسدآبادی، ص 35؛ الهی تبار، علل انحطاط مسلمین از دیدگاه استاد شهید مطهری و دکتر شریعتی، ص 55) 2. بهادر زارعی، «تحلیل تئوری امت در قلمرو جغرافیای سیاسی اسلام»، فصلنامه سیاست، ش 3، ص 157. 3. عمید زنجانی، فقه سیاسی، ص 303. 4. این واژه اسمی است عربی که جمع آن به صورت «امم» به کار می رود. این واژه به صورت مفرد، مضاف و جمع، جمعاً 64 بار در 62 آیه و در 25 سوره به کار رفته است که 47 مورد آن در سور مکی و 17 مورد آن در سور مدنی به کار رفته است. در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که انتظار می رفت احصای دقیقی ارائه دهد، تعداد استعمال آن را 65 مورد دانسته است. (بنگرید به: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج10، ص 192) 5. جامعه شناسان در ارائه تعریفی واحد از جامعه با هم اتفاق نظر ندارند. اما این تعریف، از جامعیت بیشتری برخوردار است: «جامعه جمعیتی سازمان یافته از اشخاص است که با هم در سرزمینی مشترک سکونت دارند و با همکاری در گروه ها، نیازهای اجتماعی، ابتدایی و اصلی شان را تأمین می کنند و با مشارکت در فرهنگی مشترک به عنوان واحد اجتماعی متمایز شناخته می شوند.» (بنگرید به: نیک گهر، مبانی جامعه شناسی، ص 99) 6. در تعریف ملت بر وحدت تبار و نژاد تأکید می شود. ملت در حقیقت مجموعه ای است از انسان های تحت حاکمیت یک دولت و تابع قوانین. در این تعریف دولت بر ملت تقدم دارد؛ بدین معنا که دولت ها، ملت ها را می سازند. (بنگرید به: بشیریه، آموزش دانش سیاسی، ص 9) 7. ابن منظور، لسان العرب، ج 12، ص 22. 8. شریعتی، امت و امامت، ص 40 ـ 36. 9. همان، ص 44. 10. همان، ص 57. 11. ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، معنا شناسی جهان بینی قرآنی، ص 96. 12. نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ص 359. 13. همان، ص 66. 14. تعریف قبیله در لسان العرب و مجمل اللغه چنین آمده است: القبیله بنو أب واحد: فرزندان یک پدر را قبیله می گویند. (بنگرید به: ابن فارس، مجمل اللغه، ج 4، ص 141؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ص 20) مهم ترین ویژگی در تعریف جامعة قبیله ای، اشتراک نسبی و خونی افراد با یکدیگر و رسیدن به یک جد پدری است. به همین دلیل غالباً قبیله را به اسم پدر قبیله نام گذاری می کردند. قبیله ساختاری اجتماعی و پدیده ای تاریخمند است که در نتیجه تحول و گسترش طبیعی خانواده و ازدواج های مکرر درون خانوادگی در طول سال ها به وجود می آید. (در این زمینه بنگرید به: برزگر، تاریخ تحول دولت اسلام و ایران، ص 54؛ برزگر کلیشمی، جامعه از دیدگاه نهج البلاغه، ص 254؛ جعفریان، پژوهشی در سیره نبوی، ص 135). 15. ایزوتسو، خدا، انسان در قرآن، ص 22 و 89. 16. زرگری نژاد، تاریخ صدر اسلام، ص 319. 17. زهیری، «کارویژه های دولت نبوی»، مجله علوم سیاسی، ش 35، ص 164. 18. احیا و بازتولید هویت قبیله ای و قبیله گرایی و فراموشی آرمان امت اسلامی عامل مهمی در تجزیه و تحلیل رخدادها و رفتار سیاسی بعد از رحلت پیامبر| است. در طول 25 سال سکوت و گوشه نشینی امیرالمؤمنین(علیه السلام) هویت قبیله ای کاملاً احیا شد و در پوشش انگیزه های مذهبی چنان قدرت گرفت که تمام دوران حکومت پنج ساله حضرت را تحت الشعاع قرار داد. طیف سیاسی ای که پیرامون شخصیت امیرالمؤمنین(علیه السلام) شکل گرفته بود، ساختمان قومی نداشت، بلکه بافت فراقومی داشت. درحالی که جبهة مخالفان امیرالمؤمنین(علیه السلام) بافت قومی و ذاتاً به «مدینه العرب» تعلّق داشتند نه به «مدینة النبی». در جبهه مخالفان امیرالمرمنین(علیه السلام) گذشته از انگیزة نژادی، هم گرایی عشیره ای نیز به چشم می خورد و بسیاری از چهره های فعال این جریان از بنی امیه و متحدان آن بودند. بعدها نیز کوشش بنی امیه برای ایجاد یک طبقه اجتماعی جدید از طریق اشرافیت اموی با عکس العمل جدی در جامعة اسلامی روبه رو شد. امیرمحسن عرفان: دانش آموخته حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه معارف اسلامی. علی بیات: دانشیار دانشگاه تهران. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 15 ادامه دارد...
94/06/01 - 03:47
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 86]
-
گوناگون
پربازدیدترینها